Dodelijk geweld in Brazilië neemt af, verschillen per regio zijn groot

De gewapende politie van Rio de Janeiro.

Governo do Rio de Janeiro/Marcelo Horn (CC BY 2.0 BR)

In de nacht van 17 april vielen enkele tientallen mannen binnen in de stad Guarapuava, in het zuiden van Brazilië. Ze staken vijf voertuigen in brand en richtten een ravage aan met explosies en hevige beschietingen.

Een deel van de 185.000 inwoners van de stad werd gedwongen te dienen als menselijk schild, om gevechten tussen de invallers en de politie te voorkomen. Bij de hevige vuurgevechten raakten twee politieagenten gewond, van wie er één enkele dagen later overleed. Het doel van de inval: de kluis van een waardetransportbedrijf, die de aanvallers uiteindelijk niet wisten te openen.

Crimineel en dodelijk geweld is in Brazilië (met uitzondering van 2020) sinds 2017 gestaag afgenomen.

Vergelijkbare gewelddadige aanvallen troffen ook verschillende andere delen van Brazilië met tussenpozen van enkele maanden. Een soortgelijk incident trof op 30 augustus 2021 Araçatuba, een stad met 200.000 inwoners in het noordwesten van de staat São Paulo. Daar werden verschillende banken overvallen en kwamen drie burgers om het leven.

De enorme impact van dergelijke aanslagen wekt de indruk van toenemende criminaliteit, maar de statistieken tonen iets anders: crimineel en dodelijk geweld is in Brazilië (met uitzondering van 2020) sinds 2017 gestaag afgenomen.

Aantal moorden neemt af

Het aantal geregistreerde moorden was in 2017 nog 59.128, vorig jaar daalde dat cijfer tot 41.069, zo blijkt uit gegevens van de Geweldsmonitor, een samenwerkingsproject tussen het Braziliaanse Forum van Openbare Veiligheid (FSBP), het Centrum voor Geweldsstudies van de Universiteit van São Paulo en nieuwssite G1, van de belangrijkste mediagroep van Brazilië, O Globo.

Ook andere vormen van criminaliteit, zoals autodiefstal, laten een neerwaartse trend zien. Er zijn uitzonderingen, zoals huiselijk geweld en femicide (moord op vrouwen), die het gevolg kunnen zijn van de lockdownmaatregelen maar ook van een grotere bereidheid om deze zaken te melden.

Het FSBP noemt overigens hogere moordcijfers, aangezien het ook overlijdens als gevolg van politieoptreden meetelt onder de noemer ‘opzettelijke gewelddadige sterfgevallen’. Het meest recente Veiligheidsjaarboek van het forum toont cijfers tot 2020 en noemt 2017 als recordjaar, met 64.078 opzettelijke gewelddadige sterfgevallen – een cijfer dat in 2020 tot 50.033 daalde.

Dit alles betekent dat het Zuid-Amerikaanse land nog altijd veel crimineel geweld kent. Toch is dit de afgelopen vier jaar minder geworden, ondanks de stagnerende economie en een werkloosheidspercentage van ruim 10 procent.

Wapens

Tal van factoren beïnvloeden dodelijk geweld, zegt David Marques, socioloog en coördinator van FBSP. Hij noemt er vier die in het oog springen: het openbare veiligheidsbeleid, veranderingen in de dynamiek van de georganiseerde misdaad – met name drugshandel –, demografische ontwikkelingen en de beschikbaarheid van wapens.

De huidige regering heeft verschillende maatregelen genomen die het bezit van wapens vergemakkelijken.

De eerste drie factoren lijken inderdaad bij te dragen aan de afname van opzettelijke gewelddadige sterfgevallen. Veel van de 27 Braziliaanse staten hebben hun politieoptreden verbeterd, drugsbendes hebben hun territoriale geschillen in een groot deel van het land onder controle gebracht en jongeren, die vaker betrokken zijn bij misdaad, als dader én als slachtoffer, maken een steeds kleiner deel uit van de Braziliaanse bevolking, zegt Marques.

Rond wapens is de situatie niet echt verbeterd: Brazilië kent een gebrekkige controle en de huidige regering heeft verschillende maatregelen genomen die het bezit van wapens vergemakkelijken.

Het is duidelijk dat meer wapens zorgen voor meer moorden (en zelfmoorden), en ze ‘blijven bovendien heel lang in roulatie’, stelt de socioloog uit São Paulo.

Grote regionale verschillen

De cijfers lopen enorm uiteen tussen de vijf regio’s en de 27 Braziliaanse staten. Een veelheid aan factoren helpt die discrepanties te verklaren. Alleen in de noordelijke regio is het aantal moorden tussen 2020 en 2021 met 10 procent gestegen, terwijl het land als geheel een daling kende van 7 procent, zo blijkt uit de Geweldsmonitor.

Maar ook binnen het noorden zijn er grote verschillen: in de staat Acre nam het aantal gewelddadige doden met 38 procent af, terwijl in het naburige Amazonas het aantal met 54 procent steeg.

‘Amazonas is een belangrijke route voor drugshandel geworden, dankzij de productie van cocaïne in naburige Amazone-landen, en twee belangrijke criminele organisaties die naar deze staat verhuisden’, legt Marques uit.

Bovendien heeft de noordelijke regio de jongste bevolking van Brazilië en wordt het geconfronteerd met het grootste aantal landconflicten en bewoners zonder eigendomsrechten – wat tezamen vaak leidt tot gewapende confrontaties, zegt hij. De verschillen komen ook voort uit het openbare veiligheidsbeleid dat de deelstaatregeringen voeren.

In verschillende staten neemt het gebruik van videocamera’s onder politieagenten toe om het aantal sterfgevallen als gevolg van politieoptreden tegen te gaan.

Zo slaagde de staat São Paulo er in twee decennia in om het aantal moorden in 2020 flink naar beneden te krijgen, tot negen per 100.000 inwoners – het laagste aantal van heel Brazilië. Aan het andere uiterste staat Ceará, een noordoostelijke staat, met 45,2 moorden per 100.000 inwoners. Dat is overigens deels te wijten aan een staking van de lokale politie, wat in 2020 leidde tot een hevige geweldsuitbarsting.

Videocamera’s

In verschillende staten neemt het gebruik van videocamera’s onder politieagenten toe, als een manier om het aantal sterfgevallen als gevolg van politieoptreden tegen te gaan. Dodelijk politiegeweld was de afgelopen decennia enorm toegenomen. De twee staten met de laagste moordcijfers, Santa Catarina en São Paulo, gebruiken al langer camera’s om onnodig geweld door agenten te voorkomen – en ook om henzelf te beschermen.

En dit lijkt te werken: dodelijk geweld door militaire politie die videocamera’s gebruikte, nam tussen juni en december 2021 met 85 procent af ten opzichte van een jaar eerder. Het aantal doden door politiegeweld daalde van 110 naar 17.

Sommige gouverneurskandidaten van de staat São Paulo hebben echter aangekondigd de maatregel te willen afschaffen. Het zal zeker een onderwerp van debat zijn in aanloop naar de verkiezingen in oktober.

Ook de staat Rio de Janeiro, waar politiegeweld bijzonder veel voorkomt, kondigde aan vanaf medio mei te starten met het gebruik van videoapparatuur. Marques hoopt dat deze trend overslaat naar andere Braziliaanse staten.