Illegale goudzoekers maken mensen ziek en blauwe rivieren bruin

Een medewerker van het Braziliaanse Milieu-instituut Ibama inspecteert verwoestingen in het Jamanxim-woud in Pará (2017). Deze noordelijke deelstaat is met 110 miljoen hectare de Braziliaanse mijnstaat nummer één.

Vinícius Mendonça/Ibama (CC BY-SA 2.0)

Ze trekken illegaal het gebied binnen, op zoek naar goud. Ze kappen het bos en vergiftigen de rivieren met kwik. En ze zijn met zo’n 20.000 sinds 2019, deze illegale goudzoekers in het inheemse gebied Terra Yanomami in Brazilië. De regering-Bolsonaro, die doet niets. Ze introduceerde zelfs wetgeving die de mijnbouw in het Amazonewoud, inclusief de beschermde gebieden, moet bevorderen.

‘Urihi (bosland, red.) kan slechts sterven als het wordt vernietigd door de blanken. Dan zullen de kreken verdwijnen, zal het land verschroeien, zullen de bomen verdrogen en de stenen van de bergen barsten onder de hitte. De xapiripi-geesten, die leven in de bergen en spelen in het bos, zullen vluchten. Urihi zal leeg en droog worden. De sjamanen zullen de rookepidemieën en de kwaadaardige wezens die ons ziek maken niet langer kunnen stoppen. Zo zal iedereen sterven.’

Dit zijn de woorden van de 66-jarige Davi Kopenawa Yanomami. Hij is voorzitter van de Hutukara Associação Yanomami en wordt ook wel ‘de dalai lama van het regenwoud’ genoemd. In de sjamanistische visie van de Yanomami, een inheems volk in het hoge noorden van Brazilië, is Urihi een levend wezen dat balanceert tussen kosmologische en ecologische krachten, waar de mens slechts een onderdeel van is.

Davi Kopenawa Yanomami: ‘Het bosland kan slechts sterven als het wordt vernietigd door de blanken.’

© Wolfgang Schmidt/Right Livelihood

Wat Urihi is voor de Yanomami, heet voor ons Terra Yanomami, inheems gebied in de Braziliaanse staten Amazonas en Roraima. Het gebied werd erkend en de conferentie van de Verenigde Naties over Milieu en Ontwikkeling in 1992 in Rio de Janeiro, kreeg daar een beschermde status en is zo groot als Portugal.

Er wonen zo’n 25.000 Yanomami op de grens van Brazilië met Venezuela, verspreid over zo’n 200 dorpen. Zij leven van de jacht en visvangst en verbouwen een zestigtal gewassen in het regenwoud onder de Pico da Neblina, Brazilië’s hoogste berg. Aan de Venezolaanse kant wonen nog eens 15.000 Yanomami, ook daar in beschermd gebied.

Maar die beschermde status baat hen weinig. Sinds Jair Bolsonaro president van Brazilië werd, begin 2019, zijn naar schatting 20.000 illegale goudzoekers Terra Yanomami binnengetrokken met graafmachines, bulldozers en baggerboten. Zij kappen de bomen, schrapen de aarde kaal en vergiftigen de rivieren in hun jacht op het edelmetaal. Satellietfoto’s tonen een spoor van modderbaden en geelgekleurde waterwegen in een zee van groen.

De totale landoppervlakte die verwoest is door goudmijnen nam toe van 1200 hectare in oktober 2018 tot 3272 hectare in december 2021, zo staat in het recente rapport Yanomami Under Attack van onder andere de Hutukara Associação Yanomami en de ngo Instituto Socioambiental. Het rapport beschrijft hoe langs de rivieren een hele informele economie is ontstaan, compleet met kruidenierszaken en prostituees. Mensen en levensmiddelen komen dagelijks per vliegtuig of per boot aan.

‘Dertig jaar geleden brachten de goudzoekers alleen maar ellende. En nu doen ze precies hetzelfde.’

Het rapport wijt de toename van de verwoesting aan verschillende oorzaken. Allereerst is er de fors gestegen internationale goudprijs. Daarnaast is de productieketen van het goud weinig transparant en laat de gebrekkige regelgeving toe dat er fraude wordt gepleegd bij de vermelding van de oorsprong van het goud.

Dan is er ook nog de afgenomen handhaving van de rechten van inheemse Brazilianen en van het milieu onder president Bolsonaro. Daardoor is er ook minder toezicht op de activiteiten in de inheemse gebieden. En er is ten slotte, zo vermeldt het rapport, de economische crisis, die een leger goedkope arbeidskrachten op de markt heeft gebracht die uitgebuit worden en in gevaarlijke omstandigheden werken.

Net als eind jaren ‘80

‘De geschiedenis herhaalt zich’, zegt Cristina Haverkamp van de Duitse ngo Hilfe Yanomami vanuit Boa Vista, hoofdstad van de deelstaat Roraima. ‘Dertig jaar geleden brachten de goudzoekers alleen maar ellende. En nu doen ze precies hetzelfde.’

Eind jaren 1980 kampte Terra Yanomami met de eerste invasie van goudzoekers. Indertijd trok zo’n 40.000 man het land in. En met hen kwamen ziekte, geweld en alcohol. In zeven jaar tijd stierf naar schatting een vijfde van de bevolking. Mede dankzij de beroemde foto’s van de Zwitserse fotografe Claudia Andujar kwam een internationale beweging op gang met de roep om de uitroeiing van dit volk te stoppen.

De 63-jarige Haverkamp maakte toen deel uit van die beweging. In 1992, vlak voor de eerder vermelde internationale VN-conferentie in Rio, stak zij met een vriend de Atlantische Oceaan over op een bamboe vlot. Op het zeil stond de tekst: ‘500 jaar Amerika, 500 jaar volkerenmoord, landrechten voor alle indianen van Noord- en Zuid-Amerika. Red de Yanomami en het regenwoud nu!’

Yanomami kinderen aan de rivier (2014). ‘Twintig jaar geleden dronken we water uit de rivier’, zegt activiste Cristina Haverkamp. ‘Nu is alles verontreinigd met kwik.’

Mídia NINJA (CC BY-NC-SA 2.0)

‘Het trok veel media-aandacht indertijd, dus in die zin was het een succes’, lacht Haverkamp, die Brazilië nog elk jaar bezoekt. ‘Maar ik doe het niet nog een keer. Toen we later de Caraïbische Zee overstaken, ontsnapten we maar net aan de orkaan Andrew.’

In 1997 bouwde ze met de ngo Hilfe Yanomami de eerste van drie ziekenhuizen in Terra Yanomami. Dat bevindt zich in het dorpje Papiu Kayanaú, zo’n anderhalf uur vliegen van Boa Vista. In april was ze terug om het te renoveren, met behulp van een houtbewerker, twee timmerlieden en vijf lokale Yanomami.

‘Al vanuit het vliegtuig zie je overal de blauwe plastic daken van de mijnwerkerskampen langs de gele rivieren’, vertelt Haverkamp. ‘Vlak bij het ziekenhuis bevindt zich een landingsbaan waar dagelijks vijf vliegtuigen met voorraden landen. Vlak ernaast was een mijnoperatie. Ook ‘s nachts hoorden we de machines, want die blijven vierentwintig uur per dag draaien.’

‘Ik had geen problemen met de goudzoekers’, vervolgt ze. ‘Ze wisten dat ik geen journalist was, maar de dame van het ziekenhuis. En daar komen ze veel naartoe vanwege malaria. Daar was ik aanvankelijk niet zo blij mee. Maar de dokter zegt dat hij geen patiënten kan weigeren.’

Genocide

De goudzoekers laten enorme poelen stilstaand water achter, en die zijn een ideale broedplaats voor de muggen die malaria overbrengen. Vorig jaar in mei ging een foto de wereld rond van een 8-jarig Yanomami meisje dat meer dood dan levend in een hangmat lag. Als gevolg van malaria woog ze nog maar 12 kilogram.

Het was niet het enige incident dat de buitenwereld wist te bereiken. Op 11 mei 2021 namen gewapende goudzoekers in motorboten het Yanomami dorp Palimia onder vuur. Niemand raakte gewond, maar in de chaos verdronken twee kinderen.

Het voorval riep herinneringen op aan het bloedbad van 23 juli 1993. Toen vermoordden 22 goudzoekers in het dorpje Haximu 16 Yanomami. Onder hen waren vier kinderen en een baby. Het is het enige bloedbad in de geschiedenis van Brazilië dat als genocide werd bestempeld, door het Federale Hooggerechtshof.

Eind vorig jaar, op 12 oktober, zwommen twee Yanomami jongens in de Parima-rivier. Even verderop lag een draga, een baggerschuit die zand van de rivierboden opzuigt, aan dek goud uitsorteert en vervolgens het zand weer uitspuugt. De jongens raakten verstrikt in de maalstroom en verdronken.

Maar meestal blijft het stil wanneer het over het hoge noorden van Brazilië gaat. Het is simpelweg te ver weg en te moeilijk bereikbaar.

Een graafmachine die gebruikt wordt voor ontbossing, in inheems gebied in de deelstaat Pará, wordt in beslag genomen (2017) De illegale goudzoekers kappen de bomen, schrapen de aarde kaal en vergiftigen de rivieren.

Ibama (CC BY-SA 2.0)

Kwik

En dan zijn het geweld, de ontbossing en de malaria zijn nog niet het grootste probleem in de regio. ‘Twintig jaar geleden dronken we water uit de rivier’, zegt Haverkamp. ‘Nu hebben we ons eigen water ingevlogen tijdens ons bezoek. Daarna hebben we een speciaal afdak aan het ziekenhuis gebouwd om regenwater op te vangen, want alles is verontreinigd met kwik.’

Goudzoekers gebruiken dat kwik om het goud van het erts te scheiden. Het goud bindt zich aan het metaal. Daarna het wordt verhit, zodat het kwik verdampt en het goud overblijft. Maar de damp slaat elders weer neer, waar het kwik zich verbindt met organische deeltjes die door de vissen worden gegeten. Zo wordt kwik een onderdeel van de voedselketen.

In 2016 had 92% van de onderzochte Yanomami meer kwik in hun bloed dan de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) veilig acht, zo toonde onderzoek van de Oswaldo Cruz Foundation aan. Langdurige blootstelling kan leiden tot ernstige neurologische afwijkingen.

En het kwik verspreidt zich. Volgens een studie uit 2020 van het Wetenschappelijk en Technologisch Onderzoeksinstituut van Amapá (IEPA) bevat alle vis in vijf rivieren van die noordwestelijke deelstaat kwik. In bijna een derde van de onderzochte vissen was dat meer dan de toegestane WHO-norm.

De gouverneur van Roraima gaf goudzoekers vrij spel met een nieuwe wet. Maar dat brengt de volksgezondheid in gevaar.

‘Een parlementslid in Roraima probeert al langere tijd een onafhankelijk onderzoek van de grond te krijgen’, zegt Haverkamp. ‘Maar lokale politici en autoriteiten werken tegen. De wereld mag niet weten hoe slecht de situatie is.’

Dat is niet zo vreemd: Boa Vista is de thuis van tientallen winkels voor de in- en verkoop van goud. Het voornaamste monument van de stad is een enorme, voorovergebogen goudzoeker. De gouverneur van Roraima, Antonio Denarium, is een bondgenoot van president Bolsonaro. Beiden zijn pro-goudwinning.

Denarium introduceerde vorig jaar in februari een wet die goudzoekers in Roraima vrij spel gaf, inclusief voor het gebruik van kwik. Zes maanden later oordeelde het Braziliaanse Hooggerechtshof dat die wet onrechtmatig is, omdat hij de volksgezondheid in gevaar brengt. Het is de vraag of de uitspraak in de praktijk veel verandert.

Massale mijnbouw

De illegale goudwinning in Terra Yanomami staat niet op zich. Volgens MapBiomas, een multidisciplinair netwerk dat landgebruik in Brazilië in kaart brengt, nam de mijnbouw in het hele land enorm toe: van 31.000 hectare in 1985 tot 206.000 hectare in 2020:

Informele mijnbouw, “artisanale” of zogenaamde garimpo, is sinds kort groter dan de industriële. Ze namen 107.800 hectare in in 2020, waarvan 94% in de Amazone:

De noordelijke deelstaat Pará is met 110.000 hectare de Braziliaanse mijnstaat nummer één. Twee derde van die oppervlakte betreft artisanale goudzoekers in en rondom de stad Itaituba. Die ligt aan de rivier de Tapajós en is de goudhoofdstad van Brazilië.

Het nogal romantische imago van de eenzame goudzoeker langs de waterrand klopt al jaren niet meer.

En dat mag ook geweten zijn. Op de boulevard langs het water staat een kitscherig goudkleurig standbeeld van een man die zich over een schaal buigt. Dit nogal romantische imago van de eenzame goudzoeker langs de waterrand klopt al jaren niet meer.

‘In de jaren ‘50 en ‘60 was goud zoeken nog vooral alluviaal (waarbij goud wordt gewonnen dat zich afzet in het sediment van waterlopen, red.)’, zegt Caetano Scannavino, directeur van de ngo Saúde e Alegria in Santarém. ‘Daarna verscheen de balsa, een platboot met een grote pijp en een duiker. Tegenwoordig is er de draga. Die heeft geen duiker meer nodig, alles gaat mechanisch. Het zand wordt opgezogen, uitgesorteerd en teruggeblazen.’

Net als in Boa Vista zijn er ook in Itaituba tientallen winkels voor de in- en verkoop van goud. Iedereen is of was een goudzoeker hier, zo lijkt het. Dat geldt ook voor de burgemeester, Valmir Climaco, die er prat op gaat dat hij meer dan 400 mijnvergunningen heeft. Rondom het stadje liggen naar schatting 400 landingsbanen voor _bush-_vliegtuigjes en 600 mijnoperaties.

In de hele deelstaat Pará zijn de gevolgen desastreus. Een studie van biologe Heloísa de Moura Meneses toonde in 2016 dat 65% van de bevolking in de stad Santarém meer kwik in het bloed had dan de WHO veilig acht.

Eerder dit jaar ging een filmpje viraal dat toont hoe het “modderwerk” van goudzoekers de rivier de Tapajós heeft aangetast:

De Tapajós stond bekend als de blauwste van het Amazonegebied. Als je het filmpje bekijkt, lijkt die tijd definitief voorbij.

Alles voor de goudzoekers

Bolsonaro’s eigen vader was een goudzoeker, en de president heeft altijd gezegd dat hij alles in het werk zal stellen om het leven voor goudzoekers zo makkelijker mogelijk te maken. Al tijdens de verkiezingen beloofde hij om de regelgeving en het mijnen in beschermde gebieden te vereenvoudigen.

Tegelijkertijd laat Bolsonaro’s visie op de inheemse bevolking weinig aan de verbeelding over: ‘Sommigen van jullie willen in de inheemse gebieden blijven, alsof je een prehistorisch dier bent. Jullie hebben land, veel land, laten we dat gebruiken.’

Het romantische beeld van de eenzame goudzoeker op zoek naar fortuin klopt al jaren niet meer. “Artisanale” mijnbouw gebeurt net zo goed met baggerschuiten en graafmachines betaald door rijke mensen. (foto: een baggerschuit van illegale goudzoekers in Pará, 2017à

Felipe Werneck/Ibama (CC BY-SA 2.0)

Na zijn beëdiging in 2019 begon de president onmiddellijk alle instanties te verzwakken die zich inzetten voor de bescherming van natuur, milieu en inheemse volkeren. Zij kregen minder geld, hebben minder personeel en staan vaak onder leiding van een bolsonarista.

Dat is de voornaamste reden dat het Braziliaanse leger en de politie in bijvoorbeeld Terra Yanomami nauwelijks een vinger uitsteken naar de goudzoekers. Het kon in het verleden anders: het leger trok na de erkenning van Terra Yanomami in 1992 het land binnen en veegde het volledig schoon.

In 2020 ging Bolsonaro een stap verder. Toen lanceerde hij een wetsvoorstel dat niet alleen mijnbouw in beschermde gebieden mogelijk moet maken, maar ook waterkrachtcentrales, olie- en gaswinning en visteelt. Het voorstel wacht nog op goedkeuring van het parlement.

Op 14 februari van dit jaar presenteerde Bolsonaro bovendien een presidentieel besluit dat ‘artisanaal goud zoeken’ moet bevorderen met het oog op “duurzaamheid”. Het besluit roept het Nationale Mijnagentschap (NMA) ook op om procedures te vereenvoudigen en te versnellen, en stelt dat “artisanaal mijnen” ook in beschermde gebieden moet kunnen gebeuren

‘Cultuur van illegaliteit’

De Braziliaanse regering houdt vast aan het imago van de goudzoeker als een arme, laag opgeleide man die het regenwoud in trekt op zoek naar een betere toekomst. Maar dat is slechts het halve plaatje. De andere helft is de dono, de man met kapitaal, die de gelukszoekers per bush- vliegtuigje de hele Amazone rondvliegt en zich kostbare baggerschuiten en graafmachines aanschaft.

Er is veel verzet tegen Bolsonaro’s voorstellen. Van inheemse bevolking, milieuactivisten én van gevestigde bedrijven die vrezen voor hun imago.

‘Wat we zien, is het doorzetten van het model van “ontwikkeling” dat gebaseerd is op een cultuur van illegaliteit’, zegt Scannavino. ‘Waarin mensen “goede burgers” genoemd worden omdat ze de lokale economie in beweging brengen met bomen kappen en kwik gooien, terwijl degenen die de illegaliteit aan de kaak stellen, gestraft worden.’

‘De laatste 10 jaar,’ vertelt Scannavino, ‘werden 300 activisten in de Amazone vermoord. Slechts 14 van die moorden resulteerden in een rechtszaak.’

‘De Tapajós-regio heeft een van de rijkste goudgronden ter wereld’, vervolgt de ngo-directeur. ‘Was er een goed ontwikkelingsmodel geweest, dan hadden steden als Itaituba and Jacareacanga nu eersteklas ziekenhuizen, internet en riolering. Maar van de 5500 Braziliaanse gemeenten is Jacareacanga nog altijd een van de 100 armste.’

Er is veel verzet tegen Bolsonaro’s voorstellen. Niet alleen van inheemse bevolking en milieuactivisten, maar ook van gevestigde bedrijven die vrezen voor hun imago. Toch lagen er halverwege 2021 meer dan 1300 vergunningaanvragen bij het Nationale Mijnagentschap, voor zowel artisanaal als industrieel mijnen, inclusief in inheemse gebieden.

Zo’n 500 van die aanvragen waren voor mijnen in Terra Yanomami, vooral met het oog op goud (48%), maar ook koper (14%), kassiteriet (tinsteen, 10%) en diamant (7%). Als alle vergunningen worden afgegeven, dan verliest het grootste inheemse gebied dat Brazilië rijk is een derde van zijn grondgebied aan mijnbouw.

Rechtzetting: onder de tussentitel Massale mijnbouw werden de oppervlaktematen foutievelijk weergegeven in miljoenen hectaren terwijl het over duizenden hectaren gaat (geen 31 miljoen ha, maar 31.000 ha).