Zolang de sancties duren, zal Kremlin samenwerken met criminelen

Tientallen pro-Russische politici op de Krim, waaronder Sergej Aksjonov (links) en Vladimir Konstantinov (rechts), zouden banden hebben met de georganiseerde misdaad

© Reuters / Maxim Shemetov

Een land dat oorlog wil voeren en internationale sancties opgelegd krijgt, moet het geld érgens blijven halen. Rusland heeft al decennialang banden met de georganiseerde misdaad en haalt die sinds de inval in Oekraïne gretiger aan. Samenwerken met criminelen blijkt essentieel om de Russische economie veilig te stellen. En zo spelen criminelen een sleutelrol in de oorlog in Oekraïne.

Op 1 november relativeerde de adjunct-directeur van het Finse Nationale Bureau voor Onderzoek de waarschuwing van een van zijn ambtenaren. Die had twee dagen eerder gewaarschuwd dat westerse, voor Oekraïne bedoelde wapens naar Finland, Zweden, Denemarken en Nederland gesmokkeld werden. Desondanks kreeg de zaak veel aandacht.

Ze weerspiegelde ook de eerdere bezorgdheid van Europese autoriteiten over de kwetsbaarheid van Oekraïne voor de georganiseerde misdaad en de gevolgen daarvan voor het hele continent. De georganiseerde misdaad kwam op als krachtige maatschappelijke factor in Oekraïne na de ineenstorting van de Sovjet-Unie in 1991.

Criminele groepen konden toen aanzienlijke economische macht vergaren door gebruik te maken van lacunes in de maatregelen voor privatisering van de economie. De ineenstorting van de Sovjetveiligheidsstaat maakte dan weer mogelijk dat gewapende criminele groeperingen de plaats innamen van het overheidsgezag en zich permanent ingroeven in de macht.

De Russische inlichtingendienst onderhield tientallen jaren lang relaties met veel van de toonaangevende criminele bedrijven op de Krim.

In de jaren ‘90 vonden gelijkaardige ontwikkelingen plaats in veel andere voormalige Sovjetstaten, waaronder Rusland. Maar toen Vladimir Poetin in 2000 president van Rusland werd, zetten hij en zijn bondgenoten bij de inlichtingendiensten weer een sterk veiligheidsapparaat op en pakten ze veel binnenlandse georganiseerde misdaadorganisaties aan. Het Kremlin koos ervoor om ze niet volledig uit te roeien. Poetin was op zijn hoede voor verder geweld en probeerde daarom de macht te consolideren, in plaats van het risico te lopen dat Rusland terugkeerde naar de instabiliteit uit de jaren ‘90.

En wat misschien nog belangrijker was: criminele groepen boden Moskou unieke kansen. Het Kremlin ging veel van hun activiteiten door de vingers zien en hun rijkdommen en bedrijvigheid legitimeren, en kreeg daardoor toegang tot mankracht, illegale winsten, uitgebreide smokkelnetwerken en andere illegale diensten.

Het Kremlin breidde ook zijn samenwerking met criminele groepen in de hele voormalige Sovjet-Unie uit. Zo ook in het sterk geïndustrialiseerde zuidoosten van Oekraïne, waar zich het grootste deel van de criminaliteit van het land concentreert. De Russische inlichtingendienst onderhield tientallen jaren lang relaties met veel van de toonaangevende criminele bedrijven op de Krim, die zelf afhankelijk waren van contacten met Russische criminele netwerken om te overleven.

Op de Krim en in de Donbas

Tegen de tijd dat Poetin Russisch president werd, had de georganiseerde misdaad in Oekraïne zich ook aanzienlijk ontwikkeld. Volgens een telegram van de Amerikaanse ambassade uit 2006 waren de criminelen op de Krim ‘fundamenteel anders dan in de jaren ‘90: toen ging het om met hun pistool zwaaiende ‘bandieten’ in trainingspak, die de Krim een reputatie van het “Oekraïense Sicilië” gaven en die in de gevangenis belandden, werden doodgeschoten of onderdoken; nu waren ze overgestapt naar voornamelijk het bedrijfsleven, en ook naar het lokale bestuur.’

Deze ontwikkelingen maakten het voor Moskou makkelijk om snel de politieke controle over de Krim over te nemen toen Russische troepen in 2014 het schiereiland innamen. Tientallen pro-Russische politici op de Krim, waaronder Krim-gouverneur Sergej Aksjonov en voorzitter van het Krimparlement Vladimir Konstantinov, hadden vermoedelijk banden met de georganiseerde misdaad.

Ook in de Oekraïense Donbasregio lukte het criminele groeperingen om aanzienlijke economische en politieke macht te vergaren na de ineenstorting van de Sovjet-Unie, als gevolg van ‘de veelvoorkomende criminaliteit, gecombineerd met de zwakte van lokale instellingen’.

Dat stelde een recent rapport (2022) van het Global Initiative Against Transnational Organized Crime. Een lijvig onderzoeksrapport van twee Amerikaanse academici beschreef in 2002 al hoe het er in die regio aan toe ging: ‘De Donbas heeft een vorm van georganiseerde misdaad die in geen enkele andere Oekraïense regio voorkomt. Het is de thuis van “politieke clans”, groepen van machtige politieke apparaten die tijdens en na de Sovjet-Unie verschillende belangrijke bestuurders voortgebracht hebben. Dankzij die politieke clans kan de misdaad aan invloed winnen.’

Het gaat, zo schreven de onderzoekers, om ‘nieuwe vormen van winstbejag op grote schaal: doordringen in wettelijke structuren en regelrechte diefstal van staatsmiddelen’.

Het Kremlin heeft zijn steun aan criminele groepen opgevoerd om Oekraïne te verzwakken én als aanvullende bron voor de eigen oorlogsvoering.

Maar toen begon de Russische oorlog bij volmacht in de regio en nam Rusland in 2014 de Krim in. Criminele groepen in de Donbas leverden een groot deel van de mankracht voor de militaire eenheden die werden opgericht. Ze probeerden bovendien anderen in naburige Oekraïense regio’s te rekruteren om de wapens op te nemen tegen het regeringsleger.

De criminele organisaties die gesteund worden door Rusland opereren vooral op de Krim en in de Donbas, maar ook in heel Oekraïne en het Zwarte Zeegebied. Een Bulgaarse veiligheidsagent vertelde zo aan de Britse Ruslandexpert Mark Galeotti in 2019 over een smokkeloperatie via de Bulgaarse haven Varna, waarbij drugs en namaakgoederen uit de Oekraïense haven Odessa werden aangevoerd. De operatie werd uitgevoerd door ‘Oekraïners die werkten voor een in Rusland gevestigde bende’. Volgens de Bulgaarse agent moest de criminele organisatie belasting betalen aan de Russische autoriteiten en gaf ze ‘informatie over Odessa’ door aan het Kremlin.

Sinds de invasie van Oekraïne in februari 2022 is de dreiging van door Rusland gesteunde georganiseerde misdaad alleen maar verder toegenomen. Conflicten verzwakken de staatsmacht, het vermogen van regeringen om goed te functioneren. De georganiseerde misdaad kan daardoor zijn macht en invloed vergroten. Het Kremlin heeft zijn steun aan criminele groepen opgevoerd, om Oekraïne te verzwakken én als aanvullende bron voor de eigen oorlogsvoering.

Een grenswacht ontdekt sigaretten aan de Pools-Belarussische grens. Er bestaan al jaren winstgevende netwerken van tabakssmokkel bij de Russische grenzen.

© Reuters / Katarina Stoltz

Gevaar voor West-Europa

En dan zijn er de Oekraïense criminele organisaties die westerse wapens zouden wegsmokkelen uit Oekraïne. De berichten daarover worden consequent afgezwakt, maar het zou wel in het belang van de Russische regering zijn om de effectiviteit van de westerse militaire hulp te verminderen.

Bovendien is het waarschijnlijk dat veel wapens uit Oekraïne elders in Europa belanden. ‘Net naast de West-Europese landen, met hun restrictieve wapenwetten, liggen de Balkanstaten. Die worden overspoeld met illegale wapens die zijn overgebleven van de conflicten daar in de jaren ‘90, aldus het Amerikaanse tijdschrift Time in 2015.

In april 2022 beschuldigden Oekraïense ambtenaren Rusland van wapensmokkel naar Oekraïne via de van Moldavië afgescheiden regio Transnistrië, in een poging om lokale bondgenoten te bewapenen. Rusland zou ook smokkelaars inzetten om via Georgië wapens en militaire technologie die onder de sancties vallen binnen te brengen voor het Russische leger.

De economische sancties dwingen het Kremlin om zijn criminele winstgevende activiteiten uit te breiden, volgens bronnen bij westerse inlichtingen- en politiediensten die in oktober spraken met VICE World News. Omdat de export van bepaalde goederen naar Rusland verboden is, moet het land op zoek naar andere manieren om in de nodige diensten en grondstoffen te handelen.

Rusland zoekt naar manieren om toegang te krijgen tot essentiële goederen uit het buitenland die onder de sancties vallen. Het heeft zich daarvoor gewend tot smokkelaars in Centraal-Azië.

Die blijken ook deels uit of via Oekraïne zelf te worden aangeleverd. ‘Sommige Oekraïense commerciële en politieke instanties op Oekraïens grondgebied zouden Russische winsten en witwaspraktijken ondersteunen’, vermeldde een rapport van het Interregionaal Onderzoeksinstituut voor Criminaliteit en Rechtvaardigheid van de VN (Unicri) begin november.

Het rapport haalt een incident van april 2022 aan waarbij ‘ambtenaren van het Oekraïense ministerie van Justitie een Oekraïner ervan beschuldigen een Russisch bedrijf te helpen bij het witwassen van geld via een Cypriotisch bedrijf, door hun rekeningen te registreren bij een privébank in Oekraïne.’

In diezelfde aprilmaand werd een lading metaal ter waarde van meer dan drie miljoen dollar onderschept voordat die een haven in de Oekraïense regio Odessa kon verlaten. Het ging om een poging om metalen te smokkelen via Oekraïens grondgebied.

Smokkel om sancties te omzeilen

Er bestaan al jarenlang winstgevende netwerken van tabakssmokkel, onder meer bij de Russische grenzen met Estland en Letland. In september werd nog een grote tabakssmokkelbende in België ontdekt. NAVO- en EU-ambtenaren geloven dat die gesponsord werd door Belarussische en Russische inlichtingendiensten om aan geld te komen voor hun operaties, vanwege de sancties. Russische en Belarussische staatsbedrijven voerden ook de samenwerking met criminele organisaties op om olie, gas en namaakgoederen te exporteren en zo de sancties te omzeilen.

Sinds het begin van de Russische invasie hebben Europese veiligheidsdiensten daarnaast een toename gezien van de drugssmokkel naar Europa via de noordelijke route van Afghanistan door Centraal-Azië en Rusland. Het is aannemelijk dat Moskou de beperkingen op deze activiteiten heeft versoepeld. Centraal-Aziatische politieke en veiligheidskringen waren in het verleden rechtstreeks betrokken bij de drugssmokkelnetwerken. Ze werken vaak nauw samen met Russische criminele groepen die banden hebben met het Kremlin. Door belasting te heffen op de drugshandel kan de Russische overheid geld binnenhalen.

Het Kremlin legaliseerde het systeem van ‘parallelle invoer’. Dat laat Russische bedrijven toe om buitenlandse goederen te importeren in Rusland zonder toestemming van de producent ervan.

Maar net zoals het gaat met wapens creëert het overspoelen van Europa met drugs zijn eigen problemen. Rechtbanken, gevangenissen, ziekenhuizen en andere overheids- en sociale instellingen kunnen overbelast raken door een toegenomen drugsstroom. En de drugshandel voedt lokale criminele activiteiten. Om dezelfde redenen is Washington trouwens bezorgd over de Chinese drugshandel naar de Verenigde Staten.

Verder heeft Rusland zich gewend tot smokkelaars in Centraal-Azië om toegang te krijgen tot essentiële goederen uit het buitenland die onder de sancties vallen.

Een voorbeeld dat twee leden van het academische netwerk Ponars-Eurasia aanhaalden: ‘Een collega in Kirgizië vertelde over een familielid dat in Europa woont en recent arriveerde in Bisjkek (Kirgizische hoofdstad, red.) met een koffer vol halfgeleiders. Zijn familielid werkte voor een bedrijf dat ijsmachines produceert en dat door de sancties niet langer de nodige machineonderdelen kon vinden voor Russische klanten.’

Een siliconeplaatje met semiconductoren, een van de essentiële goederen uit het buitenland die onder de sancties tegen Rusland vallen

© Reuters / Amir Cohen

Ook voor financiële diensten zoeken de Russische overheid en criminele groepen manieren om de westerse sancties te omzeilen. Het Kremlin gaat wellicht de enorme Russische goudreserves op de internationale zwarte markt brengen, afhankelijk van de toenemende effecten van de sancties. En Russische criminelen gelinkt aan het Kremlin hebben zich gewend tot cryptomunten om aan geld te komen, in een reactie op de westerse beslissing om een groot deel van de Russische valutareserves en andere financiële activa te bevriezen.

De samenwerking gaat nog verder: Moskou zette ook criminele hackersgroepen in om cyberaanvallen uit te voeren op Oekraïense en westerse doelwitten. De voorbije maanden heeft de Russische regering daarnaast stappen ondernomen om de illegale activiteiten van Russische bedrijven verder te institutionaliseren. Het Kremlin legaliseerde het systeem van ‘parallelle invoer’. Dat laat Russische bedrijven toe om buitenlandse goederen te importeren in Rusland zonder toestemming van de producent ervan.

Geen alternatief

Het Kremlin omarmt de georganiseerde misdaad vaak op innovatieve wijze. Maar die aanpak onderstreept wel het gevoel van wanhoop bij Rusland als het land waartegen wereldwijd de meeste sancties zijn ingesteld.

Toch vormt Rusland een grotere uitdaging dan andere staten waartegen sancties gelden, zoals Venezuela, Iran of Noord-Korea. Het heeft een relatief grote, geïndustrialiseerde economie, natuurlijke rijkdommen, uitgestrekte grenzen én is economisch sterk verstrengeld met Eurazië. Daardoor is het land veel moeilijker te isoleren.

Rusland móet zijn samenwerking met de georganiseerde misdaad wel verderzetten,
want die is essentieel om de Russische economie veilig te stellen en oorlog te kunnen blijven voeren. Zolang de sancties van kracht blijven, zal het Kremlin dit beleid voortzetten. Ondanks de risico’s van een grotere verstrengeling met de onderwereld en een groeiende afhankelijkheid van illegale netwerken.

Het aanmoedigen van de georganiseerde misdaad in Oekraïne heeft voor Moskou nog andere voordelen. Criminele organisaties in Oekraïne hielpen Oekraïense mannen die de dienstplicht willen ontlopen om het land te verlaten. Daardoor heeft Kiev minder mankracht ter beschikking. Bovendien: als Rusland mee de diepgewortelde criminele cultuur en corruptie in Oekraïne in stand kan houden, voorkomt dat een verdere verwestersing door economische en politieke hervormingen.

Sinds de oorlog uitbrak hebben westerse instanties voor rechtshandhaving geprobeerd om de grensoverschrijdende coördinatie met Oekraïne te verbeteren, met de bedoeling om de door Rusland gesteunde georganiseerde misdaad in te dammen. Het Europees Multidisciplinair Platform Tegen Criminele Dreigingen (Empact) kwam in april 2022 al bijeen om de situatie te bespreken. In het najaar van 2022 voerden onder andere Interpol, Europol en Frontex de samenwerking met Oekraïne en Moldavië op om ‘de zware en georganiseerde criminaliteit te bestrijden’.

De strijd tegen de door Rusland gesteunde georganiseerde misdaad is duidelijk van essentieel belang voor de oorlog in Oekraïne. Maar, zoals Kiev sinds de jaren ‘90 zelf al vaststelde: er moet evenveel aandacht gaan naar de manier waarop die georganiseerde misdaad in Oekraïne zich verder zal ontwikkelen wanneer de grootschalige gevechten zullen afnemen.

John P. Ruehl is een Australisch-Amerikaanse journalist die in Washington woont. Eind 2022 verscheen zijn boek Budget Superpower: How Russia Challenges the West with An Economy Smaller than Texas’. Dit artikel verscheen eerder in Globetrotter.

Deze analyse werd geschreven voor het lentenummer van MO*magazine. Vind je dit artikel waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je van tal van andere voordelen.