Europa kende een uitzonderlijk droog voorjaar: ‘Dit wordt het nieuwe normaal’

CC0

Het was een uitzonderlijk droog voorjaar in Europa. Droogte en waterschaarste raken zo goed als de hele samenleving. Van landbouw, industrie en biodiversiteit tot mobiliteit, energie en afvalbeheer. ‘Om een antwoord te vinden, moeten we naar het hele systeem kijken’, weet Dirk Halet, water-expert bij Vlakwa. Vindt Europa dat antwoord in een circulair watersysteem?

28 dagen. Zo lang duurde de uitzonderlijke lentedroogte tussen 20 maart en 18 april die volgde op de warmste december tot februari ooit gemeten in Europa.

Dit uitzonderlijk droge voorjaar eiste intussen al een tol. In het domein De Liereman in Oud-Turnhout maakte een bosbrand op 22 april zo’n 30 hectare veengebied met de grond gelijk. Een sterke oostenwind wakkerde het vuur aan, dat waardevol broedgebied en de habitat van heel wat kwetsbare soorten in de as legde. Het natuurdomein de Kalmthoutse Heide stond wekenlang op code rood: ernstig brandgevaar.

In Nederland vond vorige maand in het Brabantse natuurgebied de Deurnese Peel de grootste bosbrand ooit plaats.

Ook Nederland werd in april geteisterd door verschillende bosbranden. De grootste bosbrand ooit in het land woedde dagenlang in het Brabantse natuurgebied de Deurnese Peel, een hoogveengebied zo’n 30 kilometer ten oosten van Eindhoven. Al die veengebieden zouden nu eigenlijk te nat moeten zijn om vlam te vatten. Maar de aanhoudende droogte en een te laag waterpeil maken ze kwetsbaar.

Europa kreunt onder droogte

Ook dieper in Europa liet het droge voorjaar zich voelen, vooral in de Oost-Europese landen Oekraïne, Polen en Roemenië. In Polen brandde eind april zo’n 6000 hectare van het Biebrza-natuurgebied af. In Oekraïne — de graanschuur van Europa — bereikten de watervoorraden het laagste peil in zes jaar. Dit jaar wordt de opbrengst van graan- en peulgewassen er op 60 miljoen ton geschat. Door de droge lente, in combinatie met de coronarecessie, is dat een vijfde minder dan vorig jaar.

In Roemenië verklaarde Adrian Oros, minister van Landbouw, dat meer dan drie miljoen hectare tarwe, gerst en koolzaad die afgelopen najaar waren aangeplant, tot op zekere hoogte zijn aangetast. Roemenië heeft ondertussen al limieten ingesteld op de graanexport, Oekraïne op de export van boekweit.

De landbouw is kwetsbaar, net zoals de bossen. In 2019 werd er in Europa een recordaantal van ongeveer 2200 bosbranden genoteerd, van Italië over Roemenië tot in Noorwegen. Vorig jaar brandde volgens de cijfers van het European Forest Fire Information System meer dan 300.000 hectare bos af in Europa — een gebied groter dan het Groothertogdom Luxemburg. De intense hitte en droogte werkten de verspreiding in de hand.

Eind april stond de Rijn op een historisch laag pijl.

Ook Duitsland vreest voor een derde droge zomer op rij. De Rijn, een belangrijke levensader voor de Duitse economie, stond er eind april historisch laag. ‘Normaal gezien wordt de Rijn gevoed door alpenwater en regenval, maar door de klimaatopwarming worden ook de gletsjers kleiner en geven ze minder smeltwater af,’ licht Dirk Halet toe, water-expert bij Vlakwa, het Vlaams Kenniscentrum Water. ‘Een lage waterstand van de Rijn veroorzaakt een kettingreactie van problemen. Het zorgt ervoor dat schepen minder beladen moeten varen, wat productielijnen doet haperen en transportprijzen de hoogte in jaagt voor heel wat bedrijven, ook in België. Een vergelijkbare situatie deed zich voor in 2018, toen kwam het aan als een zware economische slag.’

Twee satellietbeelden van Denemarken, één in juli 2017, de andere juli 2018

European Space Agency (contains modified Copernicus Sentinel data (2017–18), (CC BY-SA 3.0 IGO))

Kettingreactie

Heel wat waterintensieve sectoren — zoals de chemische sector, de energiesector, de landbouw en de voedselverwerkende industrie — zijn extra kwetsbaar voor waterschaarste. Droogte is bijvoorbeeld slecht nieuws voor industriële activiteiten die veel koelwater gebruiken. Zo zorgde de droge zomer van 2018 er in Frankrijk voor dat vier kernreactoren tijdelijk werden stilgelegd omdat ze het opgewarmde koelwater niet meer konden lozen in rivieren, om milieuschade tegen te gaan. Een groot deel van de Belgische economie is waterintensief. Ernstige watertekorten leiden tot schade aan leefmilieu en de economie, en monden uit in lastige keuzes over wie het schaarse water mag gebruiken.

‘De bottom line is dat alles samenhangt’, stelt Dirk Halet. ‘Een aanhoudende periode van droogte laat zich voelen in landbouw, voedselverwerking, industrie, mobiliteit, biodiversiteit, energie, leefmilieu en afvalbeheer. Water is levensnoodzakelijk in al die verschillende domeinen, die sterk wederzijds afhankelijk zijn van elkaar. Om een antwoord te vinden op de uitdagingen waar we voor staan, kunnen we niet anders dan naar het hele systeem te kijken.’

Hoe komen we eruit? Europa gaat voor de circulaire economie

Ook de Europese beleidsmakers lijken daarvan overtuigd. Vandaag lijden vijf Europese landen aan zware waterstress, een indicator van hoeveel water het land verbruikt tegenover hoeveel hernieuwbaar water er jaarlijks bij komt, vooral via regen- en rivierwater. In volgorde van hoog naar laag: België, Griekenland, Spanje, Portugal en Italië. De klimaatopwarming zal dat enkel verergeren. Door efficiënter om te gaan met water en in te zetten op hergebruik, wil Europa de druk op ons watersysteem verkleinen.

‘In Europa zien we dat die nieuwe realiteit met droogtes en waterschaarste deel wordt van het beleid’, stelt Halet. ‘Het is een onderdeel van een nieuwe groeistrategie, die eind december 2019 zijn aftrap kende met de lancering van de Green New Deal. Die bestaat uit een reeks maatregelen die inzetten op een ontkoppeling van economische groei van het gebruik van hulpbronnen, met de nadruk op een sterke bescherming van leefmilieu en mensen.’

Water een tweede en derde leven geven moet de Europese waterschaarste wat verminderen.

Water een tweede en derde leven geven moet de Europese waterschaarste wat verminderen. De circulaire economie is daarbij de weg vooruit.

‘Begin mei werd een richtlijn goedgekeurd rond het hergebruiken van gezuiverd huishoudelijk afvalwater om de landbouw mee te irrigeren. Binnen Europa waren er al heel wat landen waar gezuiverd afvalwater gebruiken voor irrigatie gangbaar is, zoals Spanje. Ook in België kwamen landbouwers tijdens de zomermaanden al water tanken bij de installaties van Aquafin. Maar er bestonden nog geen uniforme richtlijnen rond, waardoor er problemen zouden kunnen ontstaan op het niveau van de interne marktwerking. Niet elk land zou die landbouwproducten als veilig beschouwen en de import ervan aan banden leggen. De richtlijn stelt bacteriologische en chemische standaarden vast en is erop gericht om die interne barrières tegen te gaan. Die standaarden zijn strenger voor bijvoorbeeld slagewassen dan voor gewassen die geblancheerd moeten worden of in de industrie gebruikt worden. De ambitie is ook om her- en efficiënt gebruik van water in industriële processen te vergemakkelijken.’

‘Ook de Farm To Fork-strategie en het Zero Pollution-actieplan — allebei verwacht in 2021 — maken deel uit van die Green Deal. Binnen de Farm To Fork-strategie wil Europa het landoppervlak dat bestemd is voor de biologische landbouw vergroten en de hoeveelheden pesticiden, antibiotica en meststoffen minimaliseren. Het Zero Pollution-actieplan mikt op een vervuilingsvrije omgeving. Het realiseren van zero pollution in combinatie met de ambitie om te komen tot een circulaire economie, die vandaag soms aanleiding geeft tot een “opconcentratie”, of ophoping van verontreiniging, zal een belangrijke innovatieslag vragen.’

In 2019 kende Europa meerdere extreme hittegolven

European Space Agency (contains modified Copernicus Sentinel data (2019) (CC BY-SA 3.0 IGO)

Anders denken

Want aan die circulaire watersystemen zijn bepaalde risico’s verbonden. ‘Door water in een cirkel te hergebruiken, blijven bepaalde stoffen in een loop. Zo krijg je een zogeheten “opconcentratie” van bijvoorbeeld zouten, die bij te hoge concentratie schadelijk zijn voor het leefmilieu. Daar een antwoord op vinden, wordt een uitdaging.’

‘Voor een deel zullen we onze productieprocessen moeten herdenken en anders gaan ontwerpen. Een interessante pionier is het bedrijf Christeyns in Gent’, zegt Halet. ‘Dat bedrijf maakt detergenten en kuisproducten en zet hierbij ook in op enzymatische reiniging, in de plaats van chemische. Dat leidt onder andere tot minder zouten in het afvalwater.’

‘In 2019 hebben we in Europa de symbolische drempel van 2°C opwarming tegenover het pre-industriële tijdperk al overschreden.’

Verder inzetten op duurzame productieprocessen en meer vat krijgen op de stoffen die in het water terechtkomen: het is de weg naar een leefbare toekomst met water dat in cirkels draait. ‘Natuurlijk is het niet haalbaar om van vandaag op morgen onze economie helemaal om te gooien. Maar bij elke opportuniteit die zich voordoet en elke nieuwe investering, moeten we er werk van maken.’

De frequente periodes van droogte zijn geen toevallig fenomeen, stelt Halet. ‘Verschillende studies tonen aan dat vanaf de metingen, we de afgelopen twintig jaar elf van de twaalf warmste jaren meemaakten. We zien duidelijke trends naar meer hitte en droogte. Dat wordt het nieuwe normaal. In 2019 hebben we trouwens in Europa de symbolische drempel van 2°C opwarming tegenover het pre-industriële tijdperk al overschreden.’

Het lijkt erop dat die periodes van droogte niet meer zullen verdwijnen. Werk maken van een weerbaar systeem waarin hergebruik centraal staat, zou de druk enigszins kunnen wegnemen.