Analyse

De feministische lente van Latijns-Amerika

Van glitterrevolutie tot zwijgende oma's: één tegen seksueel geweld

Lisa Couderé

17 mei 2019

Feminisme is sinds enkele jaren niet meer weg te denken uit Latijns-Amerika. De publieke acties die daarmee samengaan verbeelden een veranderend straatbeeld waarin de vrouw haar plaats opeist. De geweldcijfers tegen vrouwen zijn er hallucinant. Genderdiscriminatie is een dagelijks fenomeen. Een jonge generatie feministen reageert met een schreeuw van woede en samenhorigheid. Een nieuwe sociale kracht en politiek potentieel laat van zich horen, met een proteststem van vele generaties terug.

Een feministische manifestatie in Santiago, Chili

De tentoonstelling Feminisme en Fotojournalistiek in Latijns-Amerika in het Latijns-Amerika centrum Mundana in Antwerpen verbeeldt vrouwen zo divers als het continent.

De vrouwen van de foto’s komen, ieder vanuit hun individuele situatie, op voor hun recht op leven zonder geweld en om over eigen lichaam te beschikken. De strijd van de Latijns-Amerikaanse feministen vertoont overeenkomsten over de landsgrenzen heen. De samenhorigheid is continentaal. De lokale contexten vragen om uiteenlopende aandachtspunten en brengen vrouwen ieder met hun eigen verhaal van verzet.

De foto’s spreken tot de feministische verbeelding. Een virtuele rondleiding door de tentoonstelling biedt een inkijk in de onophoudelijke strijd voor vrouwenrechten in het Latijns-Amerikaanse continent.

De glitterrevolutie

Bij het binnenwandelen in de tentoonstelling krijg je meteen de initiële insteek van de tentoonstelling mee: een nieuwe generatie jonge feministen. Argentinië neemt hierin het voortouw.

Een jonge generatie vrouwen neemt de straten in Mendoza, Argentinië, in tegen gendergeweld en voor de legalisatie van abortus

De foto van Leandro Fernández van het online medium Sin Retorno vertelt het verhaal van een aanstekelijk feminisme. De acties van deze jonge meisjes en vrouwen kregen in Argentinië de naam “glitterrevolutie”. De overtuiging van de noodzaak van hun activisme en de creatieve straatacties die daarmee gepaard gaan, zorgen voor visueel aantrekkelijke beelden.

Via sociale media vinden deze foto’s en video’s gemakkelijk hun weg naar andere vrouwen in het continent en daarbuiten. Fotojournalistiek vervult een belangrijke rol in de journalistieke traditie van Latijns-Amerika. In de feministische revolutie die zich uitrolt nemen de alternatieve internetmedia deze documentaire-rol op zich.

Feministische fotojournalistiek gaat hand in hand met de nieuwe generatie feministes en hun straatacties.

Voor het feminisme in Latijns-Amerika is het idee van de straat innemen van groot belang. Ze nemen de openbare ruimte letterlijk in met hun acties. Je kan niet naast hun expressieve aanwezigheid kijken. Op een meer symbolisch niveau komen de vrouwen op tegen de onveiligheid die ze wanneer ze buitenkomen ervaren. Door samen sterk de straat op te gaan nemen ze hun recht op de straat terug op. De publieke ruimte bezetten heeft ook te maken met het herdefiniëren van de rol van de vrouw in de maatschappij. De vrouw stapt uit de privéruimte, waarin ze traditioneel (thuis)hoorde uit, en betreedt de publieke ruimte. Dit gaat over de vrouw als huismoeder, maar ook over de minimaal (zichtbare) aanwezigheid van vrouwen in belangrijke functies.

Het zaadje van een Latijns-Amerikaanse feministische lente

Nadat in juni 2015 in Argentinië weer een meisje omkwam, vermoord door haar vriend, veranderde er iets in Latijns-Amerika.

Een groep kunstenaars en journalisten beslisten dat het genoeg was. Argentinië kwam massaal de straat op met de roep dat ze geen enkel meisje meer aan gendergeweld wilden verliezen. De naam van de Ni Una Menos-beweging verwijst naar “Niet Een Vrouw Minder” te willen verliezen aan gendergeweld. Om de dertig uur kwam er in het Zuid-Amerikaanse land een vrouw om omdat ze vrouw is.

Ook de geweldcijfers tegen vrouwen in de andere landen in het continent ontnemen de adem.

Strijdpunten: geweld tegen vrouwen een halt toeroepen

Voor we overgaan naar de verhalen van vrouwen in verzet, enkele cijfers die tot dit verzet leid(d)en op een rijtje. Volgens de Economische Commissie voor Latijns Amerika en de Caraïben van de VN (CEPAL) waren in 2017 2559 vrouwen het slachtoffer van feminicde .

Journalisten uit zeven Latijns-Amerikaanse landen deden onderzoek naar de geweldcijfers in hun land en vervulden zo de taak waarin overheden te kort schieten: Het voorzien van betrouwbare informatie inzake gendergeweld. Er werden afgelopen zes jaar 614 kinderen en jongeren vermoord, omdat ze meisjes zijn: El Salvador (157), Argentina (140), Brasil (66), Peru (79), Costa Rica (19), Mexico (89) en Colombia (64). En er is voorlopig geen verbetering in zicht. In El Salvador steeg seksueel geweld sinds 2017 met 31%. Tienermeisjes zijn extra kwetsbaar.

Tijdens de eerste zevenentwintig dagen van 2019 werden volgens informatie van feministische collectieven uit 15 Latijns-Amerikaanse landen zeker 282 vrouwen vermoord.

Straffeloosheid is de regel. Feministen in Latijns-Amerika benadrukken dat ze via hun acties het geweld willen benoemen. Dit is hoogst noodzakelijk, net als preventiemaatregelingen.

De schreeuw

De schreeuw van de Ni Una Menos-beweging verspreidde zich over het continent. Het zaadje voor een feministische lente was geplant. Sinds de massale roep tegen feminicide in Argentinië in 2015 staat vrouwelijk Latijns-Amerika recht. Al voor de Women’s March en #MeToo in 2017 vonden er in Latijns-Amerika massale straatacties plaats als protest tegen gendergeweld. Na een erg brutale vrouwenmoord legden Argentijnse vrouwen in november 2016 het werk neer. De hashtags over vrouwenrechten vlogen er in het rond:

#NosEstánMatando (#ZeZijnOnsAanHetUitmoorden), maar #SeguirVivasEsNuestraRevuelta (#InLevenBlijvenIsOnzeOpstand). We vragen samen gerechtigheid voor individuele geweldplegingen #JusticiaParaVanessa (#GerechtigheidVoorVanessa), want #YoSITeCreo (#IkGeloofJeWel).

De eerste foto’s van de tentoonstelling over de glitterrevolutie tonen een schreeuw van algería (vrolijkheid) die ontstaat bij de samenhorigheid van samen opkomen voor gelijke rechten.

Aan de muur tegenover de eerste foto’s die vreugde uitdrukken, legden de fotografen een schreeuw van rabia (woede) vast. De roep is er één van vertoon van kracht, maar ook één van diepe woede voor al het geweld dat vrouwen ondervinden. De foto van het Argentijnse fotografencollectief MAfIA brengt deze ontlading van woede in beeld.

Tijdens de feministische manifestaties in het Latijns-Amerikaanse continent klinkt een schreeuw van woede en vrolijkheid.

‘Er zijn manifestaties waarin we met de krop in de keel of met tranen in het gezicht vooruit gaan.’

Jimena Marin, lid van Red Par het Argentijns Netwerk van Journalisen tegen Seksistische Communicatie en het internetmedium Sin Retorno, beschrijft hoe de feministen wanneer ze samenkomen heel veel emotie voelen: ‘Er zijn manifestaties geweest waarin we met de krop in de keel of met de tranen in het gezicht vooruit gingen, met knuffels, pijn om de verschrikkelijke feminicides of omdat een feminicide-pleger vrijgesproken was. Zo zijn bewegingen als Ni Una Menos ontstaan.’

‘Maar er zijn ook manifestaties die we me heel veel vreugde beleven en we waarbij we al zingend samenkomen, elkaar omarmen met glitter op onze gezichten terwijl we met sjaals waaien. We komen dan samen vanuit de vreugde van gezamenlijk te vechten, om onze geschonden rechten en de ongelijkheden zichtbaar te maken en vooral omwille van de strijdkracht die we de laatste jaren samen ontdekten.’

De feministische straatacties zijn emotioneel, soms provocerend, maar veelal vreedzaam. De foto van Erick Dau, Braziliaanse journalist voor de Inter-Amerikaanse Mensenrechtencommissie, brengt de woede in beeld die kan ontstaan bij een dagelijkse strijd met vallen en opstaan. De foto is genomen aan het parlement in Buenos Aires nadat op 8 augustus vorig jaar de Senaat het wetsvoorstel voor de legalisatie van abortus wegstemde.

Woede aan het parlement in Buenos Aires nadat de senaat het wetsvoorstel voor de legalisatie van abortus weg stemde.

Strijdpunten: legalisering abortus

De legalisering van abortus is voor de feministische beweging in heel de regio een belangrijk strijdpunt. In El Salvador, Nicaragua, Haïti, de Dominicaanse Republiek en Suriname is abortus onder alle omstandigheden illegaal, dus ook als er sprake is van een levensbedreigende situatie voor de moeder, een zwangerschap na verkrachting of incest, of bij een ernstige afwijking van de foetus.

Vooral vrouwen die in armoede leven zijn het slachtoffer van een verbod op abortus. Jaarlijks sterven er volgens Human Rights Watch (HRW) in Latijns-Amerika ongeveer negenhonderd vrouwen aan het gevolg van een illegale en onveilige abortus. De criminalisering van abortus heeft tot gevolg dat vrouwen soms jarenlange gevangenisstraffen uitzitten na een miskraam.

In andere landen, waar abortus onder bepaalde omstandigheden toegelaten is, zoals in Ecuador bij gevaar voor het leven van de moeder, is de wet een dode letter.

In Centraal-Amerika zitten tientallen vrouwen wel vast als gevolg van onmogelijk strenge abortuswetten.

Nationale overwinningen in de strijd voor de legalisering van abortus worden continentaal opgevolgd. Ook in El Salvador, het Centraal-Amerikaanse land met een van de strengste strafwetten tegen abortus, behaalde de pro-abortusbeweging vorig jaar een hoopgevende overwinning. Na twintig maanden in voorhechtenis kwam Imelda Cortez mede dankzij nationale en internationale mobilisaties vrij. Na jaren verkracht te zijn geweest door haar stiefvader was ze niet op de hoogte van haar zwangerschap. De aanklacht was poging tot moord. In Centraal-Amerika zitten andere tientallen vrouwen wel nog vast als gevolg van onmogelijk strenge abortuswetten.

Maar hét land dat feministisch Latijns-Amerika vol spanning opvolgt is Argentinië. De straatmobilisaties van vrouwenorganisaties en feministen waren vorig jaar zo massaal dat de pro-abortusbeweging de bijnaam de Groene Golf kreeg. Nadat het Huis van Afgevaardigden nipt voor het wetsvoorstel stemde, zette de voornamelijk blanke en mannelijke Senaat de hoop van honderdduizenden vrouwen op pauze. Feministen waren het er niettemin over eens: Abortus is dankzij de massale feministische mobilisaties en debatten sociaal gelegaliseerd. Abortus is legaal op het werkterrein van de feministen, de straat.

Op 8 mei, Internationale Dag voor de Gezondheid van de Vrouw, legde de Campagne het wetsvoorstel voor de legalisatie van abortus opnieuw en voor de achtste keer voor aan het parlement.

De Argentijnse glitterrevolutie en hun oma’s

Bij de vraag van Mundana naar foto’s die de straatacties van een jonge generatie feministen verbeelden, verrijkten de fotografen zelf de inhoud van de tentoonstelling: De feministische strijd van het continent is meervoudig. Andere generaties gingen de glitterrevolutie voor en de strijd vindt plaats in andere ruimtes dan alleen in de straten van de Latijns-Amerikaanse metropolen.

Jonge vrouwen in Argentinië schoven vorig jaar de legalisatie van abortus dan wel opnieuw naar voor, de strijd voor de legalisatie van abortus bestaat al veel langer. Tot in het parlement verwezen parlementsleden trots naar de jonge meisjes en vrouwen die onvermoeibaar hun pro-abortuspunt maakten. De Nationale Campagne voor het Recht op een Legale, Veilige en Gratis Abortus staat ondertussen al meer dan tien jaar op de feministische agenda in Argentinië. Ook de vrouwenbeweging is niet nieuw. In Argentinië is er al meer dan dertig jaar een Nationale Ontmoeting van Vrouwen.

Vijftig jaar eerder ging een ander generatie dappere vrouwen hen voor met een witte sjaal.

De jonge feministen in Argentinië voelen zich gesterkt door wat misschien de meest iconische mensenrechtenverdedigsters van het continent zijn. De Groene Golf voor de legalisatie van abortus draagt als teken van de samenhorigheid symbolisch haar groene sjaal. Vijftig jaar eerder ging een ander generatie dappere vrouwen hen voor met een witte sjaal. De Moeders van het Meiplein zijn al meer dan veertig jaar onophoudelijk op zoek naar hun kinderen die verdwenen tijdens de militaire dictatuur (1976-1983).

Peru, gedwongen sterilisaties in het land van de feminicides

Ook in Peru maakt de strijd van een vorige generatie vrouwen deel uit van het opkomen voor vrouwenrechten vandaag. Vooral het gevecht voor gerechtigheid van een generatie landbouwsters uit de Peruaanse hooglanden neemt een jonge generaties feministen met warm hart mee in hun vernieuwde strijd.

Tijdens de regering van Alberto Fujimori zijn er in de jaren negentig in Peru meer dan 200.000 vrouwen gesteriliseerd als onderdeel van een geboortebeperkingsprogramma. Dit ging gepaard met grove mensenrechtenschendingen. Vooral inheemse Quechua vrouwen uit gezinnen met lage inkomens in de Peruaanse Andes waren het slachtoffer van deze gedwongen sterilisaties. Onderzoek toont aan dat het medisch personeel sterilisatie-quota moesten behalen. Vrouwen zijn voorgelogen over de operatie en zonder hun toestemming gesteriliseerd. Volgens de mensenrechtenorganisatie Comité de América Latina y El Caribe para la Defensa de los Derechos de la Mujer (CLADEM) gaf maar 10 procent van de gesteriliseerde vrouwen “echt toestemming”. Er was geen postoperatieve zorg waardoor vele vrouwen nadien gezondheidsproblemen ondervonden. Vele vrouwen hebben vandaag kanker. Zeker achttien vrouwen stierven. Mensenrechtenorganisaties wijzen erop dat aan de basis van de geforceerde sterilisaties diepe discriminatie lag.

Foto uit een fotoreportage over de gedwongen sterilisaties tijdens de jaren negentig in Peru

De Peruaanse fotografe Liz Tasa won met haar fotoreeks over gedwongen sterilisaties de tweede prijs in de categorie ‘kracht van de vrouw’ in het foto-documentaire festival POY Latam. De foto is subtieler dan de andere foto’s in de tentoonstelling, waar jonge vrouwen met een schreeuw de straat opeisen. Toch vertelt dit beeld duizenden verhalen over vrouwen met diepe wonden en die twee decennia later nog steeds op gerechtigheid wachten.

‘Wij zijn de dochters van de vrouwen die jullie niet hebben kunnen steriliseren.’

Verónica Ferrari, auteur, feministe en LGTB-activiste vertelt dat de Peruaanse feministen overtuigd zijn dat alle vrouwen het recht hebben om over hun lichaam te beslissen. ‘Daarom zetten wij in op de legalisering van abortus en klagen we de gedwongen sterilisaties aan; omdat het twee manieren zijn om het lichaam en de seksualiteit van de vrouw te controleren’, legt Ferrari uit. ‘De gedwongen sterilisaties is een zaak die ons allemaal heeft geraakt. Wij gaan we de straat op en roepen: “Wij zijn de dochters van de landbouwsters die jullie niet hebben kunnen steriliseren.”’

Beeld uit de tentoonstelling ‘Feminisme en Fotojournalistiek in Latijns-Amerika’

Een generatie jonge feministen vecht ondertussen met de hashtag #PeruPaísFeminicida (#PeruFeminicideLand) tegen een andere vorm van gendergeweld. In hetzelfde fotovierkant als de foto van Liz Tasa over gedwongen sterilisaties hangt een foto van de Peruaanse fotojournalist Juan Zapata. De foto toont hoe op een muur in Lima uitdagend geschreven staat: “Verkracht mij, en ik snijdt hem eraf.” Generaties Peruaanse vrouwen vechten tegen staats-, patriarchaal en machogeweld.

De erfenis van cycli van geweld in Guatemala

Ameno Córdova fotografeerde in Guatemala straatacties tegen corruptie, institutioneel geweld en geweld tegen vrouwen. De fotograaf en cineast fotografeerde ook de Guatemalteekse zangeres Rebeca Lane, sociologe en via haar liedjesteksten boegbeeld van de hedendaagse feministische beweging in Guatemala en Latijns-Amerika. Voor de tentoonstelling besliste hij niet deel te nemen met een foto van Lane. Overtuigd stuurde hij een foto van de vijftien oma’s van Sepur Zarco.

De vijftien oma’s van Sepur Zarco

De vrouwen van de gemeenschap Sepur Zarco zijn tijdens de 36 jaar durende burgeroorlog systematisch verkracht en als slavinnen gebruikt door het leger. Dit verdrietig verhaal herhaalt zich in de Guatemalteekse geschiedenis van burgeroorlog, staatsgrepen en dictaturen in andere inheemse dorpen in de hooglanden van het Centraal-Amerikaanse land.

Een nieuwe generatie vrouwen vecht tegen gendergeweld en draagt de geschiedenis van vrouwen die hen voorgingen met zich mee.

In Guatemala wordt met liefde verwezen naar de vijftien vrouwen als de dappere omaatjes van Sepur Zarco. De strijd voor gerechtigheid van deze vrouwen is belangrijk voor het hedendaags feministisch historisch geheugen. Gruwelijke verhalen van geweld tegen vrouwen tijdens de burgeroorlog hebben volgens mensenrechtenvoorvechtsters tot een gewelddadige maatschappij geleid, waar vrouwen bijzonder kwetsbaar zijn.

Lane belichaamt een nieuwe generatie vrouwen die tegen gendergeweld vecht en de geschiedenis van vrouwen die haar voorgingen in zich draagt. De zangeres kreeg haar naam van een tante die tijdens de burgeroorlog verdween. Ze zingt: “Maar ik ben zwart zoals mijn vlag en dapper in mijn naam en in die van al mijn overgrootmoeders.”

Conservatieve erfenis en universitair feminisme in Chili

Sinds april vorig jaar vindt er in Chili een universitair feministische revolutie) plaats. In meer dan twintig publieke en private universiteiten in het land bezetten feministen de educatieve instellingen.

De studentenbeweging in Chili is sinds acht jaar geleden studenten massaal de straat opkwamen voor gratis en kwaliteitsvol hoger onderwijs een van de meest actiefste en gepolitiseerde sociale krachten van het land. De huidige Chileense maatschappij is gebouwd op een conservatieve neoliberale erfenis van de dictatuur.

Chili beleeft een universitair feministische revolutie.

Vrouwelijke studenten brengen voor het eerst de strijd tegen gendergeweld en voor gelijkheid tussen mannen en vrouwen de studentenbeweging binnen. De studenten klagen seksueel geweld binnen de universiteitsmuren aan en eisen protocollen, ze vragen het ontslag van professoren beschuldigd van seksuele intimidatie en vragen een veralgemeend genderperspectief in het huidige seksistisch onderwijs.

Een jaar later blijven studenten strijden om hun eisen uitgewerkt te zien in de context van de conservatief rechtse regering van Piñera. De foto’s van het fotografencollectief Las Niñas verbeelden deze vrouwelijke revolutie in de straten van Santiago.

Vier presidentes en miljoenen vrouwen

De Chileense ex-presidente Michelle Bachelet was tot de conservatieve Piñera de presidentsambt overnam in januari vorig jaar de last president woman standing in Latijns-Amerika. Met Bachelet had Chili voor de tweede maal dezelfde vrouwelijke presidente aan het hoofd. Ze deed haar rol eer aan. Een vrouw aan de macht garandeert niet dat vrouwenrechten gerespecteerd worden. Bachelet hielp Chileense vrouwenrechten wel vooruit. Bij aanvang van haar tweede termijn stelde ze een wetsvoorstel voor om abortus toe te laten in drie gevallen: gevaar voor het leven van de vrouw, een niet levensvatbare foetus en bij verkrachting. In augustus 2017 verklaarde het Grondwettelijk Hof in Chili abortus legaal in deze drie omstandigheden.

Een vrouw aan de macht garandeert niet dat vrouwenrechten gerespecteerd worden. Bachelet wel.

De Nicaraguaanse auteur Gioconda Belli denkt in een stuk uit 2016 na over de paradox van een continent met de hoogste feminicide cijfers ter wereld, terwijl vrouwen er in slaagden tot hoge posities op te klimmen. Afgezien van Bachelet in Chili waren afgelopen decennia de vrouwelijke presidentes Cristina Fernández de Kirchner in Argentinië en Dilma Rousseff in Brazilië aan de macht.

Cristina Fernández is verwikkeld in corruptieschandalen. Net als haar mannelijke collega’s overigens. Het Odebrecht-schandaal kent geen genderopdeling. Fernández schoof tijdens haar acht jaar als presidente de legalisering van abortus niet naar voor. Vorig jaar zei ze gesterkt te zijn door de Groene Golf, en een generatie jonge meisjes die vechten waar ze in geloven, en stemde ze in de Senaat wel voor de legalisatie van abortus. Ondertussen werkt Fernández aan haar politieke comeback.

Rousseff werd in een impeachment procedure, en wat volgens sommigen een machistische coup was, afgezet. Haar mannelijke opvolger president Temer stelde een witte mannelijke regering samen. Zijn opvolger Jair Bolsonaro neemt het met zijn uitgesproken haat voor seksuele diversiteit, bedreigingen aan het adres van inheemse groepen en de overtuiging dat vrouwen minder zijn dan mannen nog een stapje verder.

Ivanildes van het Guarani-volk kwam uit haar gemeenschap in de Amazone naar Rio de Janeiro om op 8 maart, Internationale Dag van de Vrouw

Presidenten aan de macht in Latijns-Amerika zullen het tij niet doen keren.

Belli vindt dat vrouwen in Latijns-Amerika zich op de juiste plaatsen bevinden om aan te kondigen dat het moment voor gendergelijkheid aangekomen is. Gezien de huidige sociale kracht en het politiek potentieel van de feministische beweging is het voor de andere mannelijke staatshoofden die vandaag aan de macht zijn wél aantrekkelijk om voor politiek gewin voor vrouwenrechten te pleiten.

De huidige Ecuadoraanse president Lenin Moreno riep tijdens zijn verkiezingscampagne in 2017 te pas en te onpas de Argentijnse Ni Una Menos-kreet tegen feminicides. Sinds hij aan de macht is blijft het wachten op effectief genderbeleid. Piñera probeert wel, maar vrouwenrechtenvoorvechters geloven niet in zijn oprechte verbintenis voor vrouwenrechten.

Presidenten aan de macht in Latijns-Amerika zullen het tij niet doen keren. De miljoenen vrouwen die de voorbije jaren rechtstonden en verandering opeisen in de straten van het continent misschien wel.

Marin vertelt dat voorheen steeds dezelfde bekenden kwamen opdagen bij de feministische acties. Vandaag bloeit de feministische beweging open. Ze vertelt blij dat niet alleen het aantal deelnemers toenam, maar dat er ook een enorme diversiteit aan activisten is: ‘Tijdens de manifestaties van de laatste jaren zijn er vrouwen, maar ook veel mannen. Hele families, van oma en opa tot de kleinkinderen, wandelen mee, vrouwen van verschillende sociale klassen, uiteenlopende professionele achtergrond, en een heel sterke jonge basis van middelbare school leerlingen.’ Het gaat hier volgens Marin niet om blind een strijdkreet volgen of ergens verontwaardigd om zijn om het daarna weer even snel te vergeten. Feminisme in Latijns-Amerika is geen mode.

Veelvuldige strijdpunten

Deze miljoenen vrouwen vertegenwoordigen veelvuldige strijdpunten. Meer dan een Latijns-Amerikaans feminisme kan er gesproken worden over Latijns-Amerikaanse Feminismes.

Marin vertelt hoe er een hoeveelheid aan verschillende meningen, ervaringen en gevoelens te vinden zijn in de feministische beweging. ‘Maar’, merkt Marin op, ‘alles komt neer op eenzelfde strijdpunt, op eenzelfde collectieve visie van de zoektocht naar een meer rechtvaardige en gelijke maatschappij waar rechten voor iedereen gelden zonder onderscheid te maken tussen gender, professionele achtergrond of sociale klasse.’

Ook volgens Cristina Burneo, Ecuadoraanse feministe en academica, vertegenwoordigt het Latijns-Amerikaans feminisme meervoudige feminismes, met een enorme interne diversiteit. ‘Wat wel duidelijk is’, benadrukt Burneo, ‘is dat de Latijns-Amerikaanse feministen zich tegen fascisme, neoliberalisme en de grote transnationale kapitalen, zoals het kapitaal achter ontginningsactiviteiten, verzetten.’ ‘Anders heeft het geen zin’, besluit ze.

Burneo vertelt: ‘We hebben dit geleerd van de mujeres de la tierra die de generositeit hebben gehad om hun wijsheid met ons te delen. De verdedigsters van de aarde, van de waterbronnen, de vrouwen die tegen de mijnbouw vechten. Zij vertellen ons wat er aan de hand is. Onze omgeving is niet aan ons ondergeschikt. Het woud, de natuur, is geen object.’

Strijdpunten: lichaam en land

Wanneer we het over rebelse vrouwen in Latijns-Amerika hebben is het onmogelijk niet vrouwelijke mensenrechtenverdedigers, en in het bijzonder zij die hun land beschermen, mee te nemen in het fotoverhaal. De fotografen die deelnemen aan de expo zoomen met hun lens mee in op vrouwen in verzet uit het Amazonewoud, het Andesgebergte en de Guatemalteekse hooglanden.

Het Catapa Report on the risk situation and criminalisation of women environmental defenders in Latin America beschrijft hoe het voor activistes bij ecologisch-sociale conflicten om meer gaat dan het recht om hun grond te verdedigen. De effecten van ontginning van natuurlijke rijkdommen raken vrouwen tot in hun innerlijke cirkel gezien de zorg-rol voor familie en anderen die ze vaak op zich nemen. Het rapport beschrijft meerdere vormen van geweld die vrouwen als landverdedigsters ondervinden: seksueel en fysiek geweld, stigmatisatie als vrouwelijke activistes en de criminalisering van hun sociaal protest. Het leven van hun land wordt bemoeilijkt, maar emigreren naar de stad maakt (over)leven niet gemakkelijker.

Voor vrouwen uit inheemse en landelijke territoria is de link tussen lichaam en land een evidentie. Moeder Aarde en de vrouw geven beide vruchten, leven. Het geweld waar het land onder gebukt gaat bij mijnbouw herhaalt zich in het lichamelijke geweld dat vrouwen ondervinden bij hun verzet. Het verdedigen van het land tegen ontginning staat niet los van de strijd tegen gendergeweld.

Verschillende van de fotografen uit Andes- en Amazone-landen reikten voor de tentoonstelling foto’s aan van vrouwen die tijdens belangrijke internationale protestdatums zoals 25 november, Internationale Dag tegen het Geweld op Vrouwen, en 8 Maart, Internationale Vrouwendag, vanuit hun gemeenschappen naar de stedelijke centra trekken om hun eisen kracht bij te zetten.

Vrouwen uit de Ecuadoraanse Amazone vroegen in maart 2018 aan president Lenin Moreno de ontginningsactiviteiten in hun territoria stop te zetten.

De foto van Verónica Potes vertelt hoe in maart vorig jaar Ecuadoraanse vrouwen uit de Amazone hun eisen voor een einde aan olieontginning en mijnbouw op hun land direct aan president Lenin Moreno voorlegden. Deze vrouwen van verschillende nationaliteiten uit de Ecuadoraanse Amazone kwamen op 12 maart aan in Quito. Ze installeerden zich op de Plaza Grande, tegenover het regeringspaleis, en wachtten tot de president hen zou ontvangen. Op 16 maart, na een week wachten, ontving de secretaris van de president hen en luisterde naar hun verhalen. Ruim een jaar later blijven de vrouwen op de inwilliging van hun eisen wachten, terwijl ontginningsplannen worden verdergezet en hun leven en bestaanswijzen worden bedreigd.

De schreeuw van een jonge generatie feministen in de Latijns-Amerikaanse steden, weerklinkt ook bij vrouwen uit de Amazone.

Feminismo comunitario

Met de foto van de Colombiaanse fotografe Maria Faciolince van een geneesvrouw, met haar kleindochter, voor haar weefgetouw en met de zaadjes van de waimaro boom in haar hand is de cirkel van de tentoonstelling over vrouwen en hun verzet rond.

Een stedelijke jonge generatie feministen doet haar best een divers strijdplatform op te zetten. Ze nemen arbeiders-, migranten-, LGTB en inheemse rechten mee in hun agenda voor een gezamenlijke revolutie. Inheemse vrouwen organiseren zich en nemen deel aan internationale actiedagen voor vrouwenrechten of kloppen aan de deur van een president in de stedelijke (machts)centra.

‘Inheemse vrouwen benadrukken de noodzaak om het leven in het centrum te plaatsen.’

Het feminismo comunitario gaat terug naar de essentie. Faicolince vertelt over haar foto: _‘_Voor mij vertegenwoordigt dit de rijkdom van het denken en voelen van inheemse vrouwen die de noodzaak om het leven in het centrum te plaatsen benadrukken.’

Bij haar beschrijving van het gemeenschapsfeminisme benadrukt Faciolince een belangrijk punt dat ook bij de huidige generatie feministen terugkomt; samenhorigheid. ‘Deze vrouwen hebben het collectieve geherwaardeerd en baseren hun strijd niet enkel op de inclusie en gelijkheid, maar ook de op de opbouw van gemeenschappen en zorg. Deze oriëntatie om het verdedigen van het leven en de genezing politiek te maken, heeft het feminisme in heel het Latijns-Amerikaanse continent uitgenodigd zijn blik op de verschillende volken te richten, om de beweging te her-denken’, aldus Faciolince.

Faciolince legt uit waarom ze deze inheemse stemmen vanuit de territoria wil benadrukken: Het zijn de stemmen die ‘ons aanspreken om samen een gedekoloniseerd feminisme te breien, die voor de waardigheid van iedereen zorgt en verdedigt.’

Feminismes uit het Zuiden

Het Noord-Amerikaanse en Europees geïnspireerde of westerse feminisme verzoent zich in Latijns-Amerika met generaties van inheemse wijsheid, ontstaan weg van de westerse traditionele machtscentra. Dit brengt een dekolonisatie van het feminisme met zich mee, die dankzij de samenhorigheid van een jonge generatie feministen misschien wel eens de mogelijkheid van de dekolonisatie van de Latijns-Amerikaanse maatschappij in zich draagt.

Bij het binnenwandelen in de ruimte van de tentoonstelling Feminisme en Fotojournalistiek in Latijns-Amerika klinkt er een schreeuw van woede en vrolijkheid. De harde kant van het verhaal is dat het feminisme in Latijns-Amerika zo revolutionair is, omdat het brute geweld tegen vrouwen er om vraagt. Paulina Játiva, Ecuadoraanse feministe en psychologe, verwijst hierbij naar generaties en generaties van opgekropte woede die er uit moet.

De schreeuw drukt noodzakelijkerwijs ook vrolijkheid uit. Want, zo zeggen feministen in Latijns-Amerika, onze revolutie is leven. En dit doen ze samen sterk op het continent waar in de twintigste eeuw de vakbonden Zuid-Amerikaanse landen lam legden. ‘Jouw vriendinnen zijn jouw vakbonden’, herwaardeert Játiva dit idee naar haar huidige revolutie.

De samenhorigheid is een overlevingsstrategie, maar ook een culturele code van samenwerken en wederkerigheid die vele generaties teruggaat. Latijns-Amerikaanse feministen hebben het voordeel van het culturele gemeenschapsgevoel.

De nieuwe Latijns-Amerikaanse feministische golf is het is het resultaat van eeuwen van lucha.

Het intergenerationeel feminisme van Latijns-Amerika wordt getrokken door een jonge generatie feministen, gedragen door de dappere vrouwen die hen voorgingen, en bouwt op een rijkdom aan culturele tradities en kennis.

De Mexicaanse Sofia Daiz vertolkte tijdens de opening van de tentoonstelling ‘Feminisme en Fotojournalistiek in Latijns-Amerika’ vrouwelijke stemmen.

Een nieuwe Latijns-Amerikaanse feministische golf tekent presente en is veel meer dan een parallelle beweging aan de westerse derde golf van feminisme; het is het resultaat van eeuwen van lucha.

In landen met een soms gewelddadig verleden van dictaturen en burgeroorlogen, maar ook economische ontbering en uitsluitingen, komen vrouwen over de generaties heen (de straat) op voor een brede waaier aan eisen; tegen gendergeweld, voor het recht op veilige en legale abortus of gewoon voor het recht op seksueel plezier. Feminisme is niet meer weg te denken uit (een lezing van) Latijns-Amerika.

Maar ook een tegenbeweging maakt zich sterk. De welbekende backlash op verworven rechten stond ook in Latijns-Amerika sterk recht. Rechts-conservatieve politieke krachten slaan de handen in elkaar met evangelische en conservatieve katholieken tegen wat zij de gender-ideologie noemen. Het straatactivisme schoot dan wel als een pijl de lucht in, ook de statistieken over geweld op vrouwen bleven stijgen. Het falen van het juridisch apparaat, straffeloosheid en het ontbreken van aangepaste informatie in sleutelinstituties als het onderwijs worden onder andere als redenen aangehaald.

Gendergeweld is met een schreeuw vanuit de private sfeer in de publieke ruimte terecht gekomen.

Maar er beweegt iets op het continent, waar vrouwen hun slachtofferrol herdefiniëren. Gendergeweld is met een schreeuw vanuit de private sfeer in de publieke ruimte terecht gekomen. Een maatschappelijke trend is ingezet.

Een nieuwe generatie feministen zet onvermoeid voort. Is er een verandering ingezet? ‘Marin vindt van wel: We zijn op een punt gekomen waarop er over gendergeweld gedebatteerd kan worden, ook in de grote media. Dit veroorzaakt een breuk. En hoewel er nog een hele weg te bewandelen is voor iedereen hun paarse brillen kan opzetten om deze grote veranderingen te ontwaren, de jongeren van vandaag vragen om uitleg. Het is onmogelijk deze ontwikkelingen te negeren. Met alles dat er beweegt, is het onmogelijk geen feministe te zijn.’

De tentoonstelling Feminisme en Fotojournalistiek in Latijns-Amerika loopt nog tot 15 juni in het Latijns-Amerika centrum Mundana in Antwerpen.

Dit artikel delen

Steun ons Blijf op de hoogte

Moedige, menselijke en mondiale verhalen