Zo ontmoedigt ons land Palestijnen uit Gaza om hier asiel aan te vragen

Het was aanschuiven in december vorig jaar, toen de toenmalige staatssecretaris voor Asiel en Migratie besloot dat de Dienst Vreemdelingenzaken slechts 50 asielaanvragen per dag mochten registreren. Tientallen mensen, vooral mannen alleen, bleven in de kou staan.

©️ Tim Dirven

‘Toen ik in België aankwam, heb ik een week op straat moeten slapen. Het was ontzettend koud’, vertelt de Palestijnse Issam. Hij werd het slachtoffer van het Belgische ontradingsbeleid.

Issam had de pech in België aan te komen begin december 2018. In die periode had toenmalig staatssecretaris voor Asiel en Migratie Theo Francken (N-VA) de Dienst Vreemdelingenzaken (DVZ) opgedragen om maximum vijftig asielaanvragen per dag te registreren, terwijl de dienst makkelijk tot 200 aanvragen per dag kan verwerken.

Het doel: “ontrading”. Na eerdere ontradingscampagnes tegen Irakezen, Afghanen, Soedanezen en de zogenaamde transitmigranten richtte de meest recente campagne zich op Palestijnen uit Gaza.

Het aantal Palestijnen dat asiel aanvroeg in België lag tot en met 2015 erg laag. Hooguit enkele tientallen per jaar. In 2018 schoot het sterk de hoogte in en dienden Palestijnen het op een na hoogste aantal asielaanvragen in met 2421 eerste verzoeken (zonder vervolgaanvragen mee te rekenen). Dit jaar staan ze qua eerste verzoeken voorlopig op nummer een met 1439 in de eerste zes maanden van dit jaar. Ze worden in de cijfers op de voet gevolgd door Syriërs en Afghanen.

‘Het gaat vooral om mensen afkomstig uit de Gazastrook, maar velen komen ook uit de ruimere regio. Het gaat dan om Palestijnen die tot voor kort gevestigd waren in bijvoorbeeld Libanon, Jordanië, Egypte of Saoedi-Arabië of de Golfstaten’, zegt Dirk Van den Bulck, commissaris-generaal van het Commissariaat-Generaal voor de Vluchtelingen en de Staatlozen (CGVS).

Vanwaar die plotse toename?

‘In nogal wat Golfstaten krijgen vreemdelingen het moeilijker’, zegt Dirk Van den Bulck. ‘Bijvoorbeeld omdat de voorkeur wordt gegeven aan eigen onderdanen, waardoor er minder werkgelegenheid is, of omdat hun verblijf in die landen in vraag gesteld wordt.’

‘De situatie in het land van herkomst doet mensen vertrekken’, zegt Van den Bulck. ‘In het geval van Gaza is het soms de lange duur van de problemen die de doorslag geeft. Anderen slaan op de vlucht voor vervolging en nog anderen vertrekken om een toekomst te zoeken. Nog een niet te onderschatten factor is dat de Gazastrook lange tijd zo goed als volledig afgesloten was.’

De grensovergang Rafah, tussen Gaza en Egypte, was slechts heel sporadisch open. Dat is nu anders: sinds de lente van 2018 is de overgang meestal open. ‘Voor de meeste mensen was het voordien gewoonweg niet mogelijk om weg te gaan uit Gaza. Nu kan het wel, en daardoor zijn er ook meer mensen die vertrekken’, zegt Van den Bulck.

Dat Rafah open is, zorgde in december ook voor een beleidswijziging bij het CGVS: inwoners van de Gazastrook kregen voordien automatisch asiel, omdat ze onmogelijk konden terugkeren. Nu is terugkeer in theorie wel mogelijk en worden hun dossiers geval per geval bekeken.

Wie wil Palestijnen uit Gaza?

Tegelijkertijd doet Israël er alles aan om Palestijnen weg te krijgen uit de Gazastrook. Niet alleen met de blokkade die Israël al twaalf jaar uitoefent op de Gazastrook, maar ook met actievere inspanningen.

Dat bleek tijdens het staatsbezoek van de Israëlische premier Nethanyahu aan Oekraïne in augustus. Daar verklaarde een anonieme hoge ambtenaar uit Nethanyahus entourage dat Israël het voorbije jaar met landen in het Midden-Oosten en Europa onderhandelde over hun bereidheid om mensen uit Gaza op te nemen.

Israël zou daarbij instaan voor de kosten van de migratie en zou er ook een luchthaven in Israël voor openstellen. Voorlopig hapte geen van de aangesproken landen toe. Aida Touma-Sliman, lid van de Knesset (het Israëlische parlement), bestempelde het initiatief als etnische zuivering.

De Israëlische premier Benjamin Netanyahu vermeldde tijdens hetzelfde bezoek ook dat hij een nieuwe grootschalige militaire operatie in Gaza plant. Een actie die ongetwijfeld nog meer inwoners op de vlucht zou doen slaan.

Desnoods onwettig

Dat meer Palestijnen naar hier komen, was voor staatssecretaris Theo Francken de reden om het asielquotum in te voeren. Daarmee hoopte hij naar eigen zeggen Palestijnse mensensmokkelnetwerken te ontmoedigen.

Meer dan honderd mensen kwamen op straat te staan, want pas na de registratie van je asielaanvraag door DVZ krijg je als asielzoeker de opvang waar je recht op hebt. Minderjarigen, gezinnen, vrouwen en zichtbaar kwetsbare mensen kregen voorrang. Alleenstaande mannen die al om vier uur ’s ochtends in de koude stonden aan te schuiven, moesten steevast naar achteraan de rij en kwamen dag na dag niet aan de beurt.

De nieuwe staatssecretaris laat onderzoeken of ze de status van erkende vluchtelingen uit Gaza niet kan laten opheffen, al is dat weinig realistisch.

Het quotum past bij de algemene tendens van het huidige asielbeleid: de nadruk komt steeds meer te liggen op het ontraden en weren van mensen op de vlucht in plaats van op bescherming. Daarbij blijft het niet enkel bij een populistisch discours, maar zien we ook steeds meer maatregelen, beleidsbeslissingen en wetten die het vluchtelingen steeds moeilijker maken (zie tijdlijn hieronder). Soms zijn zulke maatregelen niet eens legaal. Zo was ook het asielquotum volgens de Raad van State een onwettige maatregel.

Toen Maggie De Block (Open Vld) in december de fakkel overnam van Theo Francken, schafte ze het quotum af. ‘Het beleid moet weer menselijk worden’, verklaarde ze daarbij.

Toch zette ook de nieuwe staatssecretaris de ontradingscampagne tegenover Palestijnen onverminderd verder. Daarbij maakte ze gebruik van de beleidswijziging bij het CGVS om het Commissariaat-Generaal te laten onderzoeken of de status van erkende vluchtelingen uit Gaza niet kon worden opgeheven.

Op het eerste zicht lijkt het symboolpolitiek. Want hoewel het wettelijk gezien mogelijk is, is het weinig realistisch dat de status van erkende vluchtelingen uit Gaza binnenkort wordt beëindigd. Maar voor erkende vluchtelingen kan zo’n aankondiging wel het gevoel wekken dat het zwaard van Damocles hen boven het hoofd hangt.

‘Het staat ook haaks op de integratiekansen’, zegt professor migratierecht Ellen Desmet van de UGent. ‘Er zit een spanning in het beleid: enerzijds moeten mensen allerlei verplichte inspanningen leveren om te integreren, maar anderzijds wordt hun verblijfsrecht onzeker gemaakt.’

Dat blijkt ook wanneer je de beleidswijzigingen van de laatste jaren op een rijtje zet:

Makkelijker opgesloten dan misdadigers

Verder zette staatssecretaris De Block sterk in op het terugsturen van asielzoekers uit Gaza naar Spanje via de Dublinprocedure.

Sommige asielzoekers uit Gaza reizen namelijk met het vliegtuig naar een Latijns-Amerikaans land waarvoor ze geen visum nodig hebben. Van daaruit boeken ze een terugvlucht met overstap in Spanje, waar ze de transitzone verlaten en Spanje proberen binnen te komen. Vanuit Spanje reizen ze door naar België.

Spanje kan in die gevallen als eerste land van aankomst in de EU verantwoordelijk gesteld worden voor het behandelen van de asielaanvraag volgens de Dublinverordening.

'We zien dat veel beslissingen om mensen vast te houden pover gemotiveerd worden.'

Tussen januari en eind april van dit jaar focuste DVZ op de route via Spanje. Een opvallend aantal Palestijnse asielzoekers werd na de asielaanvraag bij DVZ dan ook onmiddellijk naar een gesloten centrum overgebracht, voor repatriëring naar Spanje. Nochtans stelt de wet uitdrukkelijk dat je iemand niet mag opsluiten enkel en alleen omdat die aan de Dublinprocedure onderworpen is. Om opsluiting te rechtvaardigen, moet er een significant risico op onderduiken zijn.

‘Dat risico werd gedefinieerd op een vage, open manier, die veel ruimte laat voor interpretatie’, zegt professor Desmet. ‘Bovendien zien we dat veel beslissingen om mensen vast te houden ook erg pover gemotiveerd worden.’ Met die huidige gang van zaken komt een grote groep asielzoekers in aanmerking voor opsluiting tijdens de Dublinprocedure. De VN-Vluchtelingenorganisatie UNHCR liet zich hier al kritisch over uit.

Bovendien worden mensen die van criminele feiten worden verdacht beter beschermd tegen detentie dan asielzoekers. ‘Als je in voorlopige hechtenis geplaatst wordt omdat je verdacht wordt van een misdrijf, checkt de raadkamer steeds automatisch of je opsluiting wel wettig is’, zegt Desmet. ‘Asielzoekers en mensen zonder papieren moeten zélf om zo’n controle gaan vragen aan de raadkamer.'

'Als je daarbij dan nog kijkt naar de beperkte termijn waarbinnen ze beroep moeten aantekenen en dus een advocaat moeten vinden, dan zie je dat ze ook wat betreft toegang tot rechtsmiddelen slechter behandeld worden.’

De boodschap: vraag hier geen asiel aan

Hoeveel Palestijnen er tussen januari en mei exact werden opgesloten en naar Spanje gerepatrieerd, weet enkel DVZ. DVZ liet ons weten dat ze de statistieken enkel per jaar bijhouden en niet per maand. We vroegen hen vervolgens naar het totale aantal dit jaar, maar daarop kregen we geen antwoord meer.

Getting the Voice out, een organisatie die ijvert voor de rechten van mensen in gesloten centra, heeft weet van een twintigtal Palestijnen in gesloten centra die op een aantal commerciële vluchten naar Spanje gestuurd werden. ‘Een van hen was al zeventwintig dagen in hongerstaking toen hij naar Spanje werd teruggestuurd’, zegt Eveline Dal van Getting the Voice out.

'Het effect dat De Block beoogde met de repatriëringen, is er een van onstabiliteit en permanente stress.'

Dat er op geregelde tijdstippen op bepaalde groepen gefocust wordt voor repatriëring veroorzaakt ook bij andere vluchtelingen veel angst, weet Samir Ouikassi. Hij coördineert de sociaal-administratieve dienst van het Burgerplatform voor Steun aan de Vluchtelingen: ‘De repatriëringen dienen niet om smokkel tegen te gaan, maar om Palestijnen de boodschap te geven dat ze hier geen asiel kunnen aanvragen.'

'Het effect dat De Block beoogde met de golf van repatriëring, is er een van onstabiliteit en permanente stress', zegt Ouikassi. Mensen kunnen nooit zeker zijn van iets. We hebben hier duidelijk kunnen vaststellen dat zoiets een grote angst veroorzaakt bij asielzoekers. De meesten lijden onder een bijna ziekelijke stress en we hebben veel mensen naar psychologen of psychiaters moeten sturen.'

In niemandsland door Dublin

Veel mensen blijven ook niet in het land waarnaar ze teruggebracht worden. De broer van de Palestijnse Issam, bijvoorbeeld, werd al twee keer naar Spanje gerepatrieerd, maar keerde telkens terug naar België.

De kansen op een toekomst zijn niet overal gelijk, en zelfs de kans om asiel te krijgen verschilt van land tot land. Terwijl in België ongeveer de helft bescherming krijgt, is dat in Spanje maar een op de vier.

Bovendien lijkt de asielprocedure in Spanje niet goed geregeld: ‘Mijn broer kreeg een adres en toen hij daar aankwam, zeiden ze dat de opvang volzet was’, zegt Issam. AIDA, de Europese databank voor asielinformatie, meldt zeker twintig gekende gevallen waarbij mensen na hun Dublinuitwijzing naar Spanje op straat stonden, terwijl opvang verzekerd moet zijn.

'Mensen op de vlucht zijn een klasse met veel minder rechten. Wat ze zelf willen, is niet van tel.'

‘Het Dublinsysteem leidt ertoe dat de dossiers van mensen met een legitieme vraag om en een nood aan bescherming, niet onderzocht worden’, zegt migratieadvocaat Benoit Dhondt. ‘Ze worden dan steeds gewezen op hun eigen verantwoordelijkheid: ze kunnen zich aanbieden op de correcte plaats. Terwijl het net een systeemfout is.’

Voor Issam en zijn broer zou het logisch zijn dat hun asielaanvraag in hetzelfde land behandeld wordt, maar daar houdt de Dublinprocedure geen rekening mee.

‘Mensen op de vlucht zijn een klasse met veel minder rechten’, zegt Dhondt. ‘Wat ze zelf willen, is niet van tel. Er wordt helemaal geen rekening gehouden met waarom iemand iets graag wil. Zolang we institutioneel doof blijven, gaan we nooit weten waarom het niet werkt op deze manier.'

'Zelf vinden we onze keuzevrijheid nochtans ontzettend belangrijk. Denk maar aan hoe verhit het debat over vrije schoolkeuze is. Toch verwachten we van mensen mensen op de vlucht dat ze hun persoonlijke autonomie en elke keuze opgeven. Dat is niet democratisch, dat is despotisch.’

België is niet verplicht om de Dublinprocedure toe te passen. Ons land zou de asielaanvragen ook zelf kunnen behandelen. Uit een rapport van de AIDA-databank bleek bovendien dat veel Europese landen ongeveer evenveel aanvragen voor Dublintransfers uitsturen als ontvangen. Moesten de landen hun aanvragen gewoon zelf behandelen, zonder gebruik te maken van Dublin, dan zou dat dus een heleboel administratieve rompslomp, kosten én een hoop menselijk leed uitsparen.

Geweld in Gaza, maar CGVS wijzigt toch beleid

In december 2018 wijzigde het CGVS het beleid tegenover Palestijnen uit Gaza: omdat de grensovergang bij Rafah open is, kunnen ze in principe terugkeren en krijgen ze niet langer automatisch asiel. Bij de communicatie over die beleidswijziging verklaarde het CGVS op haar website ook dat de situatie in Gaza ‘niet langer voor iedereen precair is’.

Maar de situatie in Gaza is nochtans zeker niet verbeterd. Het geweld flakkerde dit jaar al meermaals op: het Israëlische leger doodde 66 inwoners van Gaza en maakte er 9.173 gewonden.

Het geweld van maart werd door de VN bestempeld als het ergste geweld sinds de Gaza-oorlog van 2014. De VN voorspelden in 2012 dat Gaza tegen 2020 onleefbaar zou zijn. In een rapport van 2017 stellen ze vast dat de situatie nog sneller dan verwacht achteruitgaat. De wijziging van het CGVS-beleid deed onder meer Broederlijk Delen dan ook de wenkbrauwen fronsen.

Vragen bij timing en onafhankelijkheid

Bovendien werd de beleidswijziging bekendgemaakt in de periode dat voormalig staatssecretaris Theo Francken in de media en op Twitter hard van leer trok tegen Palestijnse vluchtelingen uit Gaza. Zijn opvolgster Maggie De Block greep de wijziging dan weer onmiddellijk aan om de status van erkende vluchtelingen uit Gaza op de helling te zetten. Die timing wekte bij sommige spelers uit het middenveld de indruk dat de beleidswijziging een politieke beslissing was.

‘Het CGVS zou onafhankelijk moeten zijn, maar het beleid werd aangepast omdat de Palestijnen met te veel zijn’, zegt Eveline Dal die met haar organisatie Getting the Voice Out ijvert voor de rechten van mensen in gesloten centra. ‘We hebben hetzelfde gezien in 2015 met de Irakezen, en enkele maanden later met de Afghanen. Zodra ze zien dat er teveel mensen met dezelfde nationaliteit asiel aanvragen, komen ze tot de constatering dat die mensen allemaal hetzelfde verhaal hebben, en dat dat niet normaal is. Natuurlijk hebben ze hetzelfde verhaal, want het is ook altijd hetzelfde verhaal: de onderdrukking in hun land. Dat is de reden waarom ze naar hier komen’, zegt Dal.

'Als de situatie verandert, is het niet meer dan normaal dat we het beleid aanpassen.'

Maar volgens het CGVS is er geen sprake van een politiek gestuurde beslissing: ‘Het is absoluut schandalig dat men dat suggereert. Het wijst op een miskenning van de opdracht van het CGVS en van onze werkwijze’, zegt commissaris-generaal Dirk Van den Bulck. ‘Ik betreur het dat mensen het zien als een georganiseerde actie van twee overheidsinstanties, want voor ons is het uiterst belangrijk dat de bevoegde ministers de onafhankelijkheid van het CGVS respecteren. De ontradingscampagnes die gevoerd worden, zijn onafhankelijk van het CGVS. Ik mag me niet mengen in de politiek en vice versa.’

Van den Bulck erkent dat de situatie in Gaza niet ten goede veranderd is en zegt dat de enige reden voor de beleidswijziging van het CGVS de opening van Rafah is. ‘Dat Rafah dicht was, maakte dat het absoluut onmogelijk was naar Gaza terug te keren. Op grond van dat feit gaven we een beschermingsstatus. Het was niet nodig om verdere gronden, zoals bijvoorbeeld vervolging of de sociaal-economische situatie van een persoon, verder te onderzoeken. Maar als die situatie wijzigt, is het niet meer dan normaal dat we het beleid aanpassen.’

'Niet iedereen verkeert in nood'

‘Nu die cruciale factor wegvalt die aan de basis lag van een systematische erkenning, moeten we dus wel een veel grondiger individueel onderzoek voeren naar alle mogelijke aspecten. Dat doen we op basis van alle mogelijke informatie. We ontkennen niet dat de situatie in Gaza bijzonder problematisch is, maar dat betekent niet dat per definitie iedereen in nood verkeert. Het gaat soms ook om mensen uit Gaza die voordien aan het studeren waren, bijvoorbeeld in Turkije. Die zitten niet in dezelfde situatie als iemand in een uiterst precaire situatie in Gaza zelf. Als we nu erkenning geven is dat meestal omwille van vervolging.’

Ook professor migratierecht aan de UGent Ellen Desmet is ervan overtuigd dat het CGVS onafhankelijk opereert: ‘De beleidslijn omtrent Gaza is al vaker veranderd. Het is ook logisch dat zo’n beleidslijn af en toe wijzigt omdat de situatie steeds beoordeeld moet worden aan de hand van de actuele toestand. Uiteindelijk gebeurt met de Palestijnen nu wat ook met de andere nationaliteiten gebeurt: hun dossiers worden geval per geval bekeken. Het CGVS heeft daartoe een zeer goed landeninformatiecentrum.’

Ook migratieadvocaat Benoit Dhondt volgt die analyse, maar als hij ziet wel een impact van de algemene ideologische context op asielbeslissingen: ‘Het CGVS is een onafhankelijke instantie die onafhankelijk opereert, maar natuurlijk wel binnen een bepaalde politieke context. Een beslissing of iemand voldoet aan de criteria van de Conventie van Genève en wat economische redenen zijn om te vluchten, hangen altijd af van een ideologische interpretatie. Net als de geloofwaardigheid die je aan vluchtverhalen toekent.’

6 x zoveel Gazanen krijgen geen bescherming

Dat de Conventie van Genève voor interpretatie vatbaar is, blijkt ook uit de onenigheid die er nu heerst over de Palestijnen uit Gaza. Sinds ze niet langer automatisch bescherming krijgen, nam het CGVS op negen maanden tijd al voor 273 Palestijnen uit Gaza een beslissing om het verzoek tot bescherming te weigeren. Dat is meer dan zes keer zoveel ten opzichte van 2018.

Maar de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen (RvV) heeft in beroep nog geen van deze weigeringsbeslissingen bevestigd wanneer het ging om mensen die naar Gaza moesten terugkeren omdat het hun belangrijkste land van verblijf was. Een aantal mensen kreeg in beroep ook al een beschermingsstatus toegekend door de rechter.

Tegen drie van die erkenningen door de RvV ging commissaris-generaal Van den Bulck in beroep. Een van de cassatieberoepen werd ontoelaatbaar verklaard door de Raad van State. Dat maakt de erkenning van de vluchtelingenstatus door de Raad van Vreemdelingenbetwistingen definitief.

De andere twee arresten zijn nog in behandeling bij de Raad van State. Het gaat om twee arresten waarin het CGVS geen geloof hecht aan het asielverhaal van de persoon in kwestie.

Deze asielzoekers konden niet aantonen dat ze persoonlijk vervolgd werden en bevinden zich in Gaza niet in een ‘precaire financiële situatie’. Daardoor zijn ze beter bestand tegen de impact van de blokkade. Volgens het CGVS kunnen ze dus op een veilige manier terugkeren naar Gaza. Het CGVS zet vervolgens uiteen hoe ze het papierwerk daarvoor kunnen regelen en hoe ze van de luchthaven in Caïro naar de grensovergang Rafah kunnen reizen.

Ongeloofwaardig, maar terugkeer is onveilig

In beide gevallen treedt de RvV het CGVS bij in haar analyse. Ook de RvV vindt het asielverhaal ongeloofwaardig, erkent dat het niet gaat om mensen die in extreme armoede zouden belanden en meent dat een veilige terugkeer naar Gaza mogelijk is. Alleen oordeelt de RvV dat de situatie in Gaza zelf zodanig onveilig is dat elke inwoner van Gaza zich in een situatie van ernstige onveiligheid bevindt. Daarom geeft de Raad dus in beide arresten toch een beschermingsstatus.

De RvV heeft het daarbij over ‘een voortdurende toestand van geweld en onveiligheid, van voortdurende en systematische schendingen van fundamentele mensenrechten die een ernstige aantasting van de menselijke waardigheid inhouden en van onmenselijke en vernederende behandelingen ten aanzien van de burgerbevolking in Gaza’.

Collectieve bestraffing

Het oordeel van de Raad van Vreemdelingenbetwistingen sluit daarmee goed aan bij de visie van de Verenigde Naties en van het Rode Kruis. Zij bestempelen de militaire acties en de Israëlische blokkade van Gaza als een vorm van collectieve bestraffing.

Dat is ook de analyse van Nansen, een juridisch expertisecentrum over internationale bescherming. Nansen bracht naar aanleiding van de beleidswijziging bij het CGVS een juridische nota uit. De Palestijnen in Gaza moeten als vluchteling erkend worden, stelt Nansen. Want ze worden collectief gestraft en vallen dus onder de Conventie van Genève.