Doet PiS-voorzitter Jarosław Kaczyński Polen een autoritaire weg inslaan?
Presidentsverkiezingen uitgesteld: ‘Dit spel toont dat Poolse politiek alleen om macht draait’
Critici en oppositie vrezen dat Polen een autoritaire weg inslaat. Dat de presidentsverkiezingen van 10 mei na veel vijven en zessen toch werden uitgesteld, is nog geen geruststelling: ‘Er bestaat geen legale uitweg meer uit de situatie die de regerende partij heeft gecreëerd.’
PiS-voorzitter Jarosław Kaczyński tijdens de stemming van 6 mei in het Poolse parlement
© Agencja Gazeta / Reuters
De geplande Poolse presidentsverkiezingen van 10 mei werden uitgesteld. PiS-voorzitter Jarosław Kaczyński had nochtans alles in het werk gesteld om ze alsnog te laten plaatsvinden. Critici waarschuwen voor de autoritaire weg die het land zou kunnen inslaan. ‘Deze verkiezingen gaan niet meer over de wet. Er bestaat geen legale uitweg meer uit de situatie die de regerende partij heeft gecreëerd. We moeten spelen volgens de regels die ons werden opgelegd.’
Tot vier dagen voor de geplande verkiezingen op 10 mei wisten de Polen nog altijd niet of ze de nieuwe president zouden mogen kiezen. Pas laat op de avond op 6 mei viel de beslissing: de verkiezingen worden uitgesteld. Maar tegen welke kost?
In een speciaal ochtendprogramma op radio TOK FM op 7 mei kon parlements- en oppositielid Paweł Kowal zijn ergernis niet verbergen: ‘Na deze hele farce — met de aankoop van stembussen die nu voor god weet wat mogen dienen, het drukken van stembiljetten, de tijd van politici die tot een kot in de nacht vergaderden — spreken deze twee nu ook nog eens af om samen de grondwet te vertrappelen.’
Update 13 juli 2020
Op zondag 12 juli vonden in Polen de uitgestelde presidentsverkiezingen plaats. Die zouden oorspronkelijk in mei hebben plaatsgevonden, maar werden uitgesteld door de coronacrisis. Na een nek-aan-nekrace kan huidig president Andrzej Duda zich hoogstwaarschijnlijk opmaken voor een nieuwe ambtstermijn. Zo’n 70 procent van de Polen bracht zijn stem uit, wat een recordopkomst is.
Met die twee worden PiS-voorzitter Jarosław Kaczyński en zijn coalitiepartner van de partij Porozumienie Jarosław Gowin bedoeld. Op 6 mei sloten ze een deal: Kaczyński ging akkoord met een uitstel van de verkiezingen, zoals Gowin dat wilde, in ruil voor Gowins steun bij de stemming over de wijziging van de kieswet, waardoor het stemmen per post mogelijk zou worden, zoals Kaczyński dat wilde. Op die manier eindigde een politiek conflict binnen de regerende rechtse coalitie.
‘Na deze hele farce, spreken Kaczyński en zijn coalitiepartner Gowin ook nog eens af om samen de grondwet te vertrappelen.’
Maar, zo vinden oppositielid Kowal en een aantal andere politici, hiermee valt het Poolse democratische systeem in elkaar. Ze vinden het niet kunnen dat twee parlementsleden onderling verreikende beslissingen nemen over de basis van democratie: de vrije verkiezingen.
Jarosław Kaczyński is geen gewoon parlementslid maar een figuur die de lakens in de Poolse politiek uitdeelt, stellen critici. ‘Voor hem is het geen optie om de macht te verliezen of op te geven’, vertelt politicologe Anna Wojciuk aan MO*. ‘De strijd om dat machtsbehoud die hij de laatste maanden voerde, was verrassend nerveus. PiS-presidentskandidaat Andrzej Duda zou waarschijnlijk toch winnen – en hij blijft nog steeds favoriet. Dat Kaczyński hemel en aarde bewoog om dat doel te bereiken was simpelweg een vertoning van zijn autoritaire trekjes: “Het moet zijn zoals ik het wil”, en daarmee uit. Iedereen moet zich aanpassen aan wat Kaczyński zegt: zowel ontevreden burgers als politici die hem in de weg staan.’
Waarom PiS koste wat het kost de kieswet wil wijzigen
Wojciuk vermoedt dat Kaczyński bang is om de macht op een of andere manier te verliezen door de onzekerheid die de coronacrisis met zich meebrengt. Hij wil geen risico’s nemen en probeerde de verkiezingen tegen elke prijs te laten doorgaan.
Eind maart had ombudsman Adam Bodnar in een brief aan de Nationale Verkiezingscommissie nochtans gesteld dat de verkiezingen beter uitgesteld worden omdat er geen veilige stemprocedures voorhanden waren. PiS vond een uitweg: stemmen per post. Alleen was om dat te kunnen organiseren een wijziging van de kieswet nodig. Op 31 maart diende staatssecretaris voor Staatsaangelegenheden Jacek Sasin (PiS) daarom een wetsvoorstel in en gingen de voorbereidingen van de verkiezingen via post van start.
De oppositie vond het ongerechtvaardigd om de verkiezingen op zo’n korte termijn te laten doorgaan. Eerst weigerde het parlement om de eerste lezing van het voorstel toe te laten, maar PiS duwde de stemming ‘s avonds op 6 april toch nog door. Met als resultaat: 230 stemmen van PiS vóór en 226 van de oppositie tegen. Het goedgekeurde voorstel ging vervolgens naar de senaat. Die rekte tijd en besloot pas op op 5 mei, het allerlaatste (wettelijk vastgestelde) moment, te stemmen. Het voorstel werd verworpen.
Op 27 april zette de president van het Hooggerechtshof Małgorzata Gersdorf alle problematische aspecten van het omstreden wetsvoorstel op een rij:
Wijzigingen aan de kieswet zouden moeten gebeuren zes maanden vóór de parlementsvoorzitter een verkiezingsdatum vaststelt.
Uitzonderingen hierop zijn alleen toegestaan in buitengewone situaties, op voorwaarde dat alle deelnemers aan het parlementaire debat de wijziging goedkeuren. Dat was bij de stemming in het Lagerhuis van 6 april niet het geval: 230 parlementairs waren voor, 226 tegen.
De noodzaak voor de wetswijziging werd onvoldoende uitgelegd. Bovendien werden er geen experten geraadpleegd over hoe die veiligheid gegarandeerd zou kunnen worden.
De mogelijke gevolgen van het invoeren van de wijziging en de financieringsbronnen ontbraken.
Het argument dat de noodzaak van het wetsvoorstel zou moeten rechtvaardigen — ‘dat de verkiezingen per post op een effectieve manier gebeuren’ — is arbitrair, omdat het niet wordt ondersteund door empirische gegevens.
Het tempo waarin het wetgevingsproces plaatsvond, doet het hof twijfelen of de wettelijke standaarden wel degelijk werden nageleefd.
Wat opvalt zijn de woorden die het hof gebruikt om het voorstel te beschrijven:
als “irrationele handeling”: omdat er geen experten werden geconsulteerd ondanks de bezorgdheid om de veiligheid van de burgers;
als “overbodige wet”: omdat ze vermoedelijk pas van kracht zou gaan na de oorspronkelijke verkiezingsdatum op 10 mei.
Maar PiS legde die vaststellingen naast zich neer en ging verder met de voorbereidingen voor de poststemming. Hoewel de populariteit van Andrzej Duda tijdens de pandemie fors steeg — marktonderzoeksbureau IPSOS spreekt in een peiling zelfs over 63 procent van de stemmen — vreesde PiS dat die steun zou afnemen zodra de economische gevolgen van de pandemie zich sterk zouden laten voelen.
10 procent van de Poolse bevolking heeft onvoldoende spaargeld. Amper één week kunnen ze ermee overbruggen.
Uit de bevraging van IPSOS bleek dat een derde van de Poolse samenleving nu al de gevolgen van de coronacrisis voelt door verlies van inkomen of zelfs hun baan. Bovendien heeft 10 procent van de Poolse bevolking onvoldoende spaargeld. Amper één week zouden ze kunnen overbruggen met de middelen die ze nu hebben.
De machtsspelletjes van PiS maken honderdduizenden burgers razend. Ze vinden dat de regering zich op de echte vijand moet focussen: COVID-19. In het hele land doken daarom spandoeken op: ‘Annuleer verkiezingen! #WeWillenLeven’ of ‘Leven, niet sterven!’ In verschillende online petities werd gesteld dat de strijd om macht kan wachten. Ook politicologen, sociologen en artsen troken aan de alarmbel. Maar PiS gaf er geen gehoor aan.
Dat terwijl de coronacrisis in Polen nog lang niet onder controle is. In de eerste week van mei steeg het aantal nieuwe besmettingen zelfs opnieuw. Op 5 mei stond de teller op 425, het was het zesde hoogste resultaat sinds het begin van de pandemie in het land. Het aantal sterfgevallen in verhouding tot het aantal besmette mensen schommelt rond 5 procent. In landen waar de epidemie in dezelfde periode als in Polen begon, ligt dat meestal lager: in Tsjechië gaat het om 3,2 procent en in Oostenrijk om 3,8 procent.
‘Een ondemocratische farce van de regering’
Maar niet alleen de coronacrisis baart mensen zorgen. Een deel wil gewoon niet meedoen aan de ‘ondemocratische farce van de regering’. De Poolse grondwet stelt dat de president verkozen wordt door middel van algemene, eerlijke, vrije, rechtstreekse en geheime verkiezingen. ‘Stemmen via post kan die criteria niet vervullen’, is een herhaaldelijk argument dat ook hoogleraar Grzegorz Ekiert in een interview voor het weekblad Polityka liet optekenen.
Ook een groep politicologen somden hun bezwaren tegen stemmen via post op in een open brief aan politici gericht:
Polen die op een ander adres verblijven dan hun officiële verblijfplaats of in het buitenland wonen, zouden geen kans krijgen om te stemmen.
Niet alle presidentskandidaten hadden dezelfde kansen om hun programma’s te presenteren.
Geen enkele kiezer heeft zekerheid dat zijn of haar stem werkelijk doorgegeven zou worden omdat het biljet een lange weg via post moet afleggen voor het wordt geteld.
Geheimhouding kan niet worden gegarandeerd.
De regerende rechtse coalitie heeft er daarentegen alle vertrouwen in dat de poststemming wel op een veilige en democratische manier kan verlopen. Dat verzekerde Magdalena Sroka, parlementslid van regeringspartij Porozumienie, bij Radio TOK FM.
Ook ombudsman Adam Bodnar gelooft dat het mogelijk moet zijn om de poststemming zodanig te organiseren dat het risico op misbruik minimaal wordt. ‘De Verenigde Staten bereiden zich er nu ook op voor, dan moet dat in Polen ook lukken’, zegt Bodnar in gesprek met MO*. Hij koppelt daar wel de voorwaarde aan dat er voldoende tijd wordt uitgereikt om het systeem te verbeteren. ‘Dan bestaat de kans dat het hele proces – van de levering van stembiljetten, het stemmen zelf en het tellen van de stemmen – op een transparante, voorspelbare en duidelijke manier verloopt. Het vertrouwen van de kiezers speelt hier een belangrijke rol.’
Dat vertrouwen werd sterk beschadigd nadat begin april de Nationale Verkiezingscommissie, een onafhankelijke instituut dat de verkiezingen coördineert, buiten spel werd gezet. Die taak werd toen overgedragen aan staatssecretaris Jacek Sasin en de Poolse Post. ‘Dat was een onvoorstelbaar schandaal. Het waken over het juiste verloop van verkiezingen is de taak van de Commissie, niet van een willekeurige minister’, benadrukt politicologe Wojciuk.
‘Als we per se moeten stemmen, is het uiterst belangrijk dat een onafhankelijk orgaan het hele proces controleert en coördineert.’
Ook Bodnar kan zich niet voorstellen dat eender welke verkiezingen zonder de betrokkenheid van de Nationale Verkiezingscommissie zouden plaatsvinden. ‘Als we straks per se moeten stemmen, dan is het uiterst belangrijk dat een onafhankelijk orgaan, dat het vertrouwen van Polen geniet, het hele proces controleert en coördineert.’ Op 6 mei besloten Kaczyński en Gowin dat de Verkiezingscommissie haar taak zal terugkrijgen. ‘We garanderen dat Polen in democratische verkiezingen zullen stemmen’, verzekerden ze in een gezamenlijk persbericht.
Toch is er volgens Wojciuk nog een fundamenteel element van democratische verkiezingen waar door de coronacrisis niet aan voldaan kan worden. ‘De verkiezingscampagne. Door het verbod op bijeenkomsten kunnen kandidaten kiezers niet rechtstreeks ontmoeten, wat van groot belang is om een verkiezingsprogramma te presenteren.’ Ze is evenwel realistisch: ‘Gezien de omstandigheden zou ik hier niet te principieel over zijn. We moeten ons erbij neerleggen dat er vandaag geen normale campagnes kunnen gevoerd worden.”
De strijd tussen presidentskandidaten verliep trouwens langer oneerlijk. De campagnes startte officieel op 5 februari. Uit cijfers die de nationale televisiezender in maart publiceerde, blijkt hoeveel zendtijd elke kandidaat tot dan toe kreeg:
Andrzej Duda (PiS): 1 uur 13 minuten 30 seconden — naast zijn tijd als huidig staatshoofd (16 uur 7 minuten 45 seconden),
Krzysztof Bosak: 37 minuten 22 seconden,
Małgorzata Kidawa-Błońska: 30 minuten 30 seconden,
Władysław Kosiniak-Kamysz: 15 minuten 32 seconden,
Szymon Hołownia: 5 minuten 37 seconden,
Robert Biedroń: 44 seconden.
Bovendien werd het door de coronacrisis nog moeilijker voor kandidaten om via televisie campagne te voeren. Het aantal studiogasten werd beperkt, terwijl de huidige president nog steeds zendtijd kreeg. Ook in journalistieke programma’s werden politici vervangen door experten, wat onderzoeksjournalistiekplatform oko.press op zich een positieve ontwikkeling vond, maar tegelijk minder tijd campagne betekende.
Een lid van de National Mediaraad Juliasz Braun probeerde het probleem op te lossen. Hij bereidde een voorstel van een besluit voor dat het aan de publieke media zou opleggen om meer zendtijd voor presidentskandidaten te voorzien, maar de voorzitter van die Raad heeft er nooit op gereageerd.
Presidentskandidaten moesten bijgevolg hun plan trekken: Hołownia – die volgens de nieuwste peilingen de tweede ronde zou halen – zet sterk in op online aanwezigheid. Maar ook offline zorgt hij voor zichtbaarheid. Zo liet hij de eerste verkiezingsmuurschildering in de geschiedenis van Poolse verkiezingen op een gebouw in Warschau zetten.
Verdere onzekerheid
Het uitstel van de presidentsverkiezingen, die normaal gezien op 10 mei doorgingen, was voor velen een opluchting. Bodnar gelooft dat Polen een grote ramp heeft vermeden. Ook Wojciuk vindt het – ondanks alles — goed nieuws. ‘Hadden ze plaatsgevonden, dan had een deel van de samenleving de resultaten niet erkend door de manier waarop ze werden gehouden. Het had een felle reactie uitgelokt omdat mensen het gevoel zouden gekregen hebben dat de verkiezingen gestolen waren en de president een usurpator is. Dat zou potentieel een grote crisis voor het land betekend hebben.’
‘Als deze verkiezingen toch hadden plaatsgevonden, was de president overgekomen als usurpator.’
Dat gevaar is nu achter de rug, maar wie om democratie geeft, kan nog niet gerust zijn, vindt Wojciuk. Jarosław Kaczyński is onvoorspelbaar en geeft niet om de wet, stelt ze: ‘Dat hij nu een stap terug deed, wil nog niet zeggen dat hij in overeenstemming met de wet zal handelen. Dit verkiezingsspel van de afgelopen maanden laat zien dat Poolse politiek rond macht draait: wie kan instellingen ondergeschikt maken? Wie kan anderen dwingen om te volgen? …’
Polen kreeg dit jaar de slechtste score ooit (sinds de eerste beoordeling in 2011) van de Amerikaanse ngo Freedom House in haar jaarlijkse ranking Nations in Transit. Dat is het gevolg van aanvallen op de rechterlijke macht, lokale overheden en haatdragende campagnes tegen LGBTQ+ en rechters in 2019. ‘De huidige verwarring over de presidentsverkiezingen kan er zelfs voor zorgen dat Polen in de categorie van “autocratische volksraadpleging” terecht komt’, schrijven de mede-auteurs van het rapport over Polen, Anna Wójcik en Miłosz Wiatrowski.
Bovendien kreeg Kaczyński toch zijn zin en zullen de verkiezingen doorgaan per post. Een heftig maatschappelijke debat over al dan niet stemmen of zelfs het boycotten van de verkiezingen gaat daarom verder door. Zelfs voormalig president Donald Tusk liet via sociale media weten dat hij niet van plan is te gaan stemmen als verkiezingen niet vrij en geheim kunnen plaatsvinden Ook vele oppositieleden weigeren om ‘dat wat PiS organiseert’ verkiezingen te noemen.
Zo verandert stemrecht in Polen van een individueel recht in een polariserende factor binnen de samenleving. Ook blijft er maatschappelijk protest. Voor het parlementsgebouw demonstreren mensen, wel met een mondmasker, handschoenen en met behoud van twee meter afstand. De kunstenaar met pseudoniem Parasite zet via sociale media aan tot individuele protestacties: ‘Gezien alles wat er in de politiek gebeurt, heb ik het gevoel dat we een reële kans hebben om deze onwettige poststemming te annuleren!’
‘Maar dat zal niet gaan’, benadrukt Wojciuk. ‘Duda’s ambtsperiode loopt in augustus af en je kan verkiezingen niet eindeloos uitstellen. Er moet een president gekozen worden, omdat iemand wetten moet ondertekenen. Maar de verkiezingen van 2020 gaan niet meer over de wet. Er bestaat geen legale uitweg meer uit de situatie die de regerende partij heeft gecreëerd. Nu moeten we spelen volgens de regels die ons werden opgedragen en een nieuwe president kiezen.’