Er is iets aan de hand in Spanje en Griekenland, twee crisislanden bij uitstek. Terwijl de regeringspartijen zich plooien naar de eisen van de Trojka, dagen twee politieke partijen, het Griekse Syriza en het Spaanse Podemos, hen uit in de politieke arena. Hun belofte dat ze het echt anders en socialer willen doen, doet hun achterban groeien. Waarheid, durven of doen?
De een combineert een scherpe redenaarstong met een ietwat foute paardenstaart. El libertador weigert zich te conformeren aan kledingvoorschriften die te ver afwijken van jeans en t-shirt en gaat als een matador het gevecht aan met de gevestigde Spaanse macht. Winnen — met als opdracht het installeren van een nieuw Spaans politiek concept — is de enige uitkomst.
De ander is een Griekse rebel in kostuum: conformistisch dus, maar dan wel zonder de stropdas. Hij belichaamt een nieuw idee, ontsproten aan de oude politieke tijd: een anti-imperialist die links Griekenland, van de radicalen tot het centrum, opnieuw wil verenigen.
Ze verschillen in stijl en aanpak, maar Pablo Iglesias, leider van de Spaanse politieke partij Podemos, en Alexis Tsipras, leider van het Griekse Syriza, vechten voor dezelfde zaak: verandering. Beiden zijn de voortrekkers van politieke partijen die met groeiende populariteit de traditionele regeringspartijen het nakijken geven.
Alexis Tsipras, een anti-imperialist die links Griekenland, van de radicalen tot het centrum, opnieuw wil verenigen.
Bloco (CC BY-NC-ND 2.0)
Zowel Podemos als Syriza verraste bij de Europese verkiezingen in mei 2014 vriend en vijand met onverwachte scores. Syriza klokte af op 26,6 procent, terwijl de rechtse Nea Dimokratia (ND) en haar centrumlinkse coalitiepartner Pasok respectievelijk 22,7 en 8 procent van de stemmen behaalden.
In Spanje behaalde Podemos met een XS-campagnebudget, opgehaald via crowdfunding, een vierde plaats. De vijf zetels die Podemos daarbij binnenhaalde waren een onwaarschijnlijk resultaat voor een partij die nauwelijks drie maanden oud was. De Partido Popular van premier Rajoy en de socialisten van de PSOE verloren meer dan 30 procent in vergelijking met de Europese verkiezingen van 2009.
Het succes bleef groeien. In recente peilingen heeft zowel Podemos als Syriza een nog hogere vlucht genomen. In november bleek Podemos volgens de krant El País de popuiairste partij van Spanje, met een score van 27,7 procent. In Griekenland haalde Tsipras’ partij 35 procent en de regeringspartij van premier Samaras, ND, 25 procent. Pasok overtuigt nog nauwelijks 5 tot 6 procent van de Grieken.
Crisissucces
‘Politici kijken de andere kant op, omdat ze allemaal mee in het corruptiebad zitten.’
Zowel in Spanje als Griekenland heeft de crisis geleid tot verregaande sociale afbraak. Volgens een groeiende groep critici hebben de traditionele regeringspartijen de burgers berooid gemaakt om kredietverleners en banken te bedienen.
De belofte van Syriza en Podemos om de macht van “de neoliberale dictatuur” te breken als ze straks mee mogen regeren, spreekt steeds meer Grieken en Spanjaarden aan.
‘Syriza dankt haar succes in de eerste plaats dankt aan de proteststem’, zegt Bruno Tersago, VRT-correspondent in het Griekse Piraeus. ‘De Grieken hebben hun buik vol van de oude politiek, die na vijf jaar crisis en vier jaar in de wurggreep van de Trojka geen verandering heeft gebracht. Rechts en links, ND en Pasok, die de afgelopen veertig jaar afwisselend geregeerd hebben en sinds 2012 in een coalitie zitten, betoonden zich twee kanten van dezelfde medaille’, aldus Tersago.
Terwijl de economische crisis continu inhakte op het welzijn van de Grieken, bleven de beloofde hervormingen door de regeringscoalitie veeleer dode letter. De schuldenlast aan de EU verminderde nauwelijks. In 2010 daalden de lonen in de publieke sector met gemiddeld 15 procent, bij de staatsbedrijven met 30 procent. Sindsdien blijft de armoede bij de Grieken stijgen. Meer dan een derde van de Grieken leeft vandaag op of onder de Griekse armoedegrens. De officiële werkloosheid bedraagt 26,4 procent (juli 2014, cijfers van Eurostat).
‘De coalitie beloofde de economie aan te zwengelen, de privésector zuurstof te geven. Dat is niet gebeurd’, zegt Nick Malkoutzis, journalist bij de krant Kathimerini. ‘Men beloofde stellig investeringspakketten en administratieve vereenvoudiging om het ondernemerschap te steunen. Maar in plaats van daar werk van te maken, bleef de regering kruipen voor de eurozone.’
In Spanje behaalde Podemos met een XS-campagnebudget, opgehaald via crowdfunding, een vierde plaats.
Bloco (CC BY-NC-ND 2.0)
Ook de Spanjaarden hebben genoeg van de oude politieke elites. De Volkspartij (PP) en de socialisten (PSOE), beide post-Franco-regeringspartijen, brachten een politieke klasse voort die zich verrijkte door corruptie. Intussen leverden de burgers zwaar in. 5,9 miljoen Spanjaarden zijn werkloos en Spanje zag al meer dan 700.000 burgers emigreren naar werkzekerheid over de grens. De huisuitzettingen a rato van honderden gezinnen per dag blijven voortduren. Na de Europese kapitaalinjecties, die vorig jaar afliepen, ligt ook de Spaanse staatsschuld nog steeds ver boven de Europese richtlijnen.
‘Intussen volgen de corruptieschandalen elkaar op, tegen bankiers, politici, de koninklijke familie’, zegt VRT-correspondent Sven Tuytens vanuit Madrid. ‘Het schokkendste is dat het recente feiten betreft die dateren uit volle crisistijd. De PP en de PSOE zijn niet in staat om in eigen huis orde op zaken te stellen, ondanks het groeiende ongenoegen van hun achterban. Politici kijken de andere kant op, omdat ze allemaal mee in het corruptiebad zitten. Niemand durft de andere aan te klagen, uit angst voor zijn eigen vel.’
Beloften
‘De burger betaalt de schulden af van een kapitalistisch systeem dat gefaald heeft.’
‘Bovenaan op het programma van Podemos staat hoe de torenhoge Spaanse overheidsschuld moet worden aangepakt’, zegt Tuytens. ‘Podemos wil niet langer naar het pijpen van de Europese Commissie, de Europese Centrale Bank en het Internationaal Monetair Fonds dansen. Met een grotere overheidscontrole op de energiesector, nationalisering van de banken en vermogensbelastingen wil Podemos de Spanjaard opnieuw greep doen krijgen op zijn land.’ Naast een verhoging van de pensioenen, de lonen en dus de koopkracht staan ook de strijd tegen corruptie en een politiek saneringsplan hoog op de agenda.
Volgens de critici zijn de voorstellen van Podemos niet haalbaar en getuigen ze van een naïeve economische kijk. ‘Podemos heeft goed opgeleide leden die op de universiteit hebben gezeten’, reageert socioloog Jesús Rodríguez Morales. ‘Wie hun economisch alternatief niet haalbaar acht, moet zich dringend afvragen waar de crisis vandaan komt. Is het huidige economischegroeidenken en de daaraan gekoppelde politiek dan wél haalbaar? De burger betaalt de schulden af van een kapitalistisch systeem dat gefaald heeft. In tijden waarin Luxleaksschandalen de ongelijkheid tussen grootkapitaal en de modale burger qua belastingen blootlegt, verwachten we verandering.’
De uitdaging om het Griekse bbp, dat in 2014 met 25 procent is gekrompen, weer te laten groeien is enorm. ‘We moeten, evident, opnieuw een productieve economie installeren’, legt de Griekse econome Marika Frangakis uit. ‘Maar dat is een langetermijnproces, waarbij zowel investering, ondernemerschap als vraag moeten worden gestimuleerd. Ondertussen wil Syriza een internationale conferentie bijeenroepen, om de afbetaling van de schulden te herzien en te koppelen aan economische groei of krimp.’
Op korte termijn wil Syriza zich richten op een noodplan om de sociale crisis in te dijken. Op de tafel: hogere minimumlonen, een tijdelijke en overdachte pauze in de afslanking van de buitenmaatse ambtenarij, belastingshervormingen van indirecte heffingen – zoals de ENFIA-heffing, een belasting op vastgoedeigendom – naar progressieve belastingen die in verhouding staan tot het inkomen. ‘De Grieken zijn murw gebeukt met belastingen die elkaar blijven opvolgen’, zegt Frangakis. ‘Tegelijk betalen de reders geen inkomstenbelasting. Ook daar wil Syriza iets aan doen.’
‘Syriza dankt haar succes in de eerste plaats dankt aan de proteststem’, zegt Bruno Tersago, VRT-correspondent in het Griekse Piraeus.
yannis porfyropoulos (CC BY-NC 2.0)
Het nieuwe links?
‘Anders dan de _grassroots_partij Podemos, die wél een nieuw model voorstelt, is Syriza een klassieke partij die dogmatisch gegroeid is.’
‘Podemos wil, als burgerpartij, de burgers echt mee laten beslissen waar ze naartoe willen met hun land en samenleving’, zegt Rodríguez Morales. De partij heeft haar wortels in de 15-meibeweging van de indignados. Deze beweging ontstond in Spanje in 2011 als reactie tegen het kapitalisme en de onverzadigbare hebzucht van banken en speculanten. Ook na de grote protesten bleven wijkgroepen of círculos elkaar ontmoeten en acties opzetten rondom voedselbedeling en tegen huisuitzettingen. ‘Podemos wil verandering brengen. Dat kan alleen door met een nieuwe politieke oplossing te komen’, zegt Rodriguez Morales. ‘De manier waarop Podemos dat doet, via lokale volksraadplegingen, is zeker nieuw. Podemos richt zich daarbij tot de meerderheid, en niet louter tot de linkse kiezer.’
Podemos doet een beroep op het patriottisme van de Spanjaarden, roept op om de Spaanse waardigheid te herstellen. ‘En juist dat’, zegt Sven Tuytens, ‘spreekt ook rechtse kiezers aan.’
Of de Griekse collega’s van Syriza een soortgelijk politiek alternatief voorstellen is onderwerp van debat. ‘Hun boodschap, de partijstructuur, hun doelen zijn zeker nieuw’, zegt Malkoutzis. ‘De partij is een coalitie van verschillende fracties, van radicaal links tot meer in het centrum. Dat is nieuw, net zoals sterkere banden met de samenleving, het middenveld, de jongeren. Tegelijk herinnert het discours van Syriza soms aan de oude politieke taal. Zal Syriza de wortels van de economische crisis aanpakken, zal het de burger opnieuw een stem geven en de centrale rol van de staat loslaten? Die vragen vormen de reden waarom de partij nog niet echt overtuigend genoeg uit de peilingen komt.’
En toch. Syriza beroert wel degelijk de zenuwen, in Griekenland én in het buitenland. De Duitse minister van Financiën Wolfgang Schäuble noemde Tsipras vorig jaar nog de gevaarlijkste man van Europa. Bij de regeringspartijen regent het waarschuwingen tegen de radicaal linkse en anti-Europese club van Syriza. ‘Als Syriza ooit de kans krijgt om te regeren, zal het geld uit de banken vertrekken. Geen euro zal er overblijven’, verkondigde premier Samaras.
Nochtans wil Syriza geen euro-exit, toch? ‘De officiële lijn van Syriza is niet altijd makkelijk te volgen’, antwoordt Tersago. ‘Het klopt dat Alexis Tsipras vroeger wel sprak van het verscheuren van het memorandum met de Trojka. Maar hij heeft internationaal aan zijn imago gewerkt, en heeft zijn toon intussen sterk gematigd, richting centrum. Syriza werkt aan verruiming, maar dat de partij nu te veel water bij de wijn doet, met het oog op electorale winst, wekt ook argwaan.’ Tersago gelooft niet dat Syriza de nieuwe politiek zal brengen die de partij wordt toegeschreven. ‘Je moet ook weten dat Syriza onderdak heeft geboden aan een aantal ex-Pasokleden die zich niet kunnen vinden in de neoliberale koers die de ooit socialistische partij nu vaart. Anders dan de _grassroots_partij Podemos, die wél een nieuw model voorstelt, is Syriza een klassieke partij die dogmatisch gegroeid is.’
Marika Frangakis is het daar niet mee eens. De econome is ervan overtuigd dat Syriza een nieuwe wind doet waaien en net als het Spaanse Podemos vele thema’s in het vizier neemt waar de traditionele linkse partijen met een wijde boog omheen lopen. ‘Met verschillende groepen, met verschillende ideeën een coalitie vormen is niet gemakkelijk, het is wel innovatief.’
Verkiezingen en valkuilen
De aanpak van de crises die Griekenland en Spanje al zes jaar droogleggen vergt tijd, en in het oude politieke denken is die er niet.
Griekenland bereidt zich in ieder geval voor op het scenario van vervroegde parlementsverkiezingen in februari 2015. Verwacht wordt dat de geplande presidentsverkiezingen, waarbij de kandidaten een meerderheid van 180 stemmen moeten halen, zullen worden geboycot. ’Als er geen meerderheidskandidaat wordt gevonden, wordt het parlement ontbonden en komen er verkiezingen’, legt Tersago uit.
Maar de uitdagingen om een land met een bankroete samenleving te besturen zijn op alle niveaus groot, zegt Frangakis. ‘De sociaal-economische situatie is echt extreem. De afbraak van de gezondheidszorg en het onderwijs is niet te harden.
Op dit moment protesteren zelfs leerlingen uit het lager onderwijs, kinderen nog, op straat tegen de onhoudbaar grote klassen.’ Precies daarom krijgt Syriza vandaag het voordeel van de twijfel, simpelweg omdat het als enige een alternatief voorstelt. Zowel Tersago, Malkoutzis als Frangakis zou Syriza aanvinken, als ze nu zouden stemmen.
Een ander paar mouwen is het financiële plaatje. Waar willen beide partijen het geld vandaan halen? Tuytens: ‘Volgens Pablo Iglesias moet dat komen van vermogensbelasting, de strijd tegen corruptie en belastingontduikers, eerlijke belastingen voor de multinationals en grote bedrijven, luxeheffingen op luxegoederen. Of het genoeg zal zijn? Ik denk dat Iglesias de krachten onderschat waartegen hij zal moeten vechten.’
De aanpak van de crises die Griekenland en Spanje al zes jaar droogleggen vergt tijd, en in het oude politieke denken is die er niet. ‘Op dit moment liggen vijf voorstellen op de tafels van de círculos: over de staatsschuld, een kwaliteitsinjectie in het staatsonderwijs en de gezondheidssector, anticorruptie, en belastinghervormingen. Er is tijd nodig om die voorstellen te bespreken, en er in alle volksvergaderingen over te stemmen’, zegt Rodríguez Morales. ‘En dat is koren op de molen van Podemos’ tegenstanders.’
‘Podemos is als een steen in het water’, vindt Rodríguez Morales. ‘Zelfs als ze de regering niet halen, zullen ze al verandering gebracht hebben. Burgemeesters van de PP en de PSOE vragen raad aan de bevolking, iets wat tevoren ze nooit gedaan hebben.’ Het Podemos-effect is nu al voelbaar in de andere partijen, die eindelijk op zoek zijn gegaan naar young potentials, besluit Sven Tuytens.
Dit artikel verscheen eerder in het winternummer van MO*magazine. Een abonnement kan je bestellen voor slechts €20.