Eten of je huis verwarmen? Stevenen we af op een winter vol protest in Europa?

Manifestatie in Londen tegen de stijging van de kosten van levensonderhoud en de toenemende ongelijkheid en armoede, april 2022

Alisdare Hickson / Flickr (CC BY-SA 2.0

Europa staat deze winter voor een grote sociale uitdaging, zeggen experts. Aangejaagd door de stijgende energie- en voedselprijzen uiten burgers in Europa steeds vaker hun ontevredenheid. Een ontwricht klimaat en de aanslepende oorlog in Oekraïne versterken de sociale onrust.

De Britse burgerorganisatie Don’t Pay UK roept mensen op om vanaf 1 oktober de energierekening te boycotten, terwijl de door de vakbond gesteunde campagne Enough is Enough half augustus een reeks demonstraties en acties op gang bracht waarin werd opgeroepen tot betere lonen, plafonds voor huurprijzen, een rijkentaks en goedkopere energie en voeding.

De energiecrisis en de stijgende prijzen voor levensmiddelen heeft er in heel Europa er toe geleid dat werknemers in België, maar ook in onder meer Frankrijk en Spanje in staking zijn gegaan in sectoren als het openbaar vervoer, de gezondheidszorg en de luchtvaart. Telkens horen we dezelfde verzuchting: mensen hebben hogere lonen nodig om het hoofd te bieden aan de torenhoge inflatie.

Klimaatneutraal continent

Ondertussen heeft de Europese Unie zich ertoe verbonden de Russische invoer van fossiele brandstoffen met twee derde te verminderen en de vraag naar gas tegen het einde van het jaar met 15 procent te doen dalen. Vóór de oorlog in Oekraïne was er al het Europese doel om in 2050 het eerste klimaatneutrale continent te worden.

De druk op de olie- en gasimport uit Rusland, na de invasie van Oekraïne in februari, heeft landen ertoe gedwongen om de energiekloof te dichten door een mix van energie-efficiëntiemaatregelen: van het opstarten van oude kolencentrales tot het stimuleren van een versnelde transitie richting hernieuwbare energie.

Sommige economen zeggen dat de noodzaak om de elektriciteit en verwarming tijdens de komende wintermaanden draaiende te houden in Europa, belangrijker is dan de doelstellingen op middellange tot lange termijn om meer schone energie op te wekken en de klimaatverandering af te remmen.

Black-outs

‘Niemand is gebaat bij black-outs’, sprak Simone Tagliapietra, senior fellow bij de Brusselse denktank Bruegel. Ze voegde daaraan toe dat alle opties moeten worden overwogen om dat scenario te vermijden, ‘inclusief de vervuilende’.

Klimaatactivisten willen echter dat regeringen fossiele brandstoffen radicaal de rug toekeren, dat ze meer gaan investeren in energie-efficiëntie en meer hernieuwbare energiebronnen toevoegen aan hun energiemix.

Het Europese blok wil voor het begin van de winter de bevoorrading versterken want vreest dat Rusland de gasleveringen verder zal beperken

Welke route ze ook kiezen, de komende winter zal geteisterd worden door sociale onrust, waarschuwt Naomi Hossain, professor ontwikkelingspolitiek aan de American University in Washington D.C. die energie-, brandstof- en voedselprotesten bestudeert.

Volgens haar voorzichtige schatting hebben er sinds afgelopen november wereldwijd al tienduizend van dergelijke protesten plaatsgevonden, en met deze onzekere toekomst worden er meer verwacht, stelt ze. ‘Mocht ik een politicus zijn, dan zou ik me echt zorgen maken.’

Besparingen

Geconfronteerd met de dreiging van stroomuitval, hebben de EU-landen een reeks efficiëntiemaatregelen ingevoerd om de energierekening te verlagen. De jaarlijkse inflatie bereikte een recordhoogte van 8,9% – daarvan ongeveer 4 procentpunten als gevolg van de duurdere energie.

Spaanse burgers moesten de hitte uitzweten tijdens deze zinderende zomer, nadat de regering had bevolen om de airconditioning in openbare gebouwen, hotels, restaurants en winkelcentra niet koeler in te stellen dan 27°C.

‘Als mensen massaal gaan protesteren omdat ze hun basisbehoeften niet meer kunnen betalen – en dus moeten kiezen tussen zich verwarmen en eten – kan dat regeringen omverwerpen.’
Naomi Hossain, professor ontwikkelingspolitiek

Frankrijk richt zich ondertussen op ‘energiezuinigheid’ met maatregelen die tegen het einde van de zomer worden gelanceerd, waaronder het ‘s nachts dimmen van de verlichting van openbare reclameborden en het beboeten van winkels die hun deuren openlaten terwijl de verwarming of de koeling aanstaat.

Duitsland, de EU-staat die het meest afhankelijk is van Russische brandstof, heeft in de winter verwarmingsmaxima van 19°C aangekondigd voor openbare gebouwen en openbare zwembaden, terwijl steden als Augsburg overwegen om bepaalde verkeerslichten uit te schakelen.

Dergelijke inspanningen maken deel uit van een breder streven van de Europese Unie om de vraag naar gas te verminderen. Het Europese blok wil voor het begin van de winter de bevoorrading versterken want vreest dat Rusland de gasleveringen verder zal beperken als een reactie op de financiële sancties van de EU.

Nog meer burgerprotest

Maar de energiebesparingen hebben de druk op de stijgende energierekeningen van gewone burgers nog niet kunnen verlichten, waardoor er voor de aankomende herfst nieuwe protesten op de planning staan van Madrid tot Londen.

Als mensen massaal gaan protesteren omdat ze hun basisbehoeften niet meer kunnen betalen – en dus moeten kiezen tussen zich verwarmen en eten – kan dat regeringen omverwerpen, zegt expert in sociale onrust Naomi Hossain.

‘Vaak verandert een energieprotest in een politiek protest, zoals in Sri Lanka bijvoorbeeld, waar een opstand tegen een economische crisis in juli heeft geleid tot het afzetten van de president’.

Dergelijke onrust kan er echter ook toe leiden dat extreemrechtse of -linkse partijen ‘de politieke energie van ontevredenheid gaan recupereren’, terwijl centristen meer terughoudend zullen zijn tegen prijscontroles of het uitbreiden van de openbare diensten, vult ze aan.

Energie-inflatie

Cassie Sutherland van C40 Cities, een netwerk van grote steden die aandringen op snelle actie tegen klimaatverandering, zegt dat maatregelen nodig waren om de impact van energie-inflatie op te vangen en tegelijkertijd de uitstoot snel genoeg te verminderen om de opwarming van de aarde te beperken tot 1,5 °C, zoals overeengekomen in het Klimaatakkoord van Parijs van 2015.

‘Landen moeten ambitieuze renovatieplannen uitrollen om gezinnen te beschermen tegen de volatiliteit van de energieprijzen’.
Monique Goyens,
directeur-generaal BEUC

Sutherland roept op tot een beleidsfocus ‘op steun, het aanpassen van oude systemen en hernieuwbare energie’. Concreet moet dat volgens haar worden: financiële steun voor de armen, het upgraden van gebouwen om energie te besparen – te beginnen met sociale huisvesting, en het opschalen van investeringen in wind-, zonne- en andere hernieuwbare energiebronnen.

C40 Cities dringt er bij de Europese Commissie op aan zich te engageren voor de renovatie van zes miljoen woningen in het komende jaar, waardoor het huidige percentage van de duurzame renovatie van woningen zou stijgen van 1 naar 3 procent.

De Europese consumentenorganisatie BEUC is het ermee eens dat landen ambitieuze renovatieplannen moeten uitrollen om gezinnen te beschermen tegen de volatiliteit van de energieprijzen. ‘De goedkoopste energie is nog steeds de energie die we niet verbruiken’, zegt BEUC-directeur-generaal Monique Goyens. ‘Gezien de recente ontwikkelingen is nog langer wachten echt geen optie meer’.

Pragmatisme of snellere transitie?

Naarmate de schrik over de energieonzekerheid toeneemt, hebben Duitsland, Italië, Oostenrijk en Nederland aangegeven dat ze zullen toestaan dat kolencentrales opnieuw openen of hun activiteiten te verlengen.

Pragmatisme drijft de beslissingen om vervuilende energiecentrales nieuw leven in te blazen, zegt Tagliapietra, eraan toevoegend dat zonder noodmaatregelen de economische en sociale gevolgen “verwoestend” kunnen zijn.

Maar groene stemmen beweren dat dit vertrouwen in fossiele brandstoffen om de stroom aan te houden, zelfs op korte termijn, de crisis in de energieprijzen juist zal verergeren en de uitstootreducties in gevaar brengt.

‘De financiële pijn van de stemgerechtigden zou tot kopzorgen moeten leiden bij het Europese politieke establishment.’
Naomi Hossain, professor ontwikkelingspolitiek

‘Het leidt tot aanhoudende problemen met prijsschommelingen’, zegt Sutherland ‘en die zullen de meest kwetsbare gezinnen het hardst treffen. Verder zal het vasthouden aan fossiele brandstoffen ook de CO2-uitstoot verhogen, waardoor klimaatdoelen in gevaar komen.’

Een nieuw rapport van de Climate Crisis Advisory Group (CCAG), een panel van 16 internationale klimaatexperts, roept regeringen op om de energiecrisis aan te wenden om de uitstoot van broeikasgassen ‘diep en snel’ te verminderen en de overstap naar hernieuwbare energiebronnen te versnellen.

‘Als we die richting uitgaan, creëren we een veiligere toekomst’, meent CCAG-voorzitter David King.

Hij erkent dat het wel enkele jaren duurt voordat nieuwe zonne- en windprojecten operationeel zijn – en ze vandaag dus niet op tijd zullen zijn om het energietekort deze winter aan te pakken.

Kopzorgen voor de politiek

Ondertussen zou de financiële pijn van de stemgerechtigden tot kopzorgen moeten leiden bij het Europese politieke establishment, zegt Hossain. Ze dringt er bij regeringen op aan om te luisteren naar wat er op straat gebeurt en te reageren met maatregelen om de pijn van de burger te verzachten.

‘Totdat de mensen het gevoel hebben dat ze worden gehoord over de energiebehoeften, zie ik geen reden voor hen om te stoppen met protesteren’, voegt ze eraan toe.

Dit artikel is eerder verschenen bij Thomson Reuters News Foundation.