Wie stopt “fout goud” uit Brazilië?

Verschillende inheemse Braziliaanse gemeenschappen protesteren tegen het illegale ‘bloedgoud’ dat hun gezondheid en levens vernietigt (foto: 11 april, hoofdstad Brasilia).

Amanda Perobelli / Reuters

Bijna de helft van de goudproductie in Brazilië in 2020 was illegaal. Dat “fout goud” blijkt geen probleem, niet voor het Braziliaanse bankwezen en niet voor de internationale handel. En voor de gloednieuwe goudraffinaderij in Belém, die gebouwd wordt met geld van onder andere de controversiële Belgische zakenman Tony Goetz?

Nietsvermoedend nam Raimundo een bus van Boa Vista, in de deelstaat Roraima, naar Manaus, in buurstaat Amazonias. Zijn stad van bestemming telt zo’n 2,2 miljoen inwoners, ligt aan de Rio Negro en staat bekend als ‘de hoofdstad van de Amazone’.

De politie hield Raimundo al langere tijd in de gaten op verdenking van drugshandel. Maar toen hij bij aankomst in Manaus werd gearresteerd, had hij geen cocaïne op zak maar 800 gram goud.

Onderzoek toonde dat het goud afkomstig was uit het beschermde inheemse gebied Terra Yanomami, waar goud mijnen illegaal is, en dat was ingekocht door Gold Joyas, een van de vele sieraden- en goudwinkels in Boa Vista.

Wie goud wil winnen in Brazilië, op artisanale dan wel industriële wijze, heeft daarvoor een vergunning nodig van het Nationaal Mijnagentschap (ANM). Dat geeft aan wie mag mijnen, waar en hoe lang. Dat geldt voor zowel exploratie (het onderzoek naar de aanwezigheid van interessante delfstoffen) als exploitatie (het ontginnen en het uitbaten van de mijn).

Is er eenmaal goud gevonden, dan moet dat bovendien op de juiste manier het financiële stelsel binnenkomen. Dat moet de Braziliaanse Centrale Bank controleren. Die heeft acht Effectendistributeurs of Distribuidora de Títulos e Valores Mobiliários, kortweg DTVM’s genoemd. Zij zijn geautoriseerd om goud in te kopen.

Raimundo was op weg naar een vertegenwoordiger van Ourominas, een van de acht DTVM’s. Ourominas is samen met FD’Gold de grootste DTVM van het land. Zij kopen, volgens een studie van de Universiteit van Minas Gerais, meer dan 70% van alle legaal en mogelijk illegaal goud in het land.

De Braziliaanse goudproductie is de voorbije vijf jaar meer dan vervijfvoudigd. Bijna de helft daarvan vertoont ‘tekenen van illegaliteit’.

De DTVM’s hebben samen 93 goudinkoopstations, Postos de Compre de Ouro of PCO’s. Deze “goudwinkels” zijn belast met het controleren van de vergunning, de herkomst van het goud en het innen van een bescheiden staatsbelasting. Zij sturen die gegevens vervolgens naar het Nationaal Mijnagentschap, en zo is de cirkel rond.

Maar: slechts 7 van de 26 Braziliaanse deelstaten hebben zo’n officiële “goudwinkel”. Een kwart van alle PCO’s bevindt zich in Itaituba, de officieuze Braziliaanse goudhoofdstad in Pará. 5 van de 9 grootste goudproducerende deelstaten hebben géén PCO. Een belangrijk feit, want wettelijk gezien kan zo’n PCO slechts regionaal goud inkopen.

229 ton “illegaal” goud

De Braziliaanse goudproductie is de voorbije vijf jaar meer dan vervijfvoudigd: van 79 ton in 2015 tot 488 ton in 2020. Daarvan vertoonde maar liefst 229 ton ‘tekenen van illegaliteit’ volgens het recente rapport Raio X do Ouro (vertaald: ‘röntgenfoto van goud’). Dat is een publicatie van het Instituto Escolhas, een Braziliaanse ngo die zich inzet voor duurzaamheid.

‘We spreken over “tekenen van illegaliteit”,’ verduidelijkt projectleidster Larissa Rodrigues, ‘omdat we dat kunnen zeggen zonder juridisch in de problemen te komen. Dit is een erg gevoelig onderwerp in Brazilië. Die 229 ton is bovendien alleen wat we op de formele markt hebben aangetroffen. De omvang van de illegale productie is waarschijnlijk veel groter, maar wij hebben niet de middelen om dat te onderzoeken.’

Instituto Escolhas vroeg alle data en documenten van het Nationaal Mijnagentschap op en vergeleek die onder andere met satellietbeelden van MapBiomas, een organisatie die het Braziliaans landgebruik visueel in kaart brengt. Wat bleek: 40% van de 229 ton goud met ‘tekenen van illegaliteit’ werd gewonnen in gebieden waar weliswaar een vergunning voor was afgegeven, maar waar (zo blijkt uit satellietbeelden) niet langer gemijnd werd.

‘Dit is de categorie nummer één in het witwassen van Braziliaans goud’, zegt Rodrigues, die eerder hoofd onderzoek en research was bij Greenpeace Brazilië. ‘Het goud werd gewonnen in gebied A, waar geen vergunning voor is en wat een beschermd natuur- of inheems gebied kan zijn. Maar op papier komt het uit gebied B, waar wel een vergunning voor is.’

Het Braziliaanse Milieu-instituut Ibama nam in 2017 materiaal van illegale goudzoekers in beslag in Kayapó-gebied in Pará. Van veel Braziliaans goud blijkt de herkomst onduidelijk of vervalst te zijn.

Felipe Werneck/Ibama

‘Heb je geen vergunningsnummer? Dan kies je er gewoon een van de lijst op het plaatselijk kantoor van de Centrale Bank.’

Erger nog: voor meer dan een kwart van de 229 ton “fout goud” (27%) zijn er helemaal geen documenten die de plaats van herkomst aangeven. Ook al is dat wettelijk verplicht. Veel DTVM’s, zo blijkt, accepteren het goud ook wel zonder die documenten.

‘Het enige wat een goudzoeker hoeft te doen, is een formulier invullen met zijn persoonlijke gegevens, zijn vergunningsnummer, de hoeveelheid goud die hij heeft gevonden en waar het vandaan komt’, zegt Rodrigues. ‘De meeste DTVM’s hebben een lijst liggen. Heb je geen vergunningsnummer, dan kies je er een van de lijst. Niets is overigens gedigitaliseerd. Alles gaat met pen en papier.’

Nog eens 18% van de 229 ton “fout goud” werd gewonnen buiten de grenzen die de vergunning toestond. En 4% van dat goud met ‘tekenen van illegaliteit’ had een vergunning voor beschermde inheemse gebieden zoals Terra Yanomami, waar het verboden is om zelfs maar te zijn. ‘Het is absurd’, zegt Rodrigues. ‘Goudwinning in beschermde gebieden kan helemaal niet. Het is per definitie illegaal. En toch gaf het ANM een vergunning af.’

Goudwinning in Terra Yanomami, beschermd inheems gebied. ‘Het mág daar helemaal niet. Het is per definitie illegaal.’

Vinícius Mendonça/Ibama

Goud witwassen

Meerdere politieonderzoeken hebben al aangetoond dat de DTVM’s (die dus met autorisatie van de Centrale Bank goud inkopen) en de PCO’s (de inkoopstations) een centrale rol spelen in het witwassen van illegaal goud.

Operatie Dilema de Midas, bijvoorbeeld, toonde in 2019 dat een PCO van Ourominas in Santarém actief meewerkte aan het verbergen van de herkomst van het goud dat het kocht. Dat wil zeggen: het vulde zelf alle benodigde formulieren in. Alle goud dat het in 2015 en 2016 kocht, bleek illegaal. In 2018 werd het filiaal gesloten.

Grootschalige politieonderzoeken met het oog op Terra Yanomami, zoals operatie Xawara (2012), Warari Koxi (2015) en Tori (2017), schetsen het patroon. Het gaat om criminele organisaties die bewapend zijn met vliegtuigen en bulldozers. Ze winnen goud in beschermd gebied en verkopen het in buurlanden als Venezuela en Suriname en in kleine goud- en juwelierszaken in Boa Vista.

Ze sturen vervolgens een vertegenwoordiger, iemand als Raimundo, naar Manaus en Itaituba. Die verkoopt het goud er aan een PCO. In de drie genoemde onderzoeken vielen de namen van de DTVM’s Ourominas, FD’Gold, Carol, Colunta en Dillon, alsook die van de internationaal vermaarde Braziliaanse juwelier H. Stern.

Van onder- tot bovenaan in de keten

FD’Gold is eigendom van Dirceu Frederico Sobrinho, een goudzoeker die een netwerk van bedrijven heeft opgebouwd. Hij heeft 32 mijnvergunningen in de regio van Itaituba én heeft er nog 137 aanvragen lopen. De man is ook voorzitter van de Nationale Goudassociatie (Anoro) en is een nauwe bondgenoot van de Braziliaanse president Jair Bolsonaro.

FD’Gold heeft zijn hoofdkwartier op Avenida Paulista, de chicste straat van São Paulo, en het bezit een derde van alle PCO’s (de “goudwinkels”) in het land.

Ourominas is eigendom van Juarez de Oliveira e Silva Filho, ook een goudzoeker, die talloze bedrijven heeft ondergebracht in een holding geregistreerd in Dubai. Hij heeft 11 vergunningen voor mijnoperaties in de deelstaten Amapá en Mato Grosso. Oliveira komt zelf uit die laatste deelstaat en heeft er verregaande politieke macht.

‘De tussenpersonen verklaren dat het goud uit Terra Yanomami afkomstig is uit mijnen in de deelstaten Pará en Amazonas’, schreef het Braziliaanse Repórter Brasil na het doorspitten van 5000 pagina’s gerechtelijk onderzoek. ‘Met behulp van zulke verzonnen facturen van de PCO’s wordt het goud gelegaliseerd in de DTVM’s. Daarna wordt het vrij verhandeld door zowel financiële instanties als juwelierszaken, zowel lokaal als overzees.

Fenix

De praktijken van Ourominas en co zijn er sindsdien nauwelijks beter op geworden. Volgens het openbaar ministerie kocht Ourominas in 2019 en 2020 minstens een ton illegaal goud, FD’Gold 1,4 ton en DTVM Carol 2 ton.

En de corruptie reikt vermoedelijk veel verder. Op 5 mei nog werd in São Paulo een vliegtuigje met 77 kilo goud onderschept. De lading werd begeleid door vier leden van de federale politie. Zij werden gearresteerd.

‘Ik weet niet hoe het elders in de wereld is, maar ik kan me niet voorstellen dat de wet zo laks is als hier.’

‘Er lopen tal van gerechtelijke onderzoeken tegen de DTVM’s’, zegt Larissa Rodrigues van het Instituto Escolhas. ‘Vermoedelijk om die reden werd in september 2020 een nieuwe opgericht, onder de naam Fenix. Die kocht dat jaar nog 78 kilo en was vorig jaar al de derde grootste DTVM van het land. Het exporteert vooral naar India. Wij vermoeden dat de andere DTVM’s deels via Fenix opereren.’

Hoewel het duidelijk is dat de PCO’s op zijn zachtst gezegd fouten maken, is het bijna onmogelijk hen succesvol aan te klagen. Onder druk van de Nationale Goudassociatie werd in 2013 een wet aangenomen. Die stelt onder andere dat de goede trouw van de verkrijgende partij en de rechtmatigheid van het aangekochte goud, wanneer aan alle wettelijk vereiste gegevens voldaan is, vooropstaat.

‘Ik weet niet hoe het elders in de wereld is, maar ik kan me niet voorstellen dat het zo laks is als hier’, zei Rodrigues. ‘Illegaal is legaal in Brazilië.’

Internationale keten

Helaas is de internationale handel nauwelijks beter geregeld dan de Braziliaanse. Het kost Braziliaans goud dan ook weinig moeite zijn weg te vinden naar de overkant van de oceaan. Volgens het Observatory of Economic Complexity (OEC), een website die gegevens over de internationale handel visualiseert, exporteerde Brazilië in 2020 voor 4,85 miljard dollar aan goud.

Hebben de landen die dit goud kopen niet de plicht na te gaan waar het vandaan komt, en hoe het gewonnen werd?

De grootste importeurs waren volgens de OEC-cijfers Canada (1,9 miljard dollar, Zwitserland (1 miljard dollar), het Verenigd Koninkrijk (658 miljoen dollar), de Verenigde Arabische Emiraten (388 miljoen dollar) en India (238 miljoen dollar). Hebben deze landen niet de plicht na te gaan waar het goud dat zij kopen vandaan komt, en hoe het gewonnen werd?

In sommige landen bestaat wetgeving over wat internationaal due dilligence wordt genoemd, ofwel ‘gepaste zorgvuldigheid’. ‘Die wetgeving kijkt naar bepaalde kwesties zoals kinderarbeid, maar over het algemeen is er niet veel regelgeving voor de toeleveringsketen’, zegt Alex Kopp, campagneleider bij de internationale organisatie Global Witness.

‘Sinds 1 januari is in de Europese Unie wetgeving tegen conflictmineralen van kracht’, vervolgt hij. ‘In de VS is er de Dodd Frank Act, maar die geldt slechts voor de Democratische Republiek Congo.’

De nieuwe Europese regelgeving tegen conflictmineralen richt zich op de handel in tin, tantaal, wolfraam en goud, met het oog op gewapend conflict, dwangarbeid en andere schendingen van de mensenrechten. De wet is gebaseerd op de richtlijn van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO), die handelaren en raffinaderijen oproept om een _‘due dillegence management’-_systeem te creëren om risico’s te identificeren en te beperken.

‘Het is te vroeg om te zeggen of de EU-regelgeving wel of niet werkt’, zegt Klopp. ‘Maar de impact is mogelijk beperkt, omdat de wet een aantal mazen heeft. Zo heeft ze een hoge drempel en betreft ze slechts gefabriceerde goederen, geen grondstoffen.’

Via Zwitserland

Zwitserland is nog altijd het centrum van de internationale goudhandel. Ten minste één vijfde van de wereldhandel gaat via de Alpen, in het hart van Europa. Volgens Klopp is de Zwitserse regelgeving met betrekking tot de goudhandel volstrekt onvoldoende.

Hij verwijst naar het rapport Beneath the Shine van Global Witness uit 2020. Dat toonde hoe ‘s werelds grootste goudraffinaderij, het Zwitserse Valcambi, sinds 2002 tientallen tonnen goud kocht van goudhandelaar en raffinaderij Kaloti, gevestigd in Dubai. Dat koopt op zijn beurt dan weer op grote schaal goud op in conflictgebieden in Oost-Afrika.

Volgens de Amerikaanse onderzoeksorganisatie The Sentry vindt zelfs 95% van alle goud uit Centraal- en Oost-Afrika zijn weg naar Dubai.

Volgens Global Witness wordt het gebrek aan gepaste zorgvuldigheid van Valcambi mee mogelijk gemaakt door de London Bullion Market Association (LBMA), een handelsorganisatie van ‘s werelds grootste goudmijnbedrijven, raffinaderijen en handelaren. Want die zet Valcambi op de zogenaamde Good Delivery-lijst, met daarop de namen van bedrijven die voldoen aan de eisen van goed gedrag van de LBMA. Kaloti staat niet op de lijst.

Goudhandel reguleren?

‘Er zijn verschillende initiatieven vanuit de industrie in een poging om de markt te reguleren,’ zegt Klopp, ‘waarvan de LMBA en haar lijst voor verantwoorde inkoop en toelevering het belangrijkste is. Maar zoals Global Witness zijn wij van mening dat zelfregulering slechts een beperkte impact kan hebben vanwege de belangenverstrengeling.’

Dat vind ook Lakshmi Kumar, directeur Beleid van Global Financial Integrity (GFO), een in Washington gevestigde denktank die zich bezig houdt met het tegengaan van illegale geldstromen, corruptie en het witwassen van geld. ‘De LMBA is een organisatie van raffinaderijen die raffinaderijen controleren’, zegt ze. ‘Het is zoals een student die zijn eigen huiswerk nakijkt.’

‘Vergunningen zijn makkelijk te vervalsen. Goud was jarenlang het tweede exportproduct van Togo, hoewel dat lang helemaal geen goud heeft.’

‘De eisen die de LMBA stelt, zijn bovendien vrij minimaal. Ik meen dat je in de keten slechts één stap moet terugkijken. Daarbij komt dat de LMBA-auditors vaak niet op de hoogte zijn van de toestand in, zeg maar, Venezuela of Oost-Afrika. Dus wat betekent het als een bedrijf zo’n LMBA-standaard krijgt? Betekent het wat we willen dat het betekent?’

‘De EU-wetgeving tegen conflictmineralen is op zich een bewonderenswaardig initiatief. Maar tot dusver heeft een dergelijk systeem nog nooit de handel in illegaal gewonnen mineralen weten te stoppen’, zegt ze. ‘Dat geldt ook voor goud.’

‘Regelgeving voor de handel is moeilijk afdwingbaar,’ vervolgt Kumar, ‘ook omdat het makkelijk vervoerbaar is, omdat er vele routes gebruikt worden en omdat de vergunningen makkelijk te vervalsen zijn. Neem bijvoorbeeld Togo. Jarenlang was goud het tweede exportproduct van dat land, hoewel Togo helemaal geen goud heeft.’

Nieuwe goudraffinaderij, met Belgisch geld

Wat betreft Brazilië zal het scheiden van illegaal en legaal goud er niet makkelijker op worden wanneer binnenkort de nieuwe goudraffinaderij de deuren opent in Belém, in de deelstaat Pará. Het moet de grootste van heel Brazilië worden. Het Britse Serabi Gold en Amerikaanse Brazauro Resources, in samenwerking met de controversiële Belgische goudhandelaar Tony Goetz, bouwen haar nabij het vliegveld van Belém.

Beide bedrijven, Serabi en Brazauro, hebben belangen in de Tapajós-regio rondom mijnstad Itaituba. En de broers Alain en Tony Goetz werden in 2020 tot 18 maanden cel veroordeeld wegen fraude en het witwassen van zwart en crimineel geld.

Een schrale troost: volgens een persverklaring van het drietal zullen de goudstaven die in Belém geproduceerd worden wél voldoen aan de eisen van handelsorganisatie LBMA.