Migranten zitten gevangen tussen geweld in Libië, pushbacks van Europa en corona

Migranten die eind mei in Libië opgepakt werden, nog voor ze oversteek naar Europa zouden wagen.

REUTERS/Ayman Sahely

De Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) sloeg eind mei alarm toen 30 migranten vermoord werden en 11 anderen gewond raakten tijdens een schietpartij in Libië. Die vond plaats in het stadje Mizdah, zo’n 180 kilometer ten zuiden van de hoofdstad Tripoli. In een persmededeling riep de VN-organisatie de Europese landen op om mensen niet meer naar Libië terug te sturen. Want Libië is niet veilig.

26 van de 30 slachtoffers die bij de schietpartij omkwamen, waren Bengalezen. De vier anderen kwamen uit Niger en Tsjaad.

‘Sinds begin dit jaar werden meer dan 4000 mensen gered of onderschept en naar Libië teruggebracht.’

Volgens de ambassade van Bangladesh in Tripoli werden de slachtoffers in een ‘migrantenmagazijn’ vastgehouden en afgeperst. Toen op een bepaald moment een van de mensensmokkelaars meer geld vroeg, brak er een gevecht uit. De smokkelaar werd gedood.

Als wraakactie begonnen andere leden van de smokkelbende en familieleden van de vermoorde mensenhandelaar te schieten op de migranten. In de hangaar waar het drama plaatsvond bevonden zich tussen de 140 en 150 mensen.

JOINT STATEMENT OF LIBYAN #HumanRights ORGANIZATIONS REGARDING THE MASS MURDER OF #migrants , ASYLUM SEEKERS AND WORKERS IN LIBYAN TOWN OF #MIZDAH #LIBYA lily@defender_center and 41 Libyan NGO
https://t.co/pTDXr3Cdbp

— Defender Center I CHRD I مركز مدافع (@defender_center) June 3, 2020

Vertrekken en binnenkomen

Mensensmokkel maakt deel uit van de oorlogseconomie in Libië. Er woedt een oorlog tussen enerzijds milities die de internationaal erkende regering (de GNA of Government of National Accord) in Tripoli steunen, met de steun van Turkije, en anderzijds het Libische Nationale Leger (LAAF, vroeger LAN) van oud-generaal Khalifa Haftar.

Die oorlog flakkerde begin dit jaar op, en dat heeft de kwetsbaarheid van migranten en vluchtelingen alleen maar vergroot. Het geweld zet nog meer migranten en vluchtelingen aan om de oversteek te wagen naar de andere kant van de Middellandse Zee. Er is sinds kort zelfs een piek in het vertrek vanuit Libië, stelt de IOM vast.

‘Sinds begin dit jaar werden meer dan 4000 mensen gered of onderschept en door de kustwacht naar Libië teruggebracht’, zegt Safa Msehli, woordvoerster van de IOM in een gesprek met MO* vanuit Genève. ‘Bijna 3000 anderen hebben Italië en Malta bereikt. Dit is een forse toename ten opzichte van dezelfde periode vorig jaar.’ Volgens het Hoge Commissariaat voor de Vluchtelingen (UNHCR) is het aantal mensen dat vanuit Libië vertrekt verdubbeld.

En dat heeft te maken met de toenemende onveiligheid in het land. De IOM sprak met migranten die teruggestuurd werden, en die ‘verklaarden dat de veiligheidssituatie en de achteruitgang van de humanitaire situatie in het land, vooral in Tripoli en de regio daarrond, een van de redenen waren die hen deden besluiten om te vertrekken’, zegt Safa Msehli.

‘Er zijn uiteraard ook andere elementen die deze toename verklaren’, voegt Msehli eraan toe. ‘Eén daarvan is het feit dat mensenhandelaars en smokkelgroepen gebruikmaken van de onveilige situatie om hun activiteiten uit te breiden.’

Migranten uit Bangladesh zijn sterk vertegenwoordigd in de top tien van onderschepte migranten.

Er zijn dus meer mensen die vanuit Libië de Middellandse Zee proberen over te steken. Maar er zijn ook nieuwe migranten die Libië binnenkomen. Ondanks de erbarmelijke situatie waarin dat land zich bevindt en de grote gevaren die vluchtelingen en andere migranten er lopen.

Opvallend is dat migranten uit Bangladesh sterk vertegenwoordigd zijn. Ze zijn de enige niet-Afrikaanse nationaliteit in de top tien van onderschepte migranten die in 2019 Europa probeerden te bereiken vanuit Libië. Bangladesh heeft in 2014 de migratie naar Libië officieel stopgezet. Maar mensenhandelaars slagen erin om grote sommen geld aan kandidaat-migranten te onttrekken door te beloven om hen naar Libië te brengen, met Europa als eindbestemming.

‘Er zijn in Libië minstens 650.000 migranten. De meesten van hen wonen en werken daar al jaren. Maar er zijn ook nieuwkomers. Mensensmokkelaars zetten hun activiteiten gewoon verder. Maar exacte cijfers zijn er niet’, zegt Safa Msehli. ‘Het is door de onveilige situatie heel moeilijk om het aantal mensen die vanuit Tunesië, Tsjaad of Soedan Libië binnenkomen, te controleren’, zegt de woordvoerster van de IOM.

Detentiecentra en migrantenmagazijnen

In Libië zijn er 11 detentiecentra, waar 3000 mensen vastgehouden worden. Twee derde van hen zijn vluchteling. Maar er zijn ook de zogenaamde migrantenmagazijnen. ‘Het zijn hangaars gerund door mensensmokkelaars die beschermd worden door milities’, zegt Vincent Cochetel, speciaal gezant voor het Hoge Commissariaat voor de Vluchtelingen (UNHCR) in een gesprek met MO*.

‘De detentiecentra zijn officieel en staan onder controle van het ministerie van Binnenlandse Zaken in Tripoli. Maar hun “management” ligt in handen van milities. De situatie in de detentiecentra is niet erg verschillend van die in de migrantenmagazijnen. In de detentiecentra worden mensen beter behandeld, maar de omstandigheden waarin ze vastzitten zijn gelijk. Als het op voedsel, water en hygiëne aankomt, zijn de detentiecentra en de migrantenhangaars even slecht’, zegt Vincent Cochetel.

Na de schietpartij in Mezdah verklaarde de ambassade van Bangladesh dat de slachtoffers ter plaatse begraven zouden worden. Ze beloofde ook de mensenhandelaars in eigen land te vervolgen. De Libische autoriteiten hebben van hun kant beloofd de verantwoordelijken voor de schietpartij te vervolgen.

Maar het is ondertussen duidelijk dat van die beloftes niets in huis zal komen, en dat is niet nieuw. ‘De autoriteiten in Bangladesh hebben 20 mensen gearresteerd. Maar hoeveel daarvan zullen er daadwerkelijk vervolgd worden?’, vraagt Vincent Cochetel zich af. ‘De regering in Tripoli (de GNA) beweert dat de mensensmokkelaar, die gelabeld wordt als een LNA-commandant, met een drone gedood werd. We weten van de overlevenden dat verschillende smokkelaars bij de schietpartij waren betrokken, maar zoals altijd werd niemand aangehouden.’

Het argument is dat het grondgebied waarin de schietpartij plaatsgevonden heeft, onder de controle van oud-generaal Haftar zou zijn. Dat is volgens de speciaal gezant van UNHCR een non-argument. ‘Want beide partijen zeggen dat ze geen controle hebben over dat grondgebied.’

Tunesië

Niet alleen vanuit Libië, maar ook vanuit Tunesië is het aantal mensen dat de oversteek waagt sterk toegenomen. Van aan de Tunesische kust vertrokken volgens UNHCR drie keer zoveel mensen tijdens de eerste vijf maanden van dit jaar, in vergelijking met dezelfde periode vorig jaar. ‘Die cijfers omvatten zowel de mensen die onderschept en teruggebracht werden als diegenen die in Italië of Malta zijn aangekomen’, zegt Chiara Maria Cavalcanti, UNHCR-rapporteur in Tunis.

Wie meer vertrek zegt, zegt wellicht ook meer drenkelingen. Op 9 juni werden op het strand van Sfax, in het oosten van Tunesië, twintig lichamen gevonden. Ze waren van mensen die een paar dagen eerder hadden geprobeerd om Italië hadden te bereiken met een rubberbootje. In totaal zaten er minstens 53 mensen in het bootje, de overgrote meerderheid uit sub-Saharaans Afrika.

Uiteindelijk werden alle 53 lichamen gevonden, onder wie ook de eigenaar van het bootje, een Tunesiër. Minstens 22 van de slachtoffers waren vrouwen. Eén van hen was zwanger. Er waren onder de slachtoffers minstens drie kinderen tussen de drie en vier jaar.

Boten werden wekenlang op zee gehouden omdat ze de havens niet binnen mochten.

Het zijn niet de eerste drenkelingen dit jaar. In mei werd één lichaam gevonden en zes andere mensen werden vermist na een schipbreuk aan de Tunesische kust, terwijl tachtig anderen werden gered.

‘De Middellandse Zeeroute vanuit Libië en Tunesië is een van de meeste drukke maritieme routes op aarde’, zegt Safa Msehli van de IOM. ‘Ze is met minstens 20.000 doden sinds 2014 ook de meest dodelijke.’

Niet gered

Maar sterven onderweg gebeurt niet alleen als gevolg van beschietingen of door verdrinking. Doodgaan kan ook door niet gered te worden en dagenlang op zee rond te drijven. Het was de voorbije maanden niet mogelijk om de havens van Italië en Malta binnen te varen. Reddingsoperaties werden volledig gestaakt nadat die twee landen in april hun havens “onveilig” verklaarden, als maatregel tegen de verdere verspreiding van het nieuwe coronavirus.

En zo werden boten wekenlang op zee gehouden, met voor sommigen die er op zaten de dood tot gevolg. ‘In het paasweekend stierven twaalf mensen omdat hun boot vier dagen op zee moest blijven drijven’, zegt Safa Msehli van de IOM.

‘Het was een tragedie, en deze doden waren zeker te vermijden. Er werden noodsignalen gestuurd. De autoriteiten konden de boot perfect lokaliseren. Het is een duidelijke schending van het internationaal humanitair recht en het internationaal maritiem recht’, zegt Msehli.

Er is dringend nood aan een andere aanpak van migratie, vindt de IOM. ‘We hebben de Europese Unie opgeroepen om de aanpak ten opzichte van Libië te herzien. We blijven oproepen voor meer solidariteit vanuit Europa. Vorige maand is een Eritreeër in een detentiecentrum gestorven. Een maand eerder was het weer een andere Eritreeër die in een ander detentiecentrum overleed’, zegt Safa Msehli.

Libië is niet veilig, maar het is de globale aanpak van migratie die herzien moet worden. Dat vindt niet alleende IOM, maar ook organisaties die in de Middellandse Zee reddingsacties uitvoeren.

Corona

Door de coronapandemie werden hervestigingsprogramma’s in Europa stopgezet. Hervestiging is het selecteren en overbrengen van (erkende) vluchtelingen van het land waar zij bescherming hebben gezocht naar een derde land. En ook de IOM moest de vrijwillige terugkeer van migranten naar hun eigen land stopzetten.

‘In Europa hebben we al moeite met de hervestiging van amper 425 mensen’, zegt Vincent Cochetel. Hij verwijst daarmee naar de 425 migranten die op zaterdag 6 juni toch konden aanmeren in Malta, na wekenlang ronddobberen op zee in vier toeristenboten. Slechts 3 van de 27 EU-lidstaten boden aan om de migranten in kwestie te helpen hervestigen. ‘Dat zouden 5 personen per EU-lidstaat zijn’, tweette Cochetel verontwaardigd.

3 EU countries only offered to help Malta with relocation! 425 persons disembarked, average 30% in need of intl protection, divided by 27 EUMS makes it 5 persons per EU country. Can’t such a support be given to Malta & support on returns after due process? https://t.co/WiFhDESnoO

— vincent cochetel (@cochetel) June 9, 2020

Maar het aantal mensen dat de Europese wateren überhaupt gehaald heeft, is verwaarloosbaar in vergelijking met het aantal mensen dat migreerde tijdens deze pandemie’, zei de speciaal gezant van UNHCR tijdens een online gesprek met noord-zuidorganisatie 11.11.11.

De coronacrisis had ook effect op inkomsten van vluchtelingen en andere migranten wereldwijd. In een land als Tunesië verloren migranten zonder wettig verblijf hun werk door de lockdown.

De Westelijke Sahara blijkt sinds maart de nieuwe route te zijn voor irreguliere migratie naar Europa.

Maar de pandemie heeft mensen in conflictgebieden er niet ervan weerhouden om verder te trekken. Ondanks het feit dat 43 van de 54 Afrikaanse landen hun grenzen hadden gesloten. ‘Het aantal ontheemden is door het opflakkerende geweld in Niger, Mali en Burkina Faso toegenomen met 33 procent’, zegt Cochetel. ‘Dit betekent dat 370.000 mensen verdreven werden door het conflict in de Sahel gedurende de pandemie.’

‘Een aantal van die mensen zal zijn weg vinden naar het noorden. Naar Libië, naar Marokko en de Westelijke Sahara, die sinds maart de nieuwe route blijkt te zijn voor irreguliere migratie naar Europa. Aan de andere kant is er ook migratie naar het zuiden. Veel mensen uit Burkina Faso trekken naar kuststaten in West-Afrika’, zegt Vincent Cochetel.

Tegelijkertijd werden er mensen teruggestuurd, vanuit Algerije maar ook vanuit Libië. ‘In Libië hebben de autoriteiten in het oosten van het land 1500 mensen teruggestuurd naar Tsjaad, Soedan en Niger (de zuidelijke buurlanden van Libië, red.). Sommigen hebben de nationaliteit van een van die landen, anderen weer niet. Dat is wat ons bekend is, maar dit is slechts het topje van de ijsberg’, zegt Cochetel.

Gemaakte Europese beloftes

De VN-gezant voor de vluchtelingen verwacht geen vooruitgang in de kwestie van hervestiging in Europa. En voor hem moet het wiel niet weer uitgevonden worden. Want de oplossingen zitten in de Europees-Afrikaanse samenwerkingsverbanden die reeds bestaan. Zo worden dit jaar de Overeenkomst van Cotonou en het Joint Valletta Action Plan herzien. Dat is volgens Cochetel de gelegenheid om een aantal geplande zaken daadwerkelijk uit te voeren.

‘Het Joint Valletta Action Plan biedt geen mirakeloplossingen, maar het is evenwichtig en stoelt op vijf verschillende pilaren. Spijtig genoeg heeft Europa meer gefocust op de terugkeer en de grenscontroles dan op de grondoorzaken (van irreguliere migratie en gedwongen verhuizingen, red.), de opbouw van bescherming en het ontwikkelen van legale migratiekanalen. En juist die drie pilaren zouden de prioriteit moeten zijn in de Europese aanpak van migratie’, zegt Cochetel.

Het is mogelijk om van de migratiekwestie een positief verhaal te maken, vindt hij. De Europese economie heeft nood aan migranten die bepaalde vaardigheden hebben. Maar van de beloftes die werden gemaakt, zoals circulaire migratie, seizoengebonden migratie of langetermijnmigratie, kwam niets in huis.

‘Een opvallend gegeven in de demografische bewegingen vanuit Afrika naar Europa is dat vrouwen ondervertegenwoordigd zijn’, zegt Cochetel. ‘Hun toegang tot bescherming in Europa is zeer beperkt.’

Bij gebrek aan een echte wil om aan hervestiging te doen, pleit hij ervoor om andere manieren van solidariteit in Europese en Afrikaanse gemeenschappen aan te moedigen en te ontwikkelen. Hij pleit voor akkoorden waarbij private sponsoring van hervestiging mogelijk is, en ook voor de opheffing van de beperkingen op familiehereniging. ‘Deze maatregelen kunnen een win-winoperatie zijn voor beide continenten.’