El Niño slaat hard toe in zuidelijk Afrika

Nog steeds betrap ik mezelf op mijn Belgische afkeer van regen. Toch weet ik dat zuidelijk Afrika volledig anders tegen neerslag aankijkt. Een fikse bui wordt steevast enthousiast onthaald.

Het regenseizoen loopt hier van oktober tot april, met de meeste neerslag tussen november en maart. Dit betekent dat enkel in deze maanden gewassen kunnen verbouwd en natuurlijke waterreserves aangevuld worden.

Dreigende voedselschaarste

Het neerslagpatroon in zuidelijk Afrika kent een sterke (maar complexe) relatie met de El Niño-Southern Oscillation (ENSO) cyclus. Door El Niño gaan warme episodes aan de evenaar in de Stille Oceaan samen met verminderde neerslag. Omgekeerd is hogere regenval het gevolg van koude episodes. Het warme El Niño-patroon van het huidige regenseizoen is het sterkst sinds achttien jaar. Weersvoorspellingen wijzen op een fors verminderde neerslag.

Halfweg het landbouwseizoen van 2015-16 is de regen in Zuid-Afrika, Zimbabwe, Malawi, Lesotho, Angola, Mozambique, Zambia en Namibië gestart met een vertraging die in sommige regio’s oploopt tot anderhalve maand.

Bovendien kent de regen een slechte spreiding en gaat die gepaard met abnormaal hoge temperaturen.

De Voedsel- en landbouworganisatie van de Verenigde Naties (FAO) waarschuwt dat het huidige regenpatroon in de regio de voedselonzekerheid na het teleurstellende landbouwseizoen van vorig jaar verder aanscherpt.

De Theewaterskloofdam, een belangrijk drinkwaterbassin voor Kaapstad, staat op minder dan 30 procent van zijn capaciteit. © Evert Waeterloos​

Honger en dorst

Een derde van de bevolking in Lesotho loopt het risico honger te lijden. In Botswana ligt de drinkwaterbevoorrading door de Gaboronedam stil. De Karibadam, op de grens tussen Zambia en Zimbabwe, is met zijn 5.580 vierkante kilometer het grootste kunstmatige waterreservoir ter wereld. Op dit ogenblik staat de dam op minder dan 15 procent van zijn capaciteit. Daarom is is de bevoorrading van “groene” hydro-elektriciteit ondermaats. In Zambia duren op sommige dagen de stroomonderbrekingen wel twaalf uur.

Droogte in de regio heeft een directe impact op Zuid-Afrika. Tweederde van de natuurlijke waterlopen in Zuid-Afrika worden gevoed door regionale watersystemen. De aangelegde Katsedam in Lesotho is bijvoorbeeld een omstreden doch belangrijke waterleverancier aan de Zuid-Afrikaanse provincie Gauteng.

Witte maïs uit Zuid-Afrika

Zuid-Afrika produceert veertig procent van de maïs in de Ontwikkelingsgemeenschap van Zuidelijk Afrika (SADC). Het gaat hierbij vooral over witte maïs, die elders in de wereld minder gegeerd is.

In de belangrijkste witte maisregio’s van Zuid-Afrika is de noodtoestand uitgeroepen wegens de aanhoudende droogte

De Zuid-Afrikaanse commissie die verantwoordelijk is voor het inschatten van de oogst (CEC) meent dat het land in 2016 slechts 7,44 miljoen ton maïs zal kunnen produceren. Dit is een kwart minder dan de 10 miljoen ton die jaarlijks nodig zijn. Net iets minder dan de helft daarvan is witte maïs. Momenteel is in de belangrijkste witte maïsregio’s van Zuid-Afrika de noodtoestand uitgeroepen wegens de aanhoudende droogte.

De import van maïs is bovendien nog duurder geworden, omdat de Zuid-Afrikaanse Rand is gezakt wegens ondermaatse groeicijfers in China, een negatieve beoordeling van kredietbeoordelaars én een dubieuze dubbele ministerwissel op Financiën.

Zeven plagen van het zuiden

De gevolgen van deze droogte zijn dus velerlei. Niet enkel kende Zuid-Afrika in december en januari een gebrek aan drinkwater; ook had de droogte een impact op de veestapel, misoogsten, en bos- en veldbranden her en der. De voedselprijzen escaleerden en de inflatie klom in één maand van 4,8 tot 5,2 procent. Deze stijging treft vooral de armere huishoudens.

De kans is reëel dat grote landbouw- en financiële concerns nu almaar meer kleinschalige bedrijven overnemen. Bovendien stijgt de werkloosheid onder landarbeiders en neemt de trek naar de stad toe.

Voedselonzekerheid

Wanneer ik nu doorheen de nochtans zwaar getroffen Free State en de Eastern Cape rij, lijkt het alsof er geen vuiltje aan de lucht is. Na enkele hevige regens, geeft jong gras opnieuw een groene glans aan wat in januari nog een hel van stoffige velden en uitgehongerd vee was. Middenveldorganisaties brachten drinkwater en veevoeder uit andere provincies over. Kleine en grote veeboeren haastten zich met hun dieren naar de veiling om de schade te beperken.

Toch zal het jaren duren vooraleer de veestapels opnieuw opgebouwd zijn. De uitgedunde bestaansmiddelen van de armere lagen van de bevolking aandikken zal meer voeten in de aarde hebben.

Een boerin in Lesotho zet haar koeien op stal. Het zal nog jaren duren voor de uitgedunde veestapel terug opgebouwd is.

Pim Techamuanvivit (CC by-nc-nd 2.0)​

Niets nieuws onder de felle zon

Zuidelijk Afrika is regelmatig het slachtoffer van droogte en Zuid-Afrika zelf is het 31ste droogste land ter wereld. Slechts 17 procent van het landbouwland kan zonder irrigatie. Dat zet druk op het middeninkomensland dat de economische motor heet van de regio.

In dichtbevolkte regio’s zoals de Eastern Cape kampt bijna de helft van de bevolking met voedselonzekerheid

In steden heeft een vijfde van de bevolking te kampen met voedselonzekerheid. Op het platteland een derde van de bevolking. In dichtbevolkte regio’s zoals de Eastern Cape bijna de helft.

De huidige droogte legt dan ook oude en nieuwe uitdagingen bloot voor Zuid-Afrika. De droogte onthult de onmiskenbaar ongelijke verdeling van landbouwgrond en economische kansen. De voortdurende – informele– verstedelijking zet de sanering en waterbevoorrading verder onder druk, die trouwens soms weinig omzichtig gebeurt.

Het onderzoeksorgaan Water Research Council schat dat een derde van het water verspild wordt door lekken.

Veranderen en aanpassen

Een hele rist nieuwe beleidsresoluties en wetgevingen staan in de steigers om zwarte landbouwers met land en technische ondersteuning beter deel te laten uitmaken van de landbouwsector.

De huidige droogte legt de vinger op de discussie hoe kleinschalige landbouwers de nationale voedselzekerheid kunnen blijven garanderen. Ten slotte geven de recente regenseizoenen ook een voorafname van de bijkomende inspanningen die het land zal moeten leveren om op aanpassing aan klimaatverandering in te zetten. Enkele vrachten veevoeder en flessenwater zullen hier duidelijk niet voor volstaan.

Welk effect al deze klimatologische, politieke, sociale en economische uitdagingen zullen hebben op de welvaart van het land is nog onzeker. In elk geval draagt deze onzekerheid er niet toe bij het slinkende (inter)nationale vertrouwen in eenvlotte verdere sociaal-economische overgang in Zuid-Afrika snel te herstellen.

Evert Waeterloos is programmaverantwoordelijke voor het Belgisch ontwikkelingsagentschap BTC in Zuid-Afrika. Hij staat in voor een project rond participatieve ontwikkeling en landhervormingen.