Zorgt nieuwe president voor een breuk met het verleden?
El Salvador loopt leeg als er geen einde komt aan geweld en droogte
Naar de kerk gaan en slaag van gewapende tienerbendes riskeren omdat je uit de verkeerde wijk komt: het is een alledaags risico in El Salvador. Sinds juni 2019 staat een nieuwe president aan het roer: Nayib Bukele. Zijn buitenlandbeleid richt zich op migratie en de Verenigde Staten, maar kan hij als "grote hervormer" echt het verschil maken voor de Salvadoranen?
Het openbaar vervoer in de Salvadoraanse hoofdstad San Salvador. De Verenigde Staten zijn niet weg te denken in het Midden-Amerikaanse land.
Arthur Debruyne
Update 6 februari 2020: HRW: ‘VS brengt uitgezette Salvadoranen bewust in gevaar’
Nayib Bukele, sinds juni 2019 president van El Salvador, maakte van het aanpakken van bendegeweld in zijn land een prioriteit. Hoewel de cijfers voor de afgelopen jaren een opmerkelijke daling tonen — van 918 moorden in augustus 2015, 276 in augustus 2018 tot “slechts” 99 in augustus 2019 — blijft het gevaar voor Salvadoranen groot.
Ook Salvadoranen die door de VS worden uitgezet, krijgen in El Salvador vaak te maken met moord, verkrachting en ander geweld, waarschuwt Human Rights Watch in een nieuw rapport. ‘Dat terwijl de Amerikaanse regering asiel steeds moeilijker maakt en de dodelijke slachtoffers van dit meedogenloze beleid op de koop toe neemt.’
In Deported to Danger zet HRW 138 gevallen op een rij van Salvadoranen die vermoord werden na hun terugkeer naar El Salvador. Het gaat om burgers die sinds 2013 de VS werden uitgezet. Meer dan zeventig anderen kregen te maken met mishandeling, seksueel misbruik, afpersing of marteling. Tot de daders behoren bendes, voormalige partners, de Salvadoraanse politie of beveiligingspersoneel.
‘De Amerikaanse autoriteiten brachten Salvadoranen bewust schade toe door ze terug te sturen terwijl ze wisten dat deze mensen gevaar liepen’, zegt Alison Parker, directeur van het Amerikaprogramma bij HRW en medeauteur van het rapport. Internationale wetgeving verbiedt het om mensen terug te sturen die ernstig gevaar lopen in hun thuisland. Maar niet alleen de VS is verantwoordelijk, zegt HRW. Salvadoraanse bendes en de Salvadoraanse autoriteiten die de uitgezette migranten schaden of weinig doen hen te beschermen, zijn dat ook. ‘Mensen die worden uitgezet naar El Salvador, krijgen daar vaak te maken met dezelfde misbruikers en hetzelfde geweld als dat waarvoor ze gevlucht zijn, inclusief door overheidsfunctionarissen’, zegt Parker. ‘Als ze uit bepaalde buurten komen of een tijdje in de VS gewoond hebben, lopen ze verhoogde en unieke risico’s.’
Van de naar schatting 1,2 miljoen Salvadoranen in de VS die geen Amerikaans staatsburger zijn, heeft slechts een kwart een permanente verblijfsvergunning. De overige drie kwart ontbreekt het aan papieren, heeft een tijdelijke status of zit in een lopende asielzaak. (IPS, MO*redactie)
Arthur Debruyne trok in 2019 voor MO* naar El Salvador. Hier volgt de neerslag van zijn gesprekken.
El Salvador slaat een donkere bladzijde uit zijn geschiedenis om, zo lijkt het wel. Voor het eerst sinds het einde van de schrijnende burgeroorlog van de jaren tachtig is in het land een president verkozen die niet behoort tot de twee kampen uit het conflict: de 37-jarige Nayib Bukele.
Het definitieve einde van de naoorlogse periode, vindt de vooraanstaande Salvadoraanse historicus en intellectueel Roberto Turcios. ‘Voor het eerst sinds de vredesakkoorden hebben de twee machtspartijen een overweldigend verlies geleden bij de verkiezingen. Het kon geen sterkere afwijzing zijn van de graaicultuur en het geweld dat ons blijft geselen.’
Bukele, die koketteert met het etiket “millennial”, maakt zich sterk dat hij voor een fundamentele breuk met het verleden staat. Hij is de verandering die definitief komaf maakt met het vastgeroeste, corrupte establishment dat het land tot dusver heeft mismeesterd. Hoe vernieuwend is het beleid van de man die zich als grote hervormer presenteert?
De Salvadoraanse president Nayib Bukele met zijn echtgenote Gabriela Rodríguez
Gobernando con la Gente
Veiligheidspopulisme
De nieuwe president maakt een prioriteit van het bendegeweld in El Salvador. Het land met ruim zes miljoen inwoners torst al jaren een van de hoogste moordcijfers ter wereld. De twee grootste bendes, Mara Salvatrucha (MS-13) en Barrio 18, terroriseren vooral arme wijken. Talloze handelszaken, klein en groot, moeten hen beschermingsgeld betalen. De bendes zijn een gevolg van de burgeroorlog: Salvadoraanse vluchtelingen werden vanaf de jaren ‘80 in de VS geschoold in de bendecultuur, maar kwamen terug na massale uitwijzingen.
Edward Palacios (19) ondergaat regelmatig het vernederende schrikbewind van de bendes. Als hij naar de kerk gaat in Apopa, een arme voorstad van San Salvador, wordt hij staande gehouden door gewapende tieners. Omdat hij uit vijandig gebied komt, riskeert hij slaag. Sommigen worden koudweg vermoord.
Toen hij twaalf was, werd hij tegen zijn wil kort ingelijfd door een bende. Uit doodsangst stemde hij in, maar de rest van zijn tienerjaren verstopte hij zich thuis. Verschillende van zijn jeugdvrienden lieten er het leven bij. ‘Er zijn alternatieven voor jongeren die iets anders willen dan dat, maar ze zijn zoveel moeilijker te vinden in dit land.’
Het opschrift ‘MS’ geeft aan dat dit deel van San Salvador het territorium is van bende Mara Salvatrucha.
Arthur Debruyne
Bukele belooft dat hij zijn land uit de ijzeren greep van de bendes zal bevrijden. Op het eerste gezicht lijkt de strategie vruchten af te werpen. In de maand augustus werden “slechts” 99 moorden opgetekend, een historisch dieptepunt sinds de vredesakkoorden van 1992 (in augustus 2015, een hoogtepunt, werden 918 moorden opgetekend, vorig jaar 276).
Is die schijnbare verbetering van de veiligheid in het land wel duurzaam? Bukele is een uiterst geslepen communicator die zich onder meer via sociale media als de kandidaat van de verandering wist te positioneren. Zo richtte hij ook een nieuwe partij op: Nuevas Ideas, “nieuwe ideeën”.
Jeannette Aguilar, veiligheidsexpert en onderzoeker voor Salvadoraanse en internationale organisaties, ziet dat Bukele vooral uitblinkt in public relations. ‘Tot dusver is de veiligheidsstrategie van Bukele een kopie van voorgaande regeringen’, zegt Aguilar. ‘Ik noem het veiligheidspopulisme: angst aanwakkeren tegenover één duidelijke vijand — de bendes — naast repressieve strategieën die goed liggen in de publieke opinie, agressieve mediacampagnes en massale arrestaties.’
‘Daartegenover staat een gebrek aan sociaal beleid: niets over slachtofferhulp, herstel van sociaal weefsel of begeleiding van kwetsbare jongeren. Het is veelal politieke marketing, geen fundamentele beterschap.’
De politieke klasse in El Salvador deinst er niet voor terug bondgenootschappen aan te gaan en akkoorden te sluiten met bendes wanneer dat haar belangen dient. In ruil voor het aanleveren van stemmen krijgen bendes zachtere strafmaatregelen in gevangenissen, of winnen ze politieke macht en aanzien — een gekend fenomeen.
Toen Bukele als burgemeester van hoofdstad San Salvador de historische binnenstad wilde vernieuwen, verkreeg zijn team dat de bendes zich op de achtergrond zouden houden. Dezelfde mensen beslissen vandaag over het nationale veiligheidsbeleid.
‘De daling in het moordcijfer is allicht het gevolg van een akkoord tussen de regering en een aantal bendeleiders’, zegt Aguilar. ‘Een deel van het moordcijfer staat op het conto van zogenaamde “verdelgers”, vaak politiemensen die na hun uren bendeleden opruimen: mogelijk is hen gevraagd even te kalmeren.
Het geweldprobleem in El Salvador overstijgt het makkelijke verhaal van een goede overheid tegen kwade bendes.
Ook de georganiseerde misdaad speelt mogelijk het spel mee. Bukele focust immers al op de verkiezingen van 2021, die cruciaal zijn voor zijn politieke ambities en de vooruitgang van zijn politieke partij. Ook zijn intimi uit de bedrijfswereld hebben aangedrongen op kalmte om investering binnen te halen. Die krachten moet je niet onderschatten in El Salvador.’
Het geweldprobleem in El Salvador overstijgt het makkelijke verhaal van een goede overheid tegen kwade bendes. Salvadoraanse migranten blijven ondertussen bendegeweld opgeven als reden nummer één om hun land te verlaten. Maar het wordt steeds moeilijker om eindbestemming Amerika te bereiken, getuige wat er gebeurde met de 22-jarige Óscar Martínez, die met zijn kleine dochter Valeria in de armen verdronk in de Rio Grande op de grens tussen de VS en Mexico.
Na maanden geduldig wachten op een kans om asiel aan te vragen, had hij de hoop verloren. De beelden van hun aangespoelde lichamen gingen El Salvador en de wereld rond. ‘Wij zijn hiervoor verantwoordelijk’, liet president Bukele optekenen: niet het strengere Amerikaanse asielbeleid, maar de omstandigheden in eigen land. En daar komt al snel een volgende ingrijpende factor bij, die Bukele voorlopig amper erkent: klimaatverandering.
Arthur Debruyne
Klimaatverandering
De uitdagingen van het plattelandsleven zijn nooit min geweest, van armoede en afwezige overheden tot sterk schommelende prijzen. Maar ook klimaatverandering wordt nu een factor die Salvadoraanse boeren hard treft, zo vernemen we in vier landelijke gemeenschappen rond San Miguel, de tweede grootste stad van het land. Op vijf jaar tijd is het klimaat ingrijpend veranderd in de regio, zeggen boeren, onderzoekers en overheden.
‘Hoewel elke migrant verschillende beweegredenen heeft, wordt de klimaatverandering steeds vaker de beslissende factor om te vertrekken.’
Met temperatuurstijgingen komen ook de plagen die gewassen aanvreten. Langdurige droogtes doen hele velden opdrogen. Maar ook extreme buien — die op een dag of nacht evenveel regen brengen als normaal in een maand — kunnen een oogst vernietigen.
Vooral arme boeren staan machteloos tegenover steeds extremere weersomstandigheden, omdat ze de middelen ontberen om in robuustere landbouw te investeren. Vorig jaar moest de gemeentelijke overheid van San Miguel voedselpakketten uitdelen aan tienduizend gezinnen die hun oogst verloren.
‘Hoewel elke migrant verschillende beweegredenen heeft, wordt de klimaatverandering steeds vaker de beslissende factor om te vertrekken’, zegt Ricardo Auerbach, een agronoom die klimaat onderzoekt aan de Universidad de Oriente in San Miguel.
Arthur Debruyne
In de landelijke gemeenschappen rond San Miguel is haast geen man te vinden die niet ooit zijn geluk ging beproeven in de VS. Zo ook Juán Aurelio Sagrado (35) uit San Cristobal, die een wrange nasmaak overhoudt aan zijn trektocht naar el norte en snel terugkeerde. Maar overleven blijft een constant gevecht, zegt hij. Zijn perceeltje maïs en bonen is net voldoende voor het onderhoud van zijn echtgenote Yanida en hun drie kleine dochters. Hun laatste oogst ging verloren aan de droogte.
‘Voedselonzekerheid wordt een prangend probleem in de regio.’
Nu maakt Juán zich zorgen dat er straks geen geld meer is voor de bus om zijn dochters naar school te sturen. ‘Lezen en schrijven, en dat zal het moeten zijn.’ Net als de meeste boeren die we spraken, staat hij machteloos tegenover de klimaatverandering: ‘Je verliest alles en dat is het. Ik sla dan maar zelf een maaltijd over, opdat mijn dochters kunnen eten.’ Tijdens de droogte zit Juán dagenlang naar de wolken te kijken, hopend dat er regen uit valt.
Ook buurlanden Honduras, Guatemala en Nicaragua krijgen te maken met aanhoudende droogtes en gevoelige temperatuurstijgingen die de zelfvoorzieningslandbouw, de voornaamste inkomstenbron van een groot deel van de bevolking, steeds moeilijker maken. ‘Voedselonzekerheid wordt een prangend probleem in de regio’, zegt de Guatemalteekse milieuwetenschapper Edwin Castellanos, hoofdauteur van het VN-klimaatpanel IPCC.
Vandaag melden vooral gezinnen zich aan bij de Amerikaanse grenswacht om asiel aan te vragen.
De druk op de landbouw heeft zijn effect op de migratiestromen. Rondtrekkend verpleger Ricardo Funes (56) ziet in de regio rond San Miguel wekelijks groepen gezinnen met kleine kinderen vertrekken richting de VS. Drie van zijn eigen tieners zijn de voorbije twee jaar vertrokken, op zoek naar een beter leven.
Ricardo ziet dat migranten zich aanpassen aan het Amerikaanse migratiebeleid. Tot enkele jaren geleden probeerden de meesten, vooral mannen, onopgemerkt de VS binnen te raken om er te werken en geld naar huis te sturen.
Vandaag melden vooral gezinnen zich aan bij de Amerikaanse grenswacht om asiel aan te vragen. Na een korte periode in detentiecentra moeten ze volgens de wet vrijgelaten worden in afwachting van een hoorzitting bij een immigratierechter. Het is de weg van de minste weerstaand naar Amerika, hoewel de regering van de Amerikaanse president Donald Trump dit beleid tracht terug te draaien. ‘Straks vertrekken de oudjes ook nog, hopend op medelijden’, besluit Ricardo Funes.
Averechts beleid
El Salvador, Guatemala en Honduras talmen om de migratie in te perken, verwijt de Amerikaanse president Donald Trump hen. Nadat hij duizenden migranten in zogenaamde karavanen noordwaarts zag trekken, schrapte hij het geld voor ontwikkelingssamenwerking voor de regio, jaarlijks zo’n 600 miljoen dollar.
‘Centraal-Amerikanen worden almaar pessimistischer over hun regeringen die enkel zichzelf dienen. Migratie lijkt zo de enige uitweg.’
Nu verliezen universiteiten en organisaties die klimaatverandering onderzoeken of de gevolgen ervan proberen te beperken opeens hun belangrijkste bron van buitenlandse financiering, naast organisaties die aan geweldpreventie doen. Wetenschappers zoals Ricardo Auerbach en zijn collega’s van de universiteit van San Miguel verwachten dat Trumps maatregel arme boeren uiteindelijk nog meer zal achterstellen.
‘Dit is de boodschap die Trump uitstuurt: er komt geen hulp aan, dus zoek het zelf maar uit’, zegt ook Rick Jones, migratie-expert bij Catholic Relief Services, een grote Amerikaanse hulporganisatie in El Salvador. ‘Ondertussen worden Centraal-Amerikanen almaar pessimistischer over hun regeringen die enkel zichzelf dienen. Migratie lijkt zo de enige uitweg.’
Arthur Debruyne
Van de Centraal-Amerikaanse landen heeft El Salvador traditioneel de meeste migranten naar de VS gestuurd. Regeringen hebben nooit veel gemord om de leegloop van hun land: het geld dat migranten naar huis sturen, is goed voor maar liefst een vijfde van het BNP.
De voornaamste interacties van Washington met Centraal-Amerika gaan nu over migratie. Middels naakte machtspolitiek krijgt Trump zijn zin.
Maar nu neemt de druk vanuit Washington toe om er iets aan te doen. President Bukele heeft alvast troepen ingezet op zijn grenzen om mensensmokkel een halt toe te roepen. Hij zegt ook dat hij voortaan wil afgerekend worden op het aantal landgenoten die thuisblijven, in plaats van weg te trekken.
Ook buurlanden Guatemala en Honduras aanvaardden een deal van president Trump om teruggestuurde asielzoekers uit de VS te ontvangen: wie asiel wil aanvragen in VS, moet eerst aankloppen in Centraal-Amerika. Beide landen heten voortaan een ‘veilig derde land’, een begrip uit het internationale asielrecht. Zodoende gaat Trump in Centraal-Amerika zijn eigen EU-Turkijedeal achterna.
De voornaamste interacties van Washington met Centraal-Amerika gaan nu over migratie. Met naakte machtspolitiek krijgt Trump zijn zin.
President Bukele is hoe dan ook meegaand en wil nog nauwere banden met de Amerikanen. Zijn eerste toespraak in het buitenland was voor de conservatieve denktank Heritage Foundation in Washington. Daar verzekerde Bukele zijn publiek dat Salvadoranen hetzelfde willen als Amerikanen: ‘vrije handel en beperkte overheid.’
‘Een klein land als El Salvador moet vermijden al te afhankelijk te worden van de ontwikkelingssamenwerking van één land, zoals de VS’, zegt Hugo Martínez, voormalig minister van Buitenlandse Zaken van El Salvador. ‘Tot dusver kijkt de regering van Bukele vooral naar de VS, maar als er een haar in de beter komt, wat met Trump niet onwaarschijnlijk is, dan zit El Salvador met de gebakken peren.’
Het leeuwendeel van de interactie tussen Centraal-Amerikaanse burgers en de VS gebeurt dan weer aan de Amerikaanse zuidgrens. Beelden over kooien en gescheiden families richten schade aan in heel Centraal-Amerika en zelfs daarbuiten. Amerika beschouwt Latijns-Amerika als vanouds als zijn invloedssfeer, maar hoe lang nog aanvaardt het continent dat?