Een Afrikaans perspectief op bevolkingsgroei

Indrukwekkende cijfers zijn het, het wereldwijde bevolkingsaantal vandaag en de voorspellingen over de groei daarvan dit decennium. Laten we ze even visualiseren, naar een idee van de non-profit denktank Center for Global Development.

Haal je het voetbalstadion Camp Nou voor de geest, met om en bij de 100.000 stoeltjes een van de grootste ter wereld. Beeld je een topaffiche in, wat zich vertaalt in een goed gevuld stadion: een bezetting van 90%. Beeld je nu in dat elk van die bezette stoeltjes een Camp Nou op zich is, en de totale wereldbevolking op dit eigenste moment ontvouwt zich in alle glorie.

Op nog geen 50 jaar is de wereldbevolking verdubbeld: in 1974 zaten we nog maar op 4 miljard. Volgens de prognose van de Verenigde Naties zullen we de piek ergens rond 2090 bereiken. Tegen dan zullen we met 10,43 miljard zijn.

Wat die cijfers niet doen vermoeden, is dat het geboortecijfer zich sinds de jaren ‘60 wereldwijd in een opvallend dalende lijn bevindt. Op de piek van die geboortegrafiek, in 1963, kreeg een vrouw gemiddeld 5,32 kinderen. Dat cijfer daalde nadien drastisch: vandaag krijgen vrouwen gemiddeld nog maar 2,31 kinderen. Merk op: de Verenigde Naties begonnen pas in 1950 met hun metingen.

Japan is een koploper in laag aantal geboortes: in 2009 bereikte het land de piek van zijn bevolkingsaantal. Nadien werd het effect van een dalend geboortecijfer zichtbaar. De bevolking daalt er sindsdien pijlsnel. Dat gaat gepaard met een geheel eigen dynamiek, met onder meer een oude bevolking en een slinkend aantal werkkrachten.

Het geboortecijfer, dat is het aantal kinderen dat per vrouw geboren wordt, zegt ook veel over die dynamiek. In 2020 bedroeg dat in Japan 1,34. Dat is inderdaad een heel stuk onder het ‘vervangingsgetal’ van 2,1. Zoveel kinderen per vrouw zijn er nodig om het bevolkingsaantal stabiel te houden.

Minder geboortes in Afrika

Wie de cijfers bestudeert, merkt al snel dat één continent de vreemde eend in de bijt vormt. Want ook in Afrikaanse landen daalt het geboortecijfer, maar die daling werd veel later ingezet dan in de rest van de wereld. Bovendien ligt de piek van de lijn er véél hoger dan in de rest van de wereld. Kreeg een Afrikaanse vrouw gemiddeld 6,8 kinderen in 1978, dan is dat vandaag nog maar 4,18 kinderen. Dat is nog steeds bijna dubbel zoveel als het wereldwijde gemiddelde van 2,31.

Het resultaat: Afrika zal tot 2100 zijn bevolking zien aangroeien, in tegenstelling tot alle andere continenten. Tegen dat jaar zullen er volgens de schattingen 4 miljard Afrikanen zijn.

Politici van velerlei slag grijpen deze cijfers graag aan in debatten, niet zelden met een ondertoon van een nakende apocalyps.

Steden als Lagos (Nigeria) zullen het einde van deze eeuw tot 80 miljoen mensen herbergen. Ook in bijvoorbeeld Kinshasa (DR Congo) en Khartoem (Soedan) zullen meerdere tientallen miljoenen mensen wonen. Vertaald naar beeld: in Camp Nou zal 4 op de 10 kijklustigen een Afrikaan(se) zijn.

Politici van velerlei slag grijpen deze cijfers graag aan in debatten, niet zelden met een ondertoon van een nakende apocalyps. De Afrikaanse bevolking, klinkt het dan vaak, zou gaan exploderen, en van de weeromstuit moet het continent wel ineenstorten, met een massale exodus richting Europa tot gevolg.

Het is koren op de molen van populistische politici. De boodschap dat Europa “vol” zit, verkoopt nu eenmaal gemakkelijk. Is het de ‘angst voor een zwarte planeet’, waar de Amerikaanse hiphopgroep Public Enemy dertig jaar geleden al over zong?

Maar ook gematigde denkers voeren aan dat de aarde simpelweg te weinig draagkracht zou hebben voor zoveel monden. Exponentiële bevolkingsgroei zou nefast zijn, omdat de middelen om die mogelijk te maken slechts lineair groeien.

Die theorie is ontstaan in de 18de eeuw — en sindsdien al ontelbare keren ontkracht. Ze houdt namelijk geen rekening met ‘plafondverhogingen’, in de vorm van technologische vooruitgang bijvoorbeeld. Een tractor werkt nu eenmaal vele malen efficiënter dan een ploeg en kan dus meer mensen ‘onderhouden’.

Zo blijven de discussielijnen doorgaans beneveld door taboes, racisme en een allang ontkrachte theorie. Als het debat over bevolkingsgroei überhaupt al gevoerd wordt. Makkelijk is dat niet, want het raakt aan persoonlijke keuzes.

Nigeria

Tijd voor de feiten. Vandaag is Nigeria het dichtstbevolkte land van het continent. Het land heeft een bevolking van 220 miljoen. Wie het land op een conventionele kaart bekijkt, krabt zich de ogen uit de kop: met zo’n “beperkte” oppervlakte moet het daar letterlijk over de koppen lopen zijn.

Het probleem is dat deze kaart de reële oppervlakte niet correct weergeeft. De kaart met Mercatorprojectie, die we zo goed kennen en zo vaak gebruiken, geeft landen op de evenaar in verhouding kleiner weer dan landen dichter bij de polen. Met andere woorden: Nigeria lijkt een stuk kleiner dan het in werkelijkheid is. In feite beslaat het land een oppervlakte ter grootte van Centraal-Europa.

De échte grootte van Nigeria geprojecteerd een Mercator-kaart. In feite beslaat het land een oppervlakte ter grootte van Centraal-Europa.

The True Size/ Kaartgegevens @2023 Google, INEGI

Om deze factor uit te sluiten, moeten we niet naar de kaart kijken maar moeten we de bevolkingsdichtheid in rekening brengen. Wat blijkt dan? Nigeria heeft vandaag, met zijn 220 miljoen inwoners, een bevolkingsdichtheid van 242 mensen per vierkante kilometer. Daarmee belandt Nigeria ergens tussen Zwitserland en Luxemburg in – en die kun je bezwaarlijk darwiniaanse hellegaten noemen.

Hoe zal de situatie in Nigeria eruitzien in 2100? Met een geschatte bevolking van 550 miljoen Nigerianen krijgen we dan een bevolkingsdichtheid van 595. Dat is veel, maar desondanks maar íéts meer dan de 520 die Nederland vandaag heeft.

De Nigeriaanse rijkdom

Als ze niet leiden tot apocalyptische toestanden, wat betekenen deze getallen dan wél voor de Afrikaanse landen en voor de wereld? Om dat te weten te komen, contacteerden we Margaret Edison. Als hoofd van de National Population Commission (NPC) van Nigeria, het dichtstbevolkt Afrikaanse land, heeft zij een uniek insiderperspectief op welke kansen en uitdagingen deze getallen inhouden.

‘Nigeria heeft een zeer jonge bevolking’, verduidelijkt Edison. ‘Meer dan 40% van onze bevolking is jonger dan 15 jaar. Onze jongeren zijn onze rijkdom.’ Edison verwijst hiermee naar het zogenaamde ‘demografisch dividend’. Dat dividend valt te oogsten wanneer al die jongeren toetreden op de arbeidsmarkt: meer mensen onderhouden dan relatief minder niet-werkenden. Het resultaat is een boost voor de economische productiviteit.

Dat dividend is niets minder dan een economische wetmatigheid. Het overkwam eerder Aziatische landen zoals Zuid-Korea. Het geboortecijfer viel daar, zo blijkt uit VN-cijfers, terug van 6,3 kinderen per vrouw in 1960 tot 1,2 in 2005. Onder andere Harvard-economen David E. Bloom en Jocelyn Finlay schrijven de economische groei die het land in dezelfde periode doormaakte voor minstens één vierde toe aan deze evolutie.

De wetmatigheid komt wel met enkele voorwaarden, zo leert het wedervaren van de zogenaamde Aziatische Tijgers Zuid-Korea en Taiwan. Die landen investeerden vanaf 1950 en 1960 volop in onderwijs en familieplanning.

‘Als Sub-Saharaanse landen bij machte zijn om de Oost-Aziatische ervaring te herhalen, kan de regio een demografisch dividend oogsten ter waarde van 500 miljard per jaar, en dat gedurende 30 jaar’, stelt het United Nations Population Fund.

Investeren in Afrikaanse jongeren

‘Leid onze jongeren op in jullie scholen en universiteiten. Liever dat dan ontwikkelingsgeld te sturen.’

Ook Margaret Edison beseft dat je zo’n dividend niet in de schoot geworpen krijgen: ‘We moeten evolueren van kwantiteit naar kwaliteit als het gaat over onze bevolking. Dat is waar ik mij voor inzet: het maakt niet uit met hoeveel we zijn, zolang we maar investeren in onze jongeren, zodat zij zelfstandig worden. Zo zullen onze jongeren de drijvende kracht achter onze ontwikkeling worden. Alleen zo kunnen we het Afrika realiseren dat we willen.’

Zo functioneert Edisons National Population Commission als een soort zweepregering voor de regering in Abuja: in allerhande commissies en beleidsdocumenten pleit Edison voor investeringen in kwaliteitsvol onderwijs, jobcreatie, stimuleren van ondernemerschap en familieplanning.

Eén beleidsdomein verdient speciale aandacht volgens Edison: het meisjesonderwijs. ‘Eén meisje opleiden betekent een hele familie opleiden’, zegt ze. ‘Studies tonen aan dat opgeleide meisjes hét speerpunt van ontwikkeling vormen. Een opgeleid meisje maakt doordachtere keuzes en krijgt minder kinderen. Het effect daarvan blijft bovendien generaties lang nazinderen.’

Het draagt allemaal bij tot de alfa en omega van Edisons visie: kwaliteit, geen kwantiteit. ‘Maar het is een enorme uitdaging waar we voor staan’, beseft ze als geen ander. Basisonderwijs mag officieel dan gratis zijn in het hele land, toch zijn er allerlei barrières die kinderen verhinderen om naar school te gaan. Volgens Unicef gaat slechts 61% van de Nigeriaanse 6 tot 11-jarigen geregeld naar school.

Als grote schuldige voor dat probleem haalt Edison de veiligheidssituatie in grote delen van het land aan. Die haalt sporadisch ook de internationale media. In 2014 roerde zelfs de toenmalige Amerikaanse first lady Michelle Obama zich in de zaak van de 276 ontvoerde schoolmeisjes uit Chibok. Maar er zijn talloze gevallen bekend die nooit de media halen. Ouders kiezen volgens Edison dan ook resoluut voor zekerheid: ‘Ze riskeren het simpelweg niet om hun kinderen naar school te sturen.’

En er zijn ook economische moeilijkheden. ‘Het is niet vanzelfsprekend om als arm huishouden geld te verzamelen voor de uniformen, voor de schoolboeken. Het zijn die poorten die je moet sluiten zodat kinderen naar school kunnen gaan’, stelt Edison, die daarvoor met verschillende ngo-partners samenwerkt.

Maar ook de sociaal-culturele normen in het islamitische noorden van het land zijn voorlopig een rem op de ontwikkelingskansen van meisjes. Al wil Edison religie niet gebruiken als excuus om zaken als onderwijs en familieplanning op de lange baan te schuiven. ‘Een islamitisch land als Indonesië had ook een huizenhoog geboortecijfer tot enkele decennia geleden. En kijk nu: het is gezakt tot 2,2 kinderen per vrouw, en de regering investeert bovendien massaal in onderwijs. Als Indonesië het kan, kan Nigeria dit ook.’

De geesten rijpen

Ons gesprek met Margaret Edison doorprikt de negatieve pensée unique over de Afrikaanse bevolkingsgroei. Edisons boodschap aan haar regering is eenvoudig: investeer in onderwijs en familieplanning. Opgeleide en geïnformeerde mensen maken doordachtere keuzes, waardoor het geboortecijfer zal zakken.

Minder monden moeten voeden betekent een gunstig effect op de armoedecijfers. Het resultaat is een verbeterde levenskwaliteit en economische groei. ‘Als we daarin slagen, creëeren we een beweging die zichzelf zal versterken.’ Als een mantra blijft Edison haar adagium herhalen: ‘kwaliteit, niet kwantiteit’.

Falen is voor het hoofd van de National Population Commission geen optie: ‘Als we niet investeren in onze bevolking, zal dat zich tegen ons keren. Dan wacht ons een ramp.’

Zo ver moet het volgens Edison niet komen. Het schortte de afgetreden regering-Buhari soms aan aandacht voor ’s lands demografische situatie, geeft Edison grif toe. Maar de geesten rijpen. ‘Aftredend president Buhari heeft in zijn ambtsperiode de National Council on Population Managament geïnstalleerd, als onderdeel van de National Population Commission. Daarin zetelen alle ministers. We hopen nu dat de nieuwe president deze Raad spoedig bijeenroept.’

Alvast bemoedigend is dat het nationale beleidsdocument, het National Development Plan, een volledig hoofdstuk wijdt aan ‘het oogsten van het demografisch dividend’. Daarin staan exact de beleidspunten vermeld die Edison aanhaalt: meisjes naar school krijgen, gratis familieplanning, vrouwen aan het werk krijgen.

Rol van Europa

Welke rol zou Europa moeten spelen in dit verhaal, volgens Edison? Na haar consistente betoog ligt haar antwoord voor de hand: ‘Leid onze jongeren op in jullie scholen en universiteiten, tot zolang wij ons huishouden op orde hebben. Dát zou de grootste hulp zijn. Liever dat dan ontwikkelingsgeld sturen.’

Omdat Europa’s geboortecijfer daalt, zou Edisons voorstel wel eens een win-winsituatie kunnen opleveren. Want Europa heeft dringend arbeidskrachten nodig om zijn vergrijzing op te vangen. In toenemende mate zullen die in de komende eeuw uit Afrikaanse landen zoals Nigeria komen.