Francia Márquez, de grote belofte van de Colombiaanse politiek?

De Colombiaanse presidentskandidaat Gustavo Petro en vice-presidentskandidaat Francia Marquez tijdens een evenement in Bogota

© Reuters / Luisa Gonzalez

Francia Márquez is een vrouw, zwart en in alles het tegenovergestelde van de leden van de heersende politieke klasse in Colombia. Toch is ze de grote belofte van de Colombiaanse politiek, nadat ze in de voorverkiezingen voor het presidentschap geheel onverwachts derde is geworden. Wie is Márquez, en wat zijn de ‘volksmandaten voor het goede leven in Colombia’ waarnaar ze belooft te streven?

‘Francia is gek’, zeiden mensen aan Francia Márquez toen die aankondigde dat ze presidente van Colombia wil worden.

Ze maakte haar ambitie voor het presidentschap voor het eerst bekend op Twitter in augustus 2020, met volgende woorden: ‘Ik wil dat onze mensen zich vrij en waardig voelen. Dat onze volkeren hun culturele diversiteit kunnen uitdragen. Dat onze kinderen naar buiten kunnen zonder angst om vermoord te worden.’

‘In Colombia heerst het geloof dat het presidentschap is voorbehouden aan de blanke, geprivilegieerde mannen van de elites’, zegt Márquez, die zelf blank noch geprivilegieerd is. Ze groeide op in een Afro-Colombiaanse gemeenschap in het departement Cauca. Dat is een regio waar de overheid al eeuwen schittert door afwezigheid en waar gewapende groepen vechten om de controle over drugshandel en illegale mijnbouw.

Marquez leefde in armoede, werkte van kinds af aan in een goudmijn, raakte als tiener zwanger van haar eerste kind en moest noodgedwongen de middelbare school verlaten. Anders dan de huidige politieke elite vertegenwoordigt ze daarmee de realiteit van het overgrote deel van de Colombianen, die in de hele geschiedenis nooit een stem hadden in de politiek.

Dat moet veranderen, vindt Márquez. ‘Vandaag staan wij op – degenen die nooit een stem hebben gehad, die altijd het zwijgen zijn opgelegd, en van wie de rechten historisch zijn geschonden – om te zeggen dat wij de staat overnemen, dat we van het verzet naar de macht gaan. Totdat de waardigheid een gewoonte is in dit land’, zei Márquez in een interview met Democracy Now.

Verzet en doodsbedreigingen

Dat verzet zit Márquez in het bloed. Als vijftienjarige nam ze deel aan de strijd van Afro-Colombiaanse gemeenschappen tegen de plannen van een waterkrachtcentrale. Die wilde de belangrijkste rivier in hun gebied omleggen. Het was tijdens die vergaderingen dat ze zich bewust werd van haar Afro-Colombiaanse identiteit. ‘Het was de eerste keer dat ik hoorde dat wij, Afro-Colombianen, ook rechten hadden’, vertelde Márquez in een interview met BBC.

Sindsdien heeft Márquez zich continu ingezet voor de strijd voor het milieu en de mensenrechten in haar land, dat ze ‘la casa grande’ noemt, ‘het grote huis’ Colombia. In 2015 werd ze daarvoor geëerd met de Nationale Prijs voor de Mensenrechten, en in 2018 won ze de prestigieuze Goldman Environmental Prize voor haar werk als milieuactiviste. Ze is een van de meest gerenommeerde sociale leiders van Colombia.

Die strijd bracht haar verschillende doodsbedreigingen en effectief een moordaanslag. Colombia is een van de gevaarlijkste landen ter wereld voor milieuactivisten, en om de paar dagen wordt er ergens een sociale leider vermoord.

Alleen met de kennis van een advocaat zou ze succesvol tegen de ontruiming van haar gemeenschap aan kunnen strijden, redeneerde Márquez. Daarom ging ze rechten studeren.

Marquéz raakte voor het eerst ontheemd in 2010, nadat ze de strijd was aangegaan met een multinationaal mijnbouwbedrijf. Het bedrijf dreigde de gemeenschap te ontruimen, zonder die eerst te hebben geraadpleegd over zijn plannen.

De dreiging van een gedwongen ontruiming van haar gemeenschap motiveerde Márquez om rechten te studeren, een studie die ze met veel financiële moeilijkheden wist te voltooien. Alleen met de kennis van een advocaat zou ze succesvol de juridische strijd aan kunnen gaan, redeneerde Márquez. Ze vocht de beslissing van de ontruiming aan bij het Hof van Justitie en haalde haar gelijk: het mijnbouwbedrijf moest vertrekken.

Kort daarna begonnen de dreigementen van paramilitairen, waarna Márquez en haar twee kinderen moesten vluchten. Het weerhield haar er niet van om een paar jaar later terug te keren om de strijd op te nemen tegen een andere dreiging voor haar Afro-Colombiaanse gemeenschap: illegale mijnbouw.

Er volgede een reeks van vruchteloze aangiftes bij de overheidsinstellingen. Daarop besloot Márquez om landelijk aandacht te vragen voor het probleem, met een protestmars naar de hoofdstad Bogota. Met een honderdtal zwarte vrouwen en jongeren liep ze naar de hoofdstad, waar ze een paar weken lang protesteerden in het centrum.

De aanhouder wint, zo bleek. De regering ontving de groep en stemde toe in het onderzoeken en uitroeien van de illegale mijnbouwoperaties in het gebied. Het leverde haar de Goldman Prize op, en nieuwe bedreigingen van paramilitairen.

Nieuw geweld

Márquez’ aankondiging dat ze president wil worden volgde vorige zomer op een van de meest gewelddadige periodes in Colombia sinds de regering in 2016 vrede sloot met de guerrillabeweging FARC.

Op 11 augustus 2020 werden vijf jongens van rond de 15 jaar doodgeschoten in een suikerrietplantage net buiten de stad Cali, vermoedelijk door paramilitairen. Alle vijf waren ze zwart en kwamen ze uit de armste buurten van de stad. Márquez is afkomstig uit dezelfde regio en stond de moeders van de jongeren bij.

De tieners waren niet de enige slachtoffers van massamoorden. Een paar dagen later richtte een gewapende groep een bloedbad aan op een feestje in het zuidelijke departement Nariño. Acht jonge studenten zouden het niet overleven.

Het geweld doet denken aan de donkerste dagen van het Colombiaanse conflict. Het maakte duidelijk dat de vrede in het land nog ver weg is, ondanks het vredesakkoord met de FARC. Integendeel: nieuwe gewapende groeperingen en drugsbendes vechten nu om het territorium achtergelaten door de FARC, met een spoor van burgerslachtoffers in hun kielzog.

Voor Márquez was de spreekwoordelijke maat vol. ‘De geschiedenis van moeders die hun kinderen begraven is er één die zich blijft herhalen in Colombia. Om dat te stoppen, is sociale rechtvaardigheid nodig. En dat betekent het demilitariseren van onze maatschappij, van ons land, want elke dag komen er doden bij. Daarbij moeten we werken aan een economie die bijdraagt aan het verbeteren van de kwaliteit van leven van de mensen,’ zei Márquez in het interview met Democracy Now.

Volksmandaat voor ‘het goede leven’ en de vrede

Márquez’ politiek vormt een verfrissende breuk met de traditionele vorm van politiek bedrijven in Colombia, op zowel de linker- als de rechtzijde van het politieke spectrum. Haar discours richt zich op de gemeenschappen en regio’s die historisch uitgesloten werden, zoals Afro-Colombiaanse en inheemse gemeenschappen, boeren, vrouwen en de LGBT-gemeenschap. Ze is uitgesproken voorstander van abortus en stelt openlijk het racisme, classicisme en machisme van de Colombiaanse politiek aan de kaak.

‘Minderheden? Dat zijn de 47 families die altijd het land geregeerd hebben. Maar de meerderheid, dat zijn wij: de uitgeslotenen, de verarmden en de gediscrimineerden.’

Haar politieke agenda kreeg de naam ‘10 volksmandaten voor het goede leven in Colombia,’ en het eerste punt op die agenda is het stoppen van de oorlog die in Colombia nog altijd voortduurt. Ze wil daarom dat de vredesakkoorden uitgevoerd worden, dat de dialoog met Nationale Bevrijdingslever (ELN) hersteld wordt, ze wil de groepen paramilitairen buiten bedrijf stellen en het leger en de politie hervormen.

Al even belangrijke thema’s voor Marquez zijn honger en ongelijkheid. Colombia is na Haïti het meest ongelijke land van het continent. ‘Colombia zal geen vrede kennen zolang we geen einde maken aan de honger en ongelijkheid onder de Colombiaanse bevolking’, stelde Márquez in gesprek met de krant El Espectador. Daarbij pleit ze ervoor om drugs te legaliseren, want: ‘De drugshandel is olie op het vuur van de oorlog.’

Als ze het verwijt krijgt dat ze alleen de minderheden zou vertegenwoordigen, is haar reactie fel: ‘Ik behoor tot geen enkele minderheid. Het woord “minderheid” is ons opgelegd door het kolonialisme, dat daarmee wil zeggen dat de zwarte en inheemse gemeenschappen minder zijn. Maar minderheden, dat zijn de 47 families die altijd het land geregeerd hebben. De meerderheid, dat zijn wij, de uitgeslotenen, de verarmden en de gediscrimineerden,’ zei Márquez in een interview met Infobae.

Onverwacht succes

En zo begon Márquez aan haar presidentscampagne, amper drie maanden voor de verkiezingsronde waarin de Colombianen hun kandidaten voor het presidentschap kiezen. Ze had geen politieke ervaring, ze had geen achterban in de traditionele politiek en weinig financiële middelen – Márquez betaalde haar campagne deels met crowdfunding. Ze leek weinig kans te maken op een noemenswaardige verkiezingsuitslag.

Maar schijn bedriegt. Geheel onverwachts behaalde ze 785.000 stemmen in de voorverkiezingen voor het presidentschap. Die bepalen de voorkeur voor een kandidaat in een bepaalde coalitie. Márquez was een van de kandidaten van de linkse coalitie ‘Historisch Pact’, de winnende coalitie van deze voorverkiezingen.

Ze werd tweede binnen die coalitie, na Gustavo Petro. Die haalde zoals verwacht het grootste deel van de stemmen in het pact binnen, en liet met 4,5 miljoen stemmen ook de kandidaat van de rechtse coalitie ver achter zich.

Kort na de bekendmaking van de verkiezingsuitslag gaf Marquez een speech: ‘Met grote blijdschap groeten we deze grote stap. De stemmen die we hebben gekregen, zijn superbelangrijk voor de uitdaging waar we voor staan, het winnen van een project voor verandering en transformatie, dat het leven centraal plaatst. Ik groet de “niemands” van Colombia, degenen die ons vergezelden vanaf de bergen, vlakten en buurten van ons land.’

Wat verklaart deze opmerkelijke verkiezingsuitslag? ‘Hoewel de uitslag uit het niets lijkt te komen, zien we hier het resultaat van vele jaren werk van sociale bewegingen in het territorium,’ zegt Magda Catalina Jiménez, politiek analist verbonden aan de Externado Universiteit in Bogota. ‘Márquez, meer dan een politiek personage, vertegenwoordigt al deze sociale bewegingen. Ze vertegenwoordigt eisen van deze bewegingen die al lange tijd teruggaan, zoals op gebied van armoede, vrouwenrechten, ongelijkheid, en racisme. Ze heeft een basis van sympathisanten die zich in haar herkent. Ook vertegenwoordigt ze de stemmen van de protestbewegingen van afgelopen jaren, van de jongeren die zich uitgesloten voelen van het systeem. Een derde factor is dat in de afgelopen jaren onder sociale bewegingen het idee heeft postgevat dat zij de regeringsagenda ook direct kunnen beïnvloeden.’

Een opvallend groot deel van de stemmen komt echter niet uit de buitengebieden, maar van links-progressieve kiezers uit de steden. Een van hen is Emilio Silva (34), blank, man en en kind van welgestelde ouders. ‘Voor mij vertegenwoordigt Francia een vernieuwing op links, want traditioneel links in Colombia is nog steeds weinig geëmancipeerd. Francia staat voor de LGBT-beweging, en ik zie haar als een moderne feminist. Toch is mijn stem vooral symbolisch, want het ontbreekt haar nog aan politieke ervaring. In de eerste ronde zal ik voor Petro stemmen.’

‘De Colombiaanse politiek is een vuil spel. Het zou voor haar beter zijn om eerst de regels van dat spel te leren in de oppositie of in een andere controlerende rol, voordat ze zich in die leeuwenkuil begeeft.’

Met die 785.000 stemmen is Márquez de kandidaat met na Petro en de rechtse Federico Gutierrez de meeste stemmen in de voorverkiezingen. Een gigantische prestatie. Maar, omdat ze deelnam aan de coalitie met Petro, betekent dat ook dat Márquez niet doorgaat voor de eerste ronde van de presidentsverkiezingen, 29 mei.

Afgelopen woensdag maakte Petro bekend dat hij met Márquez als vicepresidente de verkiezingen in zal gaan. Een controversiële beslissing: nadat hij maandenlang had gezegd dat de tweede kandidaat uit de coalitie zijn vicepresidente zou worden, veranderde hij een week voor de verkiezingen van gedachten en zei dat hij voor de rol van vicepresident een alliantie zou zoeken met de liberale traditionele coalities, om zo zijn kiezersbereik te vergroten.

Zijn besluit om toch samen met Márquez naar de verkiezingen te gaan, is volgens analisten even symbolisch als de stem die velen voor haar uitbrachten. Márquez vertegenwoordigt democratische en raciale rechtvaardigheid, ze staat symbool voor verandering. Maar, een land regeren is iets anders dan het leiden van sociale bewegingen en activisme.

Daarbij zal ze als vicepresidente te weinig macht hebben om echte verandering te bewerkstelligen, zegt Jiménez: ‘De functie van vicepresident is vaag en ondoorzichtig. Márquez zal er niet de invloed kunnen uitoefenen die ze zou willen. Daarbij ontbreekt het haar nog aan een electorale basis, want ze heeft geen partij, haar politieke beweging won niet genoeg stemmen voor vertegenwoordiging in het congres. En, de Colombiaanse politiek is een vuil spel. Het zou voor haar beter zijn om eerst de regels van dat spel te leren in de oppositie of in een andere controlerende rol, voordat ze zich in die leeuwenkuil begeeft.’