Drie jaar na de revolutie matigt Chili zijn toon

De volksprotesten van 2019 begonnen met een prijsverhoging van metrokaartjes, maar voor veel Chilenen ging het om meer dan dat: ‘Het ging niet om dertig pesos maar om dertig jaar.’

© Nelson Quiroz — Chile Today

Gebroederlijk stonden ze naast elkaar, de burgemeesters van de belangrijkste deelgemeenten van de Chileense hoofdstad Santiago. Het was een warme maandag, de eerste na het kerstweekend van 2022. De communistische Irací Hassler stond schouder aan schouder met Evelyn Matthei van de zeer conservatieve UDI. Samen kondigden de burgemeesters aan dat ze de belangrijkste ader door het centrum van Santiago grondig zouden laten opknappen. Veiliger verkeer, betere bereikbaarheid, minder criminaliteit.

Er blijft steeds minder over van de revolutionaire wind die ruim drie jaar geleden door Chili waaide. Want ook het Plaza Italia, waar de protesten in 2019 begonnen, moest volgens de burgemeesters op de schop. Voor vele Chilenen is het plein nog altijd een plek waar ze de gevallen demonstranten herdenken. Waar ze kunnen foeteren op hoe, drie jaar na dato, er niks veranderd is in Chili. Uitgerekend dat plein, deze magische plek, wordt nu herbouwd. Een resultaat van zeldzame samenwerking tussen politieke rivalen. Alsof de politiek het verleden wil herschrijven.

Progressie ging te ver

In het baken van politieke stabiliteit en economische groei, door toenmalig president Sebstián Piñera destijds omschreven als ‘een oase’, braken in oktober 2019 protesten uit. Het begon met een kleine verhoging van dertig pesos van de metrotarieven in Santiago. Maar voor veel burgers ging het om veel meer dan dat. Het ging niet om dertig pesos maar om dertig jaar, zeiden de betogers.

Chili behaalde spectaculaire groeicijfers in de dertig jaar na het einde van de dictatuur van Augusto Pinochet, maar veel Chilenen profiteerden niet mee. Ouderen kregen maar weinig van hun opgebouwde pensioen uitgekeerd. Goede zorg en onderwijs waren peperduur. Salarissen waren te laag om de hoge levensstandaard in het relatief welvarende Zuid-Amerikaanse land te dekken. Mensen werkten zich uit de naad en hadden aan het eind van de maand nog altijd openstaande schulden. Chilenen voelden zich vernederd en eisten verandering.

De politiek stelde voor om de grondwet – die ondanks enkele hervormingen nog dateert uit het tijdperk van Pinochet – geheel te herschrijven. De Chilenen steunden het voorstel overweldigend: bijna tachtig procent van de bevolking stemde op 25 oktober 2020 voor een nieuwe grondwet. Zij kozen in het voorjaar van 2021 voor vertegenwoordigers uit alle lagen van de samenleving, die dit nieuwe verhaal zouden schrijven. Het werd een zeer progressieve groep die met een radicaal grondwetsvoorstel op de proppen kwam.

‘De mensen die in de eerste dagen van de protesten demonstreerden wilden verandering. Verbetering van hun leven. Niemand had het over een nieuwe grondwet.’

Voordat Chili over het voorstel stemde, werden er eind 2021 presidentsverkiezingen in Chili gehouden. Ook hier leek progressief links de wind in de zeilen te hebben: in de tweede ronde versloeg de 35-jarige Gabriel Boric zijn extreemrechtse uitdager José Antonio Kast en werd hij de jongste Chileense president ooit.

Met onder meer de Communistische Partij als coalitiepartner begon Boric in maart 2022 aan zijn termijn. De stemming over de nieuwe grondwet was zijn eerste grote uitdaging. Op 4 september 2022 gingen alle stemgerechtigde Chilenen naar de stembus om hun oordeel te vellen over de nieuwe grondwet. Het werd een historische nederlaag voor progressief Chili.

Gebrek aan samenwerking

Bijna acht miljoen Chilenen, goed voor 62 procent van de stemmers, wezen het voorstel af. Politieke experts noemden het niet alleen een afwijzing van het voorstel zelf, maar ook van president Boric, zijn project en de hele revolutie die Chili sinds 2019 in haar greep had.

Hernán Llaraín schreef mee aan het grondwetsvoorstel. Hij vertegenwoordigde de kleine, conservatieve vleugel in deze grondwetgevende assemblee en kijkt verbitterd terug op hoe de samenwerking met het progressieve blok verliep. ‘Ik was oprecht voor een nieuwe grondwet, maar een voor alle Chilenen. Van meet af aan besloten progressieve vertegenwoordigers dat er volgens hun regels gespeeld moest worden’, zegt Llaraín. ‘Maar ze vergaten één ding: Chili wou wel veranderingen, maar dit land is niet radicaal. Het voorstel dat zij schreven kwam niet overeen met wat het merendeel van de Chilenen wou.’

‘Chili was na een slopende pandemie en de crisis die daarop volgde wel klaar met onzekerheid.’

Als voorbeeld noemt Llaraín de rol die staat in het nieuwe voorstel kreeg. ‘De staat moest allerlei zaken garanderen, van huisvesting tot zorg. Maar het was onduidelijk waar het geld vandaan moest komen’, zegt hij. ‘Inheemse volken hadden een grote rol in het schrijven van het nieuwe voorstel, daar was ik ook voor. Maar zij wilden een haast eigen inheemse natie binnen de Chileense republiek. Ze zorgden zo voor tweedeling in een proces dat voor eenheid had moeten zorgen.’

Volgens Llaraín was het niet alleen de inhoud van het akkoord die zorgde voor de massale afwijzing. ‘Chili was na een slopende pandemie en de crisis die daarop volgde wel klaar met onzekerheid. Wellicht waren die befaamde dertig jaar van stabiliteit en groei niet voor iedereen winstgevend, maar ze zorgden wel voor rust. Rust die we sinds de protesten van 2019 niet meer hebben gezien in Chili.’

In de eerste vijf maanden van de protesten raakten bijna 450 mensen gewond aan hun ogen. Tientallen zouden voor altijd blind blijven.

© Nelson Quiroz — Chile Today

Terug naar het midden

De Chileense politiek is sinds de stemming over de grondwet in een identiteitscrisis beland. Als dit voorstel zo massaal werd afgewezen, hoe moet de nieuwe grondwet er dan uitzien? En moet er überhaupt wel een nieuwe grondwet komen?

Zoals burgemeesters van links en rechts samenkwamen om Santiago een nieuw gezicht te geven, zo werd enkele weken eerder een akkoord gesloten dat vrijwel alle politieke partijen, op enkele extreemrechtse bewegingen na, ondertekenden. Er wordt opnieuw een grondwet geschreven, maar dit keer wordt het raamwerk waarbinnen de nieuwe wetten geschreven worden, uitgezet door experts die door het Congres worden aangewezen.

De senaat zal blijven bestaan, er wordt niet getornd aan het juridische bestel en de staatsrechtelijke vorm van Chili zal ook niet veranderd mogen worden, allemaal zaken die in het vorige voorstel waren afgewezen. ‘Chili moet weer het land van het politieke midden worden’, zegt Hernán Llaraín, die zelf voorzitter was van de centrumrechtse partij Evopoli.

Van progressief naar gematigd: er is een parallel te trekken tussen het grondwetgevende proces in Chili en de regering van president Gabriel Boric, zegt politiek analist Claudio Fuentes. Boric begon zijn termijn met een regering met een hoop jonge, politiek onervaren ministers van links en zette vol in op een vernieuwend project, waarbij hij zich graag spiegelde aan zijn politieke voorbeeld, de in 1973 afgezette president Salvador Allende.

Nadat het grondwetsvoorstel – waar Boric in zijn presidentscampagne uitdrukkelijk steun voor had uitgesproken – was afgewezen, heeft hij zijn koers ook aangepast. Er zijn inmiddels enkele veteranen uit het politieke midden, dat juist tijdens de protesten van 2019 zo verguisd werd, op sleutelposities neergezet. ‘Boric heeft concessies moeten doen. Wat goed is aan Boric, is dat hij leert van zijn fouten. Zijn ministersploeg was er niet klaar voor om Chili door deze moeilijke tijd heen te loodsen. Je hebt ervaring en akkoorden nodig in de politiek, die heeft hij nu en daardoor is er meer rust’, zegt Fuentes.

Polarisering

Fuentes wijst er verder op dat de samenstelling van het Congres een uitdaging voor Boric is. ‘Zoals in zoveel landen is het politieke landschap enorm gepolariseerd. Boric won de verkiezingen in 2021, maar zijn extreemrechtse uitdager Jose Antonio Kast kreeg 45 procent van de stemmen. Diens Republikeinse Partij werd een grote partij in de senaat, waarin rechts een meerderheid heeft. En in het parlement heeft Boric het politieke midden nodig voor een meerderheid. Hij moet dus wel tot compromissen komen.’

Voor de buitenwacht is het Chileense congres soms een schoolplein, waar parlementsleden hun onderlinge meningsverschillen zelfs fysiek uitvechten. Met name de Republikeinse Partij heeft het politieke landschap flink opgeschud. Hun leider José Antonio Kast is streng katholiek, openlijk tegen abortus en een verdediger van het Pinochet-regime. De Braziliaanse oud-president Jair Bolsonaro en de controversiële Argentijnse politicus Javier Milei zijn zijn regionale bondgenoten, maar hij heeft ook banden met het Spaanse Vox en het Duitse AfD. De opkomst van de Republikeinse Partij toont een gezicht van Chili dat zich jarenlang gedeisd heeft gehouden maar als tegenbeweging van het progressieve Chili groeit.

‘Een militaire staatsgreep zie ik in Chili niet snel gebeuren, maar een toename van geweld wel.’

Politiek expert Claudio Fuentes vreest voor de verharding van de Chileense politiek. ‘We hebben kunnen zien waar dat in de Verenigde Staten en Brazilië toe leidt. Chili heeft een geschiedenis van politiek geweld, en ik denk dat de geschiedenis altijd cyclisch is. Een militaire staatsgreep zie ik niet snel gebeuren, maar een toename van geweld wel.’

Met de opkomst van de Republikeinse Partij waart het spook van Augusto Pinochet weer rond in de Chileense politiek. Met name voor veel welvarende Chilenen was de dictator zo slecht nog niet: hij maakte een einde aan een zeer progressief project van de democratisch verkozen marxistische president Salvador Allende en zorgde volgens zijn aanhangers voor welvaart, door de neoliberale grondwet te introduceren, die vandaag nog altijd geldig is in Chili.

Hoewel een meerderheid van de Chilenen volgens een recente peiling voor een nieuwe grondwet is, is er ook een een aanzienlijk deel dat zegt dat men zich moet focussen op de problemen die Chili nu ervaart, zoals criminaliteit, werkloosheid en inflatie. Claudio Salinas, die actief campagne voerde om het nieuwe grondwetsvoorstel af te wijzen, is een van hen.

‘Met zoveel andere zaken die prioriteit zouden moeten zijn, snap ik niet dat de politiek ervoor kiest dit proces nog eens dunnetjes over te doen. Het is tijd voor stabiliteit in Chili. In 2019 was er sprake van een extreemlinkse revolutie, gericht om alle fundamenten waarop dit land is gebouwd omver te werpen’, zegt Salinas.

‘De politiek stelde voor om een nieuwe grondwet te schrijven. Maar de mensen die in de eerste dagen van de protesten demonstreerden wilden verandering. Verbetering van hun leven. Niemand had het over een nieuwe grondwet. En de waarheid is dat Chili er vandaag slechter voorstaat dan in 2019.’

Volgens Salinas is Chili sinds de protesten van 2019 uiteengevallen en gefragmenteerd geraakt. Hij beschuldigt de regering – die hij steevast ‘extreemlinks’ noemt – ervan niet te begrijpen wat de échte problemen van Chilenen zijn. ‘Criminaliteit, werkloosheid, inflatie: dat moet opgelost worden. En daarna kunnen we ons als volk weer verenigen.’

Open wonden

Eenwording is voor veel mensen die meeliepen in de betogingen uit 2019 een lastig begrip en dat heeft te maken met een heet hangijzer: mensenrechtenschendingen door het Chileense leger en politie tijdens deze protestgolf. Op de dag dat de protesten zich verspreidden door het land stuurde toenmalig president Piñera het leger de straat op om de orde te herstellen. Chili was ‘in oorlog’, zo zei hij.

Ook de oproerpolitie werd overal in het land ingezet om menigten uiteen te drijven. Traangasgranaten en rubberkogels werden gretig afgeschoten. Van de VN tot Amnesty International, alle missies van buitenlandse observatoren concludeerden hetzelfde: er waren op grote schaal schendingen gepleegd, van illegale detentie tot geweld, van marteling tot dood door schuld.

Op 18 oktober 2022, precies drie jaar nadat de protesten begonnen, bleek dat het Chileense Openbaar Ministerie maar weinig vooruitgang boekt in het vervolgen van verantwoordelijken voor deze schendingen. Bij bijna veertig procent van de ruim 3600 mensen die zeggen het slachtoffer te zijn geworden van mensenrechtenschendingen werd nooit een verklaring afgenomen.

Agenten werden ervan beschuldigd opzettelijk en systematisch op de ogen van betogers te mikken.

Bijna drieduizend agenten en 130 militairen zijn aangeklaagd, maar slechts tweehonderd zijn daadwerkelijk voorgekomen en slechts dertien agenten zijn daadwerkelijk veroordeeld.

Een van de meest emblematische gevallen van mensenrechtenschendingen is de zaak-Gustavo Gatica. Gatica studeerde psychologie toen hij op 8 november 2019 meedeed aan een betoging in het centrum van Santiago. Hij werd tijdens de manifestatie in beide ogen geraakt met rubberkogels en raakte permanent blind.

Hij zou niet de enige zijn: bijna 450 mensen raakten gewond aan hun ogen in de eerste vijf maanden van de protesten en bijna veertig van hen, onder wie Gatica, raakten voor altijd (deels) blind. Agenten werden ervan beschuldigd opzettelijk en systematisch op de ogen van betogers te mikken. De agent die Gatica had getroffen, is wel vervolgd. Tot een veroordeling is het nog niet gekomen.

Gatica zegt dat hij ook ervaart dat het Chili van 2022 niet meer het Chili van 2019 is. ‘Op televisie en door rechtse politici worden de protesten nu neergezet als een golf van geweld. Maar de dieperliggende problemen worden genegeerd. We gingen de straat op om te protesteren tegen ongelijkheid, maar we kregen kogels in ons gezicht’, vertelt hij via Zoom. Dat Chili massaal de grondwet afwees waarvoor hij de straat op was gegaan, kwam aan als een zware klap. ‘Ik moest het echt verwerken. Was het dan allemaal voor niets geweest? De grondwet van Pinochet zou in stand blijven.’

Dat zijn zaak juridische vorderingen maakt, komt volgens Gatica door de aandacht die organisaties als Amnesty International aan zijn zaak hebben gegeven. Ook de regering van Gabriel Boric stopt tijd en moeite in het helpen van slachtoffers van de mensenrechtenschendingen, zegt Gatica.

In rondetafelgesprekken met ambtenaren werd hem gevraagd wat hij denkt dat er moet gebeuren in het reparatieproces. ‘Ik heb gezegd dat er aandacht moet komen voor de mentale gezondheid van deze slachtoffers, van wie velen trauma’s hebben. Ik heb ook aangegeven dat de politie hervormd moet worden, zodat deze mensenrechtenschendingen niet meer kunnen gebeuren. En ten derde heb ik gezegd dat er herdenkingsmonumenten moeten komen, zodat we niet vergeten wat er in die maanden in 2019 is gebeurd.’

Bijna 3000 agenten en 130 militairen zijn aangeklaagd voor schendingen van de mensenrechten, maar slechts 13 agenten zijn ook veroordeeld.

© Nelson Quiroz — Chile Today

Een toekomst vol uitdagingen

Het grootste monument van die revolutionaire golf, het Plaza Italia, het epicentrum van de protestgolf, wordt juist volledig gerenoveerd en naar alle waarschijnlijkheid worden de vele muurschilderingen en symbolen van de protesten weggehaald. De metro-ingang op het plein, die betogers sindsdien hebben omgetoverd in wat ze de ‘Tuin van het Verzet’ noemen, verdwijnt wellicht. En op veel gebieden heeft de jonge Boric zijn toon en koers aanzienlijk moeten matigen.

‘Er komt hoe dan ook een nieuwe grondwet, en zolang die niet de naam van Pinochet draagt, is dat al een stap vooruit.’

De nieuwe grondwet die de politiek destijds beloofde, is afgewezen. De grondwet die in 2023 geschreven zal worden, zal bij lange na niet zo vooruitstrevend zijn als het afgewezen voorstel. Gerechtigheid voor gewonde en gedode betogers is er in veel gevallen ook nog niet. In de media wordt gesproken over de protesten alsof ze niet meer waren dan rellen. Waar Chili in 2019 eenduidig en verenigd leek in zijn eisen, is het Chili van vandaag verdeeld over de richting waar het land heen moet.

De hamvraag: is het het allemaal waard geweest? Volgens Gustavo Gatica, het bekendste slachtoffer van het politiegeweld uit 2019, zijn de protesten belangrijk geweest. ‘Politici zijn gaan beseffen dat ze waren losgemaakt van de realiteit, ze hadden geen idee wat er speelde onder de Chilenen. Er komt hoe dan ook een nieuwe grondwet, en zolang die niet de naam van Pinochet draagt, is dat al een stap vooruit’, zegt Gatica, die diep zucht aan zijn kant van het beeldscherm. ‘Misschien is Chili gewoon niet klaar voor radicale veranderingen. En misschien zijn we er nooit klaar voor. We willen vooruit, maar niet te snel.’

Gematigde vooruitgang en stap voor stap zijn de sleutelbegrippen voor Chili, als het vooruit wil komen na jaren van onzekerheid. Ondanks de groei van extreme sectoren in het Zuid-Amerikaanse land lijken de regering en belangrijke oppositiepartijen te beseffen dat samenwerking de enige weg vooruit is. Substantiële verschillen zullen blijven bestaan, maar om de gefragmenteerde samenleving te lijmen is eenheid nodig.

Wat dat betreft is de renovatie die het centrum van Santiago de komende jaren zal ondergaan, onder leiding van zowel linkse als rechtse burgemeesters, een symbolisch project. Een nieuw gezicht voor het economische middelpunt van Chili, waar protesten woedden, auto’s in brand werden gestoken en ruiten sneuvelden.

Uit het puin moet een nieuw, toegankelijk, veilig en inclusief Santiago herrijzen. Of de Chilenen die de paden van dit nieuwe centrum bewandelen ook een nieuwe grondwet krijgen, hangt af van veel factoren. Lessen moeten getrokken worden uit het falen van het vorige grondwetgevende proces. Wat dat betreft kan Chili alsnog als voorbeeld voor de rest van de wereld dienen: vooruitgang zal alleen kunnen plaatsvinden als alle onderdelen van de samenleving, met name de tegenpartij, erbij betrokken worden.

Deze analyse werd geschreven voor het lentenummer van MO*magazine. Vind je dit artikel waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je van tal van andere voordelen.