Duistere dossiers in de Paradise Papers

Public domain (CC0)​

Van Jean-Claude Vandammes spaarcentjes tot de geheime stofzuigerwinkel van Queen Elisabeth II, de Paradise Papers hebben ons alweer versteld doen staan van de ingenieuze hebzucht van ’s werelds one percent. Maar los van een morele maagopstoot geven ze ons bovenal een duistere inkijk in de Realpolitik achter de schermen van het wereldsysteem. Ter illustratie alvast een paar straffe dossiers.

De Paradise Papers zorgen nu al een paar weken voor deining in de (inter)nationale pers. Het lek van zo’n 13 miljoen pagina’s aan interne documenten van het op Bermuda gevestigde advocatenbureau Appleby legde grootschalige – tot ieders verbazing grotendeels legale - belastingontwijking bloot via offshore belastingparadijzen door een illuster gezelschap aan mondiale leiders, bedrijven en sterren. Het International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ) kreeg de documenten in handen nadat ze waren doorgespeeld aan de Süddeutsche Zeitung, bestudeerde ze gedurende tien maanden en kwam begin deze maand naar buiten met tal van vernietigende analyses.

Rooftocht in Congo

Als wereldspeler in natuurlijke grondstoffen is het Zwitserse bedrijf Glencore niet vies om haar handen vuil te maken in de lucratiefste mijn op deze aardkluit: de Democratische Republiek Congo. Nu de kobalt- en koperwinning op volle toeren draait om de elektrische motorenrevolutie op gang te trekken in de Westerse auto-industrie, mocht het bedrijf een hoofdrol spelen in een zoveelste hoofdstuk van president Kabila’s grote uitverkoop van Congo.

Plaats delict is de Katanga Mijn in het zuiden van het land, waar Glencore in 2009 voor een luttele 140 miljoen dollar een meerderheidsaandeel verzilverde na een deal met de Congolese regering. Een aandachtige lezing van de Paradise Papers door de Süddeutsche Zeitung bracht aan het licht dat Kabila zijn prijs met maar liefst 75% verlaagde nadat Glencore een oude vriend van hem op onderhandelingsmissie naar Kinshasa had gestuurd.

De Israëlische diamanthandelaar Dan Gertler leerde Kabila Fils kennen toen diens vader net aan de macht was gekomen in Congo. De kersverse president had dringend financiële en militaire steun nodig voor zijn machtsconsolidatie, en hoopte die van Israël te verkrijgen via Gertler.

Gertler kon zo op zijn beurt voet aan wal krijgen in Kinshasa, waar hij de komende jaren betrokken was bij de privatisering van Congo’s bodemrijkdommen als rechterhand van Kabila en de chef van het tot dan toe nog publieke staatsmijnbouwbedrijf Gécamines, Augustin Katumba Mwanke. Nu blijkt hij ook een sleutelrol gespeeld te hebben in de op z’n minst bedenkelijke Katanga Mijn-deal. Zowel Glencore als Gertler ontkennen elke beschuldiging van corruptie.

Congolese mijnbouwers.

Julien Harneis (CC 0)​

Russische roulette met sociale media…

Ze vormen een rode draad doorheen de Paradise Papers: topinvesteerders met politieke banden die een sleutelpositie spelen in duistere offshore, en dus “off-the-record” deals.

Ze vormen een rode draad doorheen de Paradise Papers: topinvesteerders met politieke banden die een sleutelpositie spelen in duistere offshore, en dus off-the-record, deals. Yuri Milner is ook zo’n figuur. Als oud-adviseur van het Kremlin blijkt hij nu een “toevallige” schakel in een investeringsdossier dat de Russische regering linkt met sociale mediagiganten Facebook en Twitter.

Volgens The Guardian zou geld van de Russische, door de staat gesubsidieerde banken Gazprom Investholding en VTB Bank gevloeid zijn richting Facebook en Twitter. En dit via investeringen in Milners investeringsvehikels DST USA II en DST Investments 3, met tussenkomst van een mysterieuze holding op Bermuda die naar verluidt in handen zou zijn van de Russische oligarg Usmanov.

Enige politieke motivatie hierachter wordt ten stelligste ontkent, maar de lek komt net op het moment dat de FBI eventuele Russische inmenging in die bedrijven en Trumps verkiezingscampagne onderzoekt. Dat Milner onlangs ook een start-up van Trumps schoonzoon Jared Kushner financierde, duwt de regering-Trump alweer met de rug tegen de muur.

…en internationale sancties

We zagen vorige week al hoe Wilbur Ross, Trumps Secretary of Trade, door het slijk werd getrokken toen zijn lucratieve belangen met het Russische gasbedrijf Sibur aan het licht kwamen. Maar de Russische saga neemt nog groteskere proporties aan in de Paradise Papers.

Zo blijkt uit onderzoek van de Süddeutsche Zeitung dat Arkady Rotenberg, een oude jeugdvriend en vertrouweling van Vladimir Poetin, er via Appleby in slaagde om de internationale sancties die tegen hem waren opgelegd te omzeilen.

Rotenberg werd als lid van de inner circle binnen het Kremlin gesanctioneerd toen Rusland de Krim annexeerde. Hij werd immers belast met de bouw van een brug van maar liefst 19 kilometer die het Russische vasteland met de Krim moet verbinden over de Kerch Straat, wat wereldwijd gezien wordt als de ultieme inlijving van het schiereiland.

Voor Arkady Rotenberg was het echter niet nodig om terug bruggen leggen met het Westen om zijn imperium te redden. De man kon samen met zijn broer door toedoen van Appleby’s constructies rustig uitermate strenge internationale sancties van zowel de VS als de EU omzeilen via het eiland Man.

De beruchte brug over de Kerchstraat tussen de Krim en het Russische vasteland.

Presidency of the Russian Federation (CC BY 4.0)​

Europa’s open achterdeur

Uit een paar dossiers blijkt dat Europa nog een weg af te leggen heeft wat fiscale harmonisering betreft.

Het Britse Isle of Man is maar een van de vele fiscale achterpoortjes die de Europese Unie rijk is, ondanks haar strenge concurrentiebeleid. Uit een paar dossiers die voortvloeiden uit de Papers, blijkt dat Europa nog een weg af te leggen heeft wat fiscale harmonisering betreft.

Naast Man speelt een ander Brits belastingparadijs een belangrijke rol in de Papers: Jersey. Het kleine Kanaaleiland blijkt het Europese Cupertino te zijn, nu duidelijk werd dat met de takken Apple Sales International en Apple Operations International het officieuze internationale hoofdkwartier van het topbedrijf er gevestigd is.

Dat komt Apple goed uit, want de belastingratio is er zo goed als 0%. De softwarereus streek er neer toen het in 2014 uit Ierland verjaagd werd door de Europese Commissie met een boete van maar liefst 13 miljard euro. Daar genoot Apple via ingewikkelde constructies een “staatloze” en dus belastingvrije status, tot de EU tussenbeide kwam.

Ierland is niet het enige land in de EU dat multinationals probeert te vertroetelen binnen de grenzen van het Europese concurrentiekader. Met het verhaal van Nike in Nederland toont de Süddeutsche Zeitung mooi aan hoe onze noorderbuur niet moet onderdoen in paradijselijkheid voor Bermuda of Mauritius.

In Nederland maakt Nike handig gebruik van de bedrijfsvorm “commanditaire vennootschap” (CV), waarbij de vennootschap een “transparante” ondergeschikte is van een moederbedrijf en dus ontzien wordt voor belastingen ten nadele van dat moederbedrijf.

Nike zette echter zoveel CV’s achter elkaar op dat het zowel voor de Nederlandse als Amerikaanse (Nikes hoofdzetel is in Delaware) autoriteiten onduidelijk werd wie waar belastingen moest betalen. Nike glipte er ondertussen mooi van onderuit, en wist haar belastinguitgaven met twee derde te verminderen.

Ethische illusies

In een open brief aan Tim Cooke, CEO van Apple, vraagt hoofdredacteur van de Süddeutsche Zeitung Wolfgang Krach zich af waarom Cooke meent recht te hebben op een belastingvrije status buiten de VS.

‘Apple profiteert van onze infrastructuur’

‘Apple heeft duizenden excellente, hoogopgeleide ingenieurs, technici, advocaten, managers en PR-specialisten in dienst die opgeleid zijn in universiteiten over de hele wereld. Vele van die instituten draaien volledig of voor een deel op belastinggeld. Apple profiteert van die infrastructuur’, aldus Wolfgang Krach.

Tim Cook, CEO van Apple, in een interpretatie van kunstenaar Thierry Ehrmann.

Thierry Ehrmann (CC BY 2.0)​

De praktijken die de Paradise Papers laten bovendrijven, mogen dan wel moreel verwerpelijk lijken, ze zijn over het algemeen perfect legaal. Het vergt gewoon vernuftige, en dus peperdure, offshore constructies die kantoren als Appleby maar wat graag aanbieden. De gevolgen van zo’n ethisch pragmatisme zijn echter desastreus.

In Congo ontpopt Joseph Kabila zich stilaan tot een dictator nu zijn ambtstermijn al een jaar is overschreden en nieuwe verkiezingen nog niet meteen in zicht zijn. Het feit dat hij nog steeds op zijn troon zit heeft hij deels te danken aan het omkoopgeld dat hij vergaarde met de verkoop van mijnconcessies over heel Congo.

Dat Russisch kapitaal achter een Amerikaanse presidentscampagne zit, kan eventueel nog afgedaan worden als een ironisch staaltje post-Koude Oorlogwereldorde. Maar met een beetje pessimisme klinken Russische subsidies voor sociale netwerksites als Facebook en Twitter niet al te rooskleurig voor de toekomst van onze privacy. Of internationale sancties wenselijk dan wel effectief zijn, is met de Rotenberg case ook een legitieme vraag geworden.

Dan is er nog de vraag of Europa’s fiscale paradijzen nog houdbaar zijn in een post-crisisklimaat met groeiende ongelijkheid binnen de Unie. Dat is niet alleen de verantwoordelijkheid van ministaatjes aan de grenzen van de EU, zo leerden we uit de Apple- en Nikecase. Zolang lidstaten tegen elkaar op concurreren met fiscale cosmetica, zal er nooit echt sprake zijn van een rechtvaardige unie in Europa.

Om dan nog te zwijgen van de geloofwaardigheid van machthebbers en topbedrijven wereldwijd die nu met de billen bloot staan. Met de Paradise Papers zijn we alvast weer een illusie armer.