Europese Spelen in een land met meer politieke gevangenen dan in Rusland en Wit-Rusland samen

Kosten noch moeite werden gespaard in de voorbereiding naar de Europese Spelen. De stad werd aangepakt, nieuwe stadions opgetrokken en voor de openingsceremonie werd zelfs Lady Gaga overgevlogen om haar impressie van John Lennon’s Imagine te brengen.

© Wouter Vanmol

Wat het allemaal precies gekost heeft, is niet meteen duidelijk maar dat het wat mocht kosten lijdt geen twijfel. Deze Europese Spelen moesten Azerbeidzjan immers ‘op de Europese en wereldkaart zetten’, aldus Azad Rahimov, Minister van Sport.

Toegang geweigerd

Bakoe is volledig in de ban van de Spelen. Posters, tv-spots, lichtreclame, in de Azerbeidzjaanse hoofdstad is er geen ontkomen aan. Op de luchthaven staat een klein leger hostessen ons op te wachten om alles in goede banen leiden. ‘Meneer, is dit uw bagage? Buiten staat een bus klaar die u naar het mediadorp zal brengen’. Het heeft iets van een strak geregisseerde schooluitstap. Nog even een koffie drinken in de luchthaven om te bekomen van de vlucht staat niet in het scenario maar na wat aandringen kan het toch.

Volgens de ngo Platform speelt de Britse oliereus BP een belangrijke rol in de mensenrechtenschendingen in Azerbeidzjan.

Eigenlijk wachten we op Emma Hughes een medewerkster van de Londense ngo Platform met wie we naar hier gevlogen zijn. Platform klaagt al jaren het mensenrechtenschendingen in Azerbeidzjan aan en de rol die de Britse oliereus BP daarin speelt als grootste investeerder in het land. Terwijl wij vlot langs de douane geraken, wordt Emma tegen gehouden. Na meer dan een half uur wachten krijgen we een bericht, Emma komt het land niet in.

Kritiek op het regime wordt niet op prijs gesteld in Azerbeidzjan. Emma wordt op de eerste vlucht terug gezet. Ze is niet de enige, een journalist van The Guardian is evenmin welkom en twee dagen later worden ook de mensen van Amnesty International geweigerd die daags voor de aanvang van de Europese spelen een persconferentie wilden organiseren over het lot van de politieke gevangenen in het land.

Imago

© Berber Verpoest

De voormalige Sovjet Republiek is al enkele jaren hard aan haar imago aan het werken in het buitenland. Enorme budgetten worden besteed aan het sponsorcontracten en het aantrekken van prestigieuze evenementen. Zo is Socar, het nationale oliebedrijf, officiële sponsor van de UEFA en prijkt er Azerbaijan – Land of fire op de shirts van Atletico Madrid.

In 2016 trekt de Formule 1 naar Bakoe en voor Euro 2020 zullen er vier wedstrijden worden afgewerkt in de hoofdstad. De organisatie van de eerste Europese Spelen past perfect in dat plaatje. (Hier vindt u een overzicht van hoe Azerbeidzjan sport gebruikt om zijn imago op te krikken).

Azerbeidzjan zit bovendien op olie- en gasvoorraden, een belangrijke troef waarmee het deze campagnes financiert en de interesse van de regionale grootmachten weet te wekken. Zowel Turkije, Rusland als de EU zijn geïnteresseerd in de natuurlijke rijkdommen van het land.

Er staat zelfs al een concreet project in de steigers. De Zuidelijke Gascorridor moet Azerbeidzjaans gas via Turkije naar Italië brengen. Europa ziet het als een cruciaal project om zijn energieafhankelijkheid van Rusland af te bouwen en als toegangspoort tot nog grotere gasvoorraden verderop in Turkmenistan en de rest van de regio.

De combinatie van olie met een stevig PR budget blijkt een succesvolle formule. Net als heel wat Europese leiders ziet ook België het economische potentieel van het Azerbeidzjan. Eind april nog reisde een handelsmissie af onder leiding van staatssecretaris voor Buitenlandse Handel Pieter De Crem. Hij drukte in Bakoe de hoop uit om ‘bij te dragen aan -en te profiteren van- de versnelde groei, transformatie en modernisering van Azerbeidzjan’.

Azerbeidzjan zit op olie- en gasvoorraden, een belangrijke troef voor het land.

© Wouter Vanmol

Achter tralies

‘Laat je niet vangen door de schone schijn en het kraaknette beeld dat Azerbeidzjan internationaal wil ophangen om buitenlandse investeerders aan te trekken’, waarschuwde John Dalhuisen, Directeur Europa en Centraal-Azië bij Amnesty International, in de aanloop naar de spelen.

Wie de macht van de kleine elite rond president Aliyev publiek in vraag stelt, riskeert zijn of haar vrijheid.

De economische en politieke macht ligt in de handen van een kleine elite rondt president Ilham Aliyev die in 2003 zijn vader Heydar Aliyev opvolgde, de eerste president sinds de onafhankelijkheid van de Sovjet-Unie in 1994. Wie die macht publiek in vraag stelt, riskeert zijn of haar vrijheid. Azerbeidzjan telt meer dan tachtig politieke gevangenen. Dat is meer dan Rusland en Wit-Rusland samen.

‘Het is haast onmogelijk geworden om nog kritische stemmen te vinden in het land die van zich durven laten horen’, vertelde Emma Hughes vooraf. ‘Al onze contacten zitten ofwel in de gevangenis of zijn het land uit gevlucht’. Ze zou ons wel in contact kunnen brengen met familieleden van politieke gevangenen. Voor we opstapten heeft ze ons gelukkig een briefje met e-mailadressen en telefoonnummers in de handen geduwd.

Zo ontmoeten we even buiten Bakoe Elmira Ismayilova. Ze is de moeder van onderzoeksjournaliste Khadija Ismayilova die opschudding veroorzaakte met haar onderzoek naar de corruptie en zelfverrijking van de familie en ingewijden van President Aliyev. (Collega journalisten hebben besloten om het werk van Khadija verder te zetten. Op The Khadija Project vind je hun werk)

Elmira Ismayilova spreekt vol lof over haar dochter, onderzoeksjournaliste Khadija Ismayilova, die in de gevangenis zit wegens “aanzetten tot zelfmoord van een collega”

© Wouter Vanmol

Ze spreekt open en trots over haar dochter. ‘Als moeder doet het natuurlijk pijn om te zien wat ze met je kinderen doen, maar ik zag het aankomen en was op het ergste voorbereid. Ik sta nog steeds achter alles wat ze doet want dit is de enige manier om iets te veranderen in dit land.’

Khadija werd gearresteerd op beschuldiging van het “aanzetten tot zelfmoord” van een voormalig collega.

Op 5 december werd Khadija gearresteerd op beschuldiging van het aanzetten tot zelfmoord van een voormalig collega. De collega in kwestie heeft ondertussen zijn verklaring ingetrokken en gezegd dat deze onder druk werd afgelegd maar Khadija zit nog steeds achter tralies.

Ze is slechts één op een lange lijst van journalisten advocaten en mensenrechtenactivisten die op basis van valse klachten en schijnprocessen worden opgesloten, zeggen mensenrechtenorganisaties zoals Amnesty International en Human Rights Watch.

Khadija’s voorarrest is eind mei voor onbepaalde tijd verlengd, haar moeder is niet verbaasd. ‘Als opsluiting de prijs is voor verandering, is het dat waard. Elke burger heeft de plicht om te vechten voor een open, transparant en vrij land. Ik ben trots op Khadija’s strijd.’

Kaviaardiplomatie

Gevraagd naar een reactie vooraf liet de Belgische delegatie voor de Europese Spelen weten respect voor mensenrechten hoog in het vaandel te dragen, maar het was niet meteen van plan om de kwestie ook aan te halen in Bakoe.

Alleen de Duitse en de Zweedse Olympische Comités beloofden dit wel te doen en kwamen met een statement waarin het Azerbeidzjan oproept de mensenrechten te respecteren. Voor de rest bleef het erg stil rond dit thema.

© Wouter Vanmol

‘Het Europese Parlement en de Raad van Europa hebben Azerbeidzjan wel al op de vingers getikt maar ondertussen verstevigt de EU de diplomatieke en economische banden met het land en bestendigt ze de positie de machthebbers’, stelt Uzeyir Mammadli teleurgesteld vast.

Mammadli is net vrij gekomen. Hij zat meer dan een jaar vast nadat hij werd gearresteerd tijdens een vreedzame betoging van de jongerenorganisatie Nida. ‘Nida ijvert voor meer democratie en vindt dat politiek niet alleen aan politici moet overgelaten worden maar ook burgers hun rol moeten spelen. We ijveren voor Europese waarden maar we krijgen weinig steun vanuit Europa’, vindt hij.

Mammadli: ‘De regering heeft een netwerk van lobbyisten en stromannen uitgebouwd tot in de Europese instellingen. Ze betalen goed en geven graag snoepreisjes en attenties weg. Via kaviaardiplomatie heeft het regime haar invloed danig weten uit te bereiden. Zo wist het vorig jaar bijvoorbeeld een resolutie van de Raad van Europa over de politieke gevangenen in Azerbeidzjan tegen te houden. Het bewijst het succes van Aliyev’s kaviaardiplomatie maar ondermijnt de geloofwaardigheid van de Raad van Europa wiens taak het net is om toe te kijken op de mensen rechten.’

Onafhankelijk

Dr. Mukhtar Hajizada is gespecialiseerd in EU relaties aan de Khazar Universiteit in Bakoe en bevestigt dat het regime sterk investeert in betere politieke banden met het buitenland.

‘Azerbeidzjan hunkert naar erkenning en respect van de internationale gemeenschap en heeft sterk geïnvesteerd in organisaties die zijn belangen verdedigen in het buitenland.

‘Azerbeidzjan hunkert naar erkenning en respect van de internationale gemeenschap en daarvoor zijn goede internationale relaties onontbeerlijk. Sinds de onafhankelijk heeft het dan ook sterk geïnvesteerd in organisaties die zijn belangen verdedigen in het buitenland. Aanvankelijk was dat vooral rond het conflict over Nagorno-Karabach maar al snel werden ook andere politieke en economische kwesties aangekaart.’

Tegelijkertijd is Azerbeidzjan erg gesteld op autonomie en soevereiniteit. ‘De regering wil met iedereen op goede voet staan maar van niemand afhankelijk zijn, daarvoor ligt de Sovjet-herinnering nog te vers in het geheugen. Bovendien is zowel de politieke als economische macht verdeeld over een beperkt aantal handen en dat willen ze graag zo houden’, aldus Hajizada.

Die twee doelstellingen botsen wel eens. Zo wil het land met de Europese Spelen de wereld tonen wat het in zijn mars heeft maar alleen wie niet te kritisch is mag komen kijken. Het wil graag de banden uitbouwen met Europa maar wordt niet graag aangesproken op mensenrechten.

De fluwelen handschoen van Verwilghen

Tot dusver komt het daar grotendeels mee weg, zeker in vergelijking met een gelijkaardig regime als Wit-Rusland waar Europa een hele waslijst aan sancties tegen heeft uitgevaardigd. Azerbeidzjan wordt hoogstens op de vingers getikt zonder daar concrete gevolgen aan te koppelen. ‘Wit-Rusland heeft misschien minder te bieden dan Azerbeidzjan’, merkt Hajizada laconiek op.

Ook Marc Verwilghen is van mening dat Azerbeidzjan heel wat te bieden heeft. De oud Open Vld minister staat vandaag aan het hoofd van de Benelux afdeling van The European Azerbaijan Society (TEAS), een organisatie die ijvert voor betere economische, politieke en culturele banden tussen Azerbeidzjan en Europa.

Marc Verwilghen vindt dat we niet overhaast te werk moeten gaan om mensenrechten in Azerbeidzjan te verbeteren

Verwilghen: ‘Azerbeidzjan is erg strategisch gelegen tussen Rusland en Iran en heeft veel natuurlijke rijkdommen, in de eerste plaats energie maar ook op vlak van landbouw biedt het land heel wat mogelijkheden. Bovendien is het land gelegen op de zijderoute en heeft het een rijke geschiedenis. Er liggen dus heel wat mogelijkheden voor zowel België als Europa.’

De banden met Azerbeidzjan aanhalen ligt dan ook voor de hand, volgens Verwilghen en dat hoeft niet noodzakelijk ten koste te gaan van de mensenrechten. ‘Mensenrechten zijn een issue in Azerbeidzjan en Europa legt dat ook geregeld op tafel, maar het is een kwestie die tijd vraagt. Verschillende voormalige Sovjetlanden bevinden zich in een gelijkaardige situatie en het is belangrijk om niet overhaast te werk te gaan anders kan het snel uit de hand lopen en krijgen we misschien situaties zoals in Moldavië’, vreest hij.

Voor Mammadli moet er nu iets veranderen. ‘We glijden af naar een dictatuur zoals we ze vinden in Centraal-Azië.Tussen augustus en december 2014 heeft de overheid zwaar uitgehaald en grote namen zoals Rasul Jafarov, Intigam Aliyev, Leyla Yunus en Khidija Ismailova opgesloten. In de aanloop naar de Spelen zijn de arrestaties gestopt maar we houden ons hart vast voor wanneer iedereen hier weer vertrokken is.’