In Bosnië klinkt luide kritiek op de Europese aanpak van vluchtelingen en migranten
‘Europa exporteert geweld naar de Balkan’
Sinds Bosnië een flessenhals werd op de Balkanroute rolt het land van de ene crisis in de andere. De IOM (International Organisation for Migration) beheert er met Europees geld een aantal opvangkampen, maar in Bosnië klinkt er snoeiharde kritiek op haar aanpak.
Het voormalige kamp in Vucjak in Bosnië. Het werd eind 2019 opgedoekt door de politie.
Sinds Bosnië een flessenhals werd op de Balkanroute rolt het land van de ene crisis in de andere. De IOM (International Organisation for Migration) beheert er met Europees geld een aantal opvangkampen, maar in Bosnië klinkt er snoeiharde kritiek op haar aanpak. ‘De hele situatie is een onnodige tragedie die mensenlevens verwoest.’
December 2020. Een brand legt het vluchtelingenkamp in Lipa in de as. Duizenden mensen moesten in het midden van de taaie Balkanwinter noodgedwongen buiten slapen. Een zoveelste crisis in een lange rij waarvan het einde nog niet in zicht is.
Sinds de landen op de Balkanroute in 2016 een voor een hun grenzen sloten, werd Bosnië een belangrijk transitland voor vluchtelingen en migranten op weg naar Europa. De Europese Unie nam de IOM (International Organisation for Migration) in de arm om opvang te voorzien voor de duizenden die vast kwamen te zitten in het Balkanland. Maar ondanks alles blijft het mislopen.
Vanuit Bosnië zelf klinkt luide kritiek op de aanpak van de EU en de IOM. De solidariteitsorganisatie Tranasbalkanska Solidarnost publiceerde meerdere open brieven waarin de tekortkomingen van de IOM worden aangeklaagd. Mensonwaardige leefomstandigheden, ontoereikende voorzieningen en medische zorg, een gebrek aan veiligheid en beperkte toegang voor juridische hulp en media … de lijst met grieven is lang.
Tijdelijke opvang, ondermaatse leefomstandigheden
Hoe kan het dat een internationale organisatie met ervaring én zakken vol Europees geld er niet in slaagt waardige opvang te voorzien voor al bij al een kleine groep vluchtelingen? Simpelweg omdat het niet haar bedoeling is. ‘Dat is althans wat ik afleid uit hun aanwezigheid sinds 2018 hier in Bosnië,’ verduidelijkt Nidzara Ahmetasevic, journalist en mensenrechtenactivist.
‘De IOM blijft herhalen dat ze de kampen volgens Europese standaarden beheert. Dat alleen al is een duidelijke boodschap aan vluchtelingen en migranten. Het laat hun zien wat ze in Europa kunnen verwachten. Hetzelfde gebeurt op de Griekse eilanden, allemaal om mensen af te schrikken.’
‘Het is ook tekenend dat de IOM niet spreekt over kampen, maar over tijdelijke opvangstructuren. Dat mag een detail lijken, maar het houdt in dat de organisatie zich onttrekt aan de verplichting menswaardige levensomstandigheden na te streven. Want als het toch maar om een tijdelijke situatie gaat, blijkt het geen probleem om drie mensen in één bed te stoppen, in een onverwarmde tent midden in de winter.’
De brand in Lipa werd aangestoken door enkele individuen tijdens de ontruiming van het kamp. Die kwam er na een aanslepend dispuut tussen de IOM en de Bosnische overheden. Ook de sluiting van Camp Bira, nabij de stad Bihac was een gevolg van onenigheid tussen de organisatie en het lokale bestuur.
De IOM wijst naar de Bosnische autoriteiten voor het falen van de opvang. Een argument dat Ahmetasevic van tafel veegt. ‘Kijk, ik wil onze politici niet verdedigen. Ze zijn corrupt en incompetent, maar dat is in deze situatie niet relevant.’
‘De Europese Unie en haar partner IOM jagen de situatie aan. Zij hebben het geld, dus hun wil telt. Hun beleid wordt ons opgedrongen. Dat geldt voor migratie en opvang, maar eigenlijk voor alles wat er de laatste 25 jaar in Bosnië gebeurt. Bosnië is de facto een soort protectoraat, de relatie tussen de EU en Bosnië – zowel met politici als met burgers – is er een van ondergeschiktheid. Dat blijkt nog maar eens pijnlijk duidelijk uit de aanpak van migratie.’
Aanschuiven bij de voedselbedeling in het voormalige kamp in Vucjak in Bosnië.
“Migratiemanagement”
Eigenlijk is het opmerkelijk dat de EU kiest om met de IOM samen te werken, en niet met het UNHCR, het vluchtelingenagentschap van de VN, werpt Nidzara Ahmetasevic op. ‘Als het de EU menens was om menswaardige opvang te voorzien voor vluchtelingen, dan lag het voor de hand dat het UNHCR een leidende rol opnam.’
‘Het UNHCR maakt ook fouten, maar deze organisatie heeft tenminste een duidelijk mandaat: het beschermen van vluchtelingen. Dat van de IOM is echter bijzonder onduidelijk. De organisatie staat voor “migratiemanagement”, maar daarmee kan je eigenlijk alle kanten op.’
De keuze van Europa om in Bosnië met de IOM in zee te gaan is geen incident. Ook in andere landen van de Westelijke Balkan, maar ook in Griekenland, is de IOM steeds prominenter aanwezig, ten nadele van het UNHCR. Die trend is al even aan de gang, zo vertelt Antoine Pécoud, professor sociologie verbonden aan de Sorbonne Universiteit, gespecialiseerd in migratievraagstukken.
‘Grof gesteld: de IOM is een soort dienstverlener op vlak van migratie.’
‘De IOM is meer bereid zich in te schrijven in het migratiebeleid van individuele staten en de EU, een beleid gericht op beheersing van migratie, niet op het welzijn van vluchtelingen. Dat maakt het makkelijker om met de IOM samen te werken dan met het UNHCR.’
‘De voorkeur van de EU voor de IOM speelt een sleutelrol bij het externaliseren van de Europese aanpak van migratie. De EU wil migratiestromen controleren en liefst stoppen, vooraleer ze de Europese buitengrenzen bereiken. Maar Europa kan niet zomaar ingrijpen in landen van herkomst of transitlanden, zoals Bosnië of Libië. Dat zou ingaan tegen de soevereiniteit van staten. Er is dus een soort tussenpersoon nodig, en die rol is weggelegd voor de IOM.’
Anticommunistische wortels
Om de IOM beter te begrijpen, moeten we kijken naar haar ontstaansgeschiedenis. Kort na WO2, in 1951, werd het Intergovernmental Committee for European Migration opgericht als antwoord op de miljoenen ontheemden in Europa. De organisatie richtte zich in de beginjaren alleen op migratie vanuit Europa richting Noord- en Zuid-Amerika, en Australië.
Later was de IOM vooral actief bij het hervestigen van vluchtelingen uit de Sovjet-Unie en het Oostblok, zoals in de nasleep van de Hongaarse revolutie van 1956. ‘De IOM ontstond dus als een westerse organisatie die primair de westerse belangen diende,’ verduidelijkt Pécoud.
‘Meer nog, de IOM kwam er voornamelijk op initiatief van de VS, die vonden dat de communistische staten te veel zeggenschap hadden in het UNHCR, dat in hun ogen bovenmatig veel rechten aan vluchtelingen gaf. De VS, en later ook West-Europa zagen meer in een organisatie die in de pas liep en zich schikte naar hun visie op migratie.’
‘De IOM zal een belangrijke actor blijven in de Europese aanpak van migratie.’
De IOM verruimde haar werkterrein en groeide uit tot een internationale organisatie die vandaag 173 lidstaten telt en over de hele wereld actief is. In België werkt ze voornamelijk aan het begeleiden van vrijwillige terugkeer, maar bijvoorbeeld ook aan het hervestigen van kwetsbare vluchtelingen.
Toch is het niet altijd even duidelijk wat nu precies de kerntaak van de IOM is. ‘In de beginselverklaring van de organisatie ligt de nadruk op “migratiemanagement”, maar dat is een term die vele ladingen kan dekken,’ vertelt Pécoud. ‘Net die vaagheid maakt de IOM zo’n gewilde partner.’
‘Een organisatie zoals het UNCHR heeft een duidelijk mandaat, namelijk het beschermen van vluchtelingen. Dat is wettelijk verankerd op basis van de Conventie van Genève, het vluchtelingenverdrag van de VN. De IOM heeft echter een veel minder helder omschreven beginselverklaring, maar wel de uitstraling van een internationale organisatie. Dat staat een meer flexibelere aanpak toe die beter past in het migratiebeleid van staten. Grof gesteld: de IOM is een soort dienstverlener op vlak van migratie.’
Samenwerking met de VN
Niet alleen in Bosnië, maar ook elders klinkt er kritiek op de aanpak van de IOM. Vrijwillige terugkeer klinkt goed, maar is niet altijd even vrijwillig, laat staan in het voordeel van vluchtelingen.
Soms werkt de IOM ook mee aan terugkeer naar landen zoals Irak of Afghanistan, waar de veiligheid van vluchtelingen niet gegarandeerd is. Nog controversiëler was de participatie van de IOM aan het migratiebeleid van Australië, dat onder de noemer “Pacific Solution” vluchtelingen in een detentiecentrum op de piepkleine eilandstaat Nauru dumpte.
‘Overal in de Balkan neemt het geweld tegen vluchtelingen en migranten toe.’
In september sloegen de IOM en de VN de handen in elkaar. Als gerelateerd agentschap krijgt de IOM de verantwoordelijk voor migratie. Toch denkt Pécoud niet dat er veel zal veranderen. ‘De IOM behoudt haar autonomie, terwijl de band met de VN extra legitimiteit geeft.
Pécoud ziet de positie van de IOM versterkt door dit partnerschap en denkt dat staten hun samenwerking met de organisatie nog zullen uitdiepen. ‘Migratie zal niet stoppen, en ik zie het beleid van de EU om vluchtelingen en migranten zo veel mogelijk buiten te houden ook niet omslaan. Dus ja, de IOM zal een belangrijke actor blijven in de Europese aanpak van migratie.’
Gestrand in Tuzla, in Noord-Bosnië.
Buiten de muren
Terug naar Bosnië, waar Nidzara Ahmetasevic de situatie dag na dag ziet verslechteren. ‘Niet alleen hier, maar overal in de Balkan neemt het geweld tegen vluchtelingen en migranten toe. Op sociale media duiken steeds meer haatberichten op, gericht tegen vluchtelingen en tegen mensen die opkomen voor de rechten van mensen onderweg.’
‘Het gaat niet eens om een crisis. Al bij al bevinden er zich maximaal 20.000 vluchtelingen en migranten in Bosnië.’
Toch overheerst in Bosnië de solidariteit met vluchtelingen, zegt Nidzara. ‘Het geweld tegen vluchtelingen – direct of structureel – en het discours van haat zijn een directe afspiegeling van het Europese migratiebeleid, niet van de houding van de Bosnische bevolking. Zo exporteert de EU geweld naar de Balkan.’
Ahmetasevic heeft weinig begrip voor de houding van de EU, die via de IOM wel aanwezig is maar een oplossing in de weg staat. ‘Het gaat niet eens om een crisis. Al bij al bevinden er zich maximaal 20.000 vluchtelingen en migranten in Bosnië. Dat zou geen probleem mogen zijn. Bovendien, waarom mag iemand met een Belgisch paspoort vrij reizen, maar blijven de grenzen voor iemand uit Algerije of Bosnië op slot?’
‘De hele situatie is een onnodige tragedie die mensenlevens verwoest. Eerlijk gezegd, het is bijzonder moeilijk voor ons hier buiten de muren van Fort Europa om de houding van de EU te begrijpen.’