Griekenland gaat de autoritaire toer op: ‘Ik verwacht moeilijke tijden’

Politiediensten arresteren een betoger tijdens een mars om het einde van de militaire dictatuur te herdenken (november 2020). Nieuwe wetten dreigen de publieke ruimte voor protest in te perken.

© Belgaimage / AFP

Een ‘terugkeer naar de normaliteit’, dat beloofde de Griekse conservatieve partij Nea Dimokratia vorig jaar na haar verkiezingsoverwinning. Maar het nieuwe normaal in Griekenland blijkt vooral neer te komen op meer politiegeweld, corruptie, sociale afbraak en harde repressie. De coronacrisis gaf de overheid mogelijkheden om haar agenda door te drukken. ‘Er tekent zich een patroon van zorgelijke ontwikkelingen af op het vlak van mensenrechten.’

Die elfde september had Iasonas Athanasiadis er een lange dag op zitten. Een grote brand had drie dagen eerder het vluchtelingenkamp Moria op Lesbos volledig in as gelegd. 13.000 mensen stonden letterlijk op straat, net buiten Mythilini, de hoofdstad van het Griekse eiland. Athanasiadis, freelance journalist, had de hele namiddag verhalen van vluchtelingen vastgelegd.

Op zijn terugweg passeerde hij een politieblokkade, waar de oproerpolitie net een solidariteitsbetoging van lokale activisten uiteengeslagen had. ‘Ik zag een groep agenten twee jongens en twee meisjes tegen de grond werken’, vertelt Athanasiadis. ‘Het ging er bijzonder ruw aan toe, zelfs naar Griekse normen. Ik stopte, maakte me bekend als journalist en vroeg wat er aan de hand was. Een agent beval me door te rijden, maar ik stapte van mijn brommer en probeerde wat woorden te wisselen met een van de arrestanten. Een van de agenten kwam voor me staan en duwde me weg.’

‘Ik ben tijdens mijn werk al eerder in de problemen gekomen met ordehandhavers in autoritaire regimes, in Iran, in Egypte. Griekenland is niet anders.’
Athanasiadis, journalist

Iasonas liet zich niet wegjagen, en dat was niet naar de zin van de agent. ‘Die wierp me plots op de grond en zette zijn knie in mijn nek. Dat was behoorlijk pijnlijk. Hij riep naar zijn collega’s dat ik verzet bood, wat niet zo was. Ik kon niet goed zien wat er verder gebeurde, maar gelukkig heeft mijn vriend het voorval gefilmd.’

Samen met de andere arrestanten werd Iasonas in een politiewagen geduwd en naar het bureau afgevoerd. Hij toonde opnieuw zijn perskaart, zonder resultaat. De situatie bedaarde pas toen er een advocaat opdook. Iasonas Athanasiadis mocht het bureau verlaten, zonder enige formele aanklacht tegen hem.

‘Ik verwacht er niet veel van, maar ik ga toch een klacht indienen tegen de agenten in kwestie. Dit soort geweld is schering en inslag in Griekenland, dus echt geschokt ben ik niet. Maar toch. Ik ben tijdens mijn werk al eerder in de problemen gekomen met ordehandhavers in autoritaire regimes, in Iran, in Egypte. Griekenland is niet anders.’

Cultuur van geweld

Athanasiadis heeft zeker een punt: geweld door de ordediensten ettert al lang in Griekenland. Soms haalt een incident de internationale media, zoals de dood van de vijftienjarige Alexandros Grigoropoulos, die in 2008 neergeschoten werd door een politieagent en nog jaarlijks herdacht wordt. Maar meestal blijven incidenten onder de radar. En sinds het aantreden van de conservatieve regeringspartij Nea Dimokratia heeft het er alle schijn van dat de politiediensten zich opnieuw onaantastbaar wanen.

Net dat is een belangrijke reden tot bezorgdheid, zegt Kondylia Gogou, onderzoekster in Griekenland voor mensenrechten-ngo Amnesty International. Amnesty houdt al langer een vinger aan de pols in het land.

‘Politiegeweld is zeker geen nieuw fenomeen. Ook onder de vorige regeringen stapelden de incidenten zich op. Toch zijn we bezorgd over de recente toename van het politiegeweld in Griekenland. Veel gevallen zijn goed gerapporteerd met beeldmateriaal, maar het komt zelden tot een officieel onderzoek. Dat is nochtans de plicht van de overheid. De geweldcultuur zit diep ingebakken bij de Griekse ordediensten.’

‘Er tekent zich een patroon van zorgelijke ontwikkelingen af op het vlak van mensenrechten in Griekenland.’
Kondylia Gogou, onderzoekster Amnesty International

Amnesty International pleit voor een sterkere controle op de werking van de ordediensten, zodat dergelijke praktijken niet zonder gevolg blijven. De Griekse regering heeft een instantie in het leven geroepen die klachten over politiegeweld moet behandelen, maar in de praktijk is er niet veel veranderd.

‘Slechts weinig gevallen leiden tot een klacht, en het komt haast nooit tot een veroordeling. Er hangt een sfeer van straffeloosheid bij de ordediensten, want die weten dat ze met zo goed als alles wegkomen. Zonder verdere stappen van de regering zie ik daar geen verandering in komen.’

Knip- en plakwerk uit de militaire dictatuur

In juli keurde het Griekse parlement een nieuwe wet goed die het recht op betogen aan banden legt. De timing was niet toevallig. Het wetsvoorstel lag al langer op tafel, maar kreeg stevig weerwerk van de oppositie. De opschorting van de zittingen in het parlement, omwille van de coronapandemie, zorgde voor een uitgelezen moment om de wet erdoor te duwen.

Met de nieuwe wetgeving snoeit de regering stevig in het recht op protest in de publieke ruimte. Minister van Burgerbescherming Michalis Chrysochoidis zei zelfs onomwonden dat de wet ‘een einde maakt aan anachronistische rechten’. Meer nog, een aantal bepalingen zijn haast woordelijk overgenomen van wetten uit de periode van de junta, de militaire dictatuur die Griekenland tussen 1967 en 1974 onder de knoet hield.

De wet dreigt de politieke ruimte voor de Griekse samenleving sterk in te perken, zegt Amnesty-onderzoekster Gogou. ‘Stel dat een organisatie een protest op touw wil zetten. Onder de nieuwe regels zijn de organisatoren verantwoordelijk voor de acties van de demonstranten en kunnen ze gestraft worden als het misgaat. Onder dergelijke omstandigheden wordt het wel erg moeilijk om een betoging te organiseren. Ook geeft de wet de autoriteiten het recht om iedere demonstratie op te breken als die zich richt tegen een andere betoging. Protest tegen een bijeenkomst van fascistische groeperingen zou bijvoorbeeld niet meer kunnen, terwijl dat toch om een legitieme betoging gaat.’

De krijtlijnen die de Wet op Vergaderingen en Betogingen uitzet gaan sociaal protest sterk afschrikken, zo voorspelt Gogou. ‘Daarnaast ben ik erg beducht voor de impact van een andere nieuwe wet, die ngo’s een nodeloos veeleisende registratieplicht oplegt. Samen met het stijgend aantal incidenten van politiegeweld en de blijvende straffeloosheid daarvan tekent er zich een patroon van zorgelijke ontwikkelingen af op het vlak van mensenrechten in Griekenland.’

Alternatieven opdoeken

Ook Stavros Stavrides, architect en activist, ziet de nieuwe wet als een bedreiging voor de democratie. ‘In mijn ogen is het overduidelijk dat de huidige regering een soort noodtoestand probeert in te voeren, daarbij handig gebruik makend van de pandemie. Daarmee anticipeert de regering op de mogelijke sociale onrust die de komende maanden dreigt los te barsten.’

De autoritaire regeerstijl van de Nea Dimokratia-regering heeft evengoed zijn wortels in de naoorlogse Griekse geschiedenis. De burgeroorlog, de daaropvolgende repressie van alles wat links was en de jaren van de militaire dictatuur hebben hun sporen nagelaten in de politieke cultuur van vandaag, aldus Stavrides. ‘Tegenstand uit de legaliteit duwen maakt deel uit van de ideologie van politiek rechts in Griekenland.’

In juli vorig jaar won Nea Dimokratia de verkiezingen, en daarmee maakte het een einde aan vier jaar bestuurd door radicaal-links Syriza. De nieuwe eerste minister, Kyriakos Mitsotakis, stelde een regering samen die de neoliberale en nationalistische stromingen binnen Nea Dimokratia verzoende en beloofde een ‘herstel van de orde’. Sindsdien zijn er frequenter gevallen van politiegeweld.

‘Overheid en media hebben echt hun best gedaan om de epidemie in de schoenen van de vluchtelingen te schuiven’, zegt advocaat en activist Stavros Stavrides.

© Toon Lambrechts

Een van de eerste beleidsdaden van de nieuwe regering was het ontruimen van verschillende kraakpanden in de Atheense wijk Exarchia, een bolwerk van links en anarchistisch activisme. Geen toeval, zegt Stravrides. ‘Deze plekken vormen een gevaar voor de overheid in die zin dat ze laten zien dat een andere manier van samenleven, in solidariteit, mogelijk is. Het zijn waardevolle plekken waar een alternatieve cultuur vorm krijgt. Daarom dat de nieuwe regering er zo op gebrand is zulke plaatsen weg te vegen, als boodschap aan de samenleving dat geen enkele vorm van anders-zijn getolereerd zal worden.’

‘De overheid en de media hebben bij het begin van de coronacrisis echt hun best gedaan om de epidemie in de schoenen van de vluchtelingen te schuiven.’

Wie ook de hete adem van de overheid in de nek voelt, zijn de vluchtelingen en andere migranten in Griekenland. Als er een verkiezingsbelofte is waar Nea Dimokratia werk van maakte, is het wel een hardere aanpak van migratie. Pushbacks aan de grenzen (vluchtelingen terugsturen zonder hen de mogelijkheid te geven bescherming aan te vragen, red.), het opschorten van hulpprogramma’s voor vluchtelingen, het sluiten van opvang… De lijst van maatregelen is lang.

Ook hier bood de pandemie de Griekse regering kansen. De meeste kampen zitten al sinds de lente in een lockdown, wat ze de facto tot gesloten centra maakt. En bij de eerste lockdown werd de praktijk van pushbacks sterk uitgebreid, al wordt dat tot op vandaag staalhard ontkend.

‘Vluchtelingen en migranten worden gewoonweg niet aanzien als gelijkwaardig in de samenleving’, zegt Stavrides. ‘Ze vormen een makkelijk doelwit om de schuld op af te schuiven. De overheid en de media hebben bij het begin van de coronacrisis echt hun best gedaan om de epidemie in de schoenen van de vluchtelingen te schuiven. Dat is niet gelukt, want er lag gewoon geen enkel bewijs op tafel.’

Opgewarmde kost

In de Griekse media krijgt de regering-Mitsotakis maar weinig weerwerk. De meeste kranten, magazines en TV-kanalen zijn in handen van zakenimperiums die aanleunen bij Nea Dimokratia. En anders helpt het om er geld tegenaan te gooien, veel geld liefst. Bij het begin van de eerste lockdown gaf de overheid twintig miljoen euro aan een reeks mediakanalen om te communiceren over de coronamaatregelen. Dat was eigenlijk niet nodig, want de overheid kan zendtijd voor boodschappen van algemeen nut gewoon opeisen.

‘Twintig miljoen euro ging naar publicaties die niet meer actief zijn of gewoon niet bestonden en naar media die steeds opnieuw dezelfde opgewarmde onzin voor-schotelen, over hoe goed de regering wel bezig is.’
Tassos Morfis, onderzoeksblad Documento

Documento, een weekblad dat zich toelegt op onderzoeksjournalistiek, zag geen cent van het pakket overheidssteun. Niet verwonderlijk, want Documento is een van de weinige publicaties in het Griekse medialandschap die een onderbouwd kritisch geluid laten horen.

Het blad onthulde de voorbije jaren verschillende belangrijke corruptieschandalen, vertelt Tassos Morfis, hoofd van de digitale tak van Documento. ‘Ons werk is weinig geliefd bij de overheid, en ze is uit op wraak. Men probeert ons financieel te wurgen. Sinds het aantreden van de regering-Mitsotakis, die goede banden heeft met het bedrijfsleven, worden we systematisch genegeerd op de advertentiemarkt.’

Eerste minister, Kyriakos Mitsotakis. ‘De regering anticipeert op de mogelijke sociale onrust die de komende maanden dreigt los te barsten.

© Belgaimage / www.imago-images.de

Het is Documento niet te doen om het geld van de overheid. Het blad hecht veel belang aan onafhankelijkheid en weet te overleven dankzij de steun van lezers. Maar de manier waarop het overheidsgeld besteed werd deugt niet, en heeft alles van een poging om de media te paaien, zegt Morfis.

‘Het sloeg nergens op, zomaar twintig miljoen aan belastinggeld weggooien. Bovendien zat er een kwalijke reuk aan. Transparantie was ver zoek. Toen we beslag wisten te leggen op een eerste lijst van gegadigden, bleken daar behoorlijk wat publicaties tussen te zitten die al jaren niet meer actief waren of die gewoon niet bestonden. De rest ging naar dezelfde dinosauriërs die ons steeds opnieuw dezelfde opgewarmde onzin voorschotelen, over hoe goed de regering wel bezig is. Met dat geld had zoveel meer gedaan kunnen worden.’

Economie struikelt opnieuw

De financiële crisis heeft een decennium lang zwaar ingehakt op de Griekse samenleving en diepe gaten in het sociaal weefsel nagelaten. Toch leek het de laatste jaren iets beter te gaan. Zeker de toeristische sector, toch goed voor 18 procent van het bruto nationaal product, kende een heropleving. En toen kwam corona.

Griekenland kondigde relatief vroeg een strenge lockdown af en deed het initieel opmerkelijk beter dan andere landen in Europa. Het toeristisch seizoen moest koste wat het kost gered worden. Het ministerie lanceerde een campagne, Endless Summer in Greece, die ook in de Belgische media te zien was. De havens openden weer voor cruises, de ferry’s naar de eilanden mochten weer op volle bezetting varen.

Toch flopte het seizoen grotendeels. Dat was een zware klap voor de economie, en Griekenland heeft als staat noch als samenleving de reserves om zo’n terugval op te vangen. De cijfers spreken van een economische krimp met tien procent ten opzichte van vorig jaar. Het is mogelijk het begin van een crisis die erger zal blijken dan de financiële crisis van tien jaar geleden.

De pandemie gaf Nea Demokratia de mogelijkheid haar streng law-and-order-beleid sneller dan verwacht door te drukken.’

Net als elders in Europa zag de Griekse overheid zich deze herfst gedwongen de samenleving opnieuw op slot te doen toen de coronacijfers weer de hoogte in gingen. Dit keer blijft het land niet gespaard: de ziekenhuizen kunnen de toevloed aan coronapatienten nauwelijks aan, want tijdens de relatief rustige zomermaanden is er geen werk gemaakt van een versterking van de capaciteit. Meer nog, de begrotingsopmaak van 2021 voorziet zelfs zware besparingen in de gezondheidszorg. Midden in een globale pandemie die verre van voorbij is valt dat nauwelijks te bevatten.

Tegelijk breekt de regering de toch al schamele sociale bescherming verder af. Een nieuwe wet verplicht werknemers om onbetaalde overuren te kloppen en beperkt het stakingsrecht. Bijzonder onrustwekkend is een andere nieuw stuk wetgeving, dat voorziet dat niet alleen bedrijven, maar ook personen ‘failliet’ kunnen gaan. Het houdt in dat wie schulden heeft zowel eigendommen als loon kan verliezen, en is op maat gesneden van hefboomfondsen die massaal en voor geen geld slechte leningen opgekochten, die ze nu te gelde willen maken.

Tussen angst en woede

Een overheid die zich steeds meer van haar autoritaire kant laat zien, de afbraak van de weinige sociale bescherming die het land nog rest, het coronavirus dat steeds verder om zich heen grijpt en het wankele economisch herstel de nek omdraait… Alles lijkt klaar voor een perfecte storm in Griekenland.

Toch blijft massaal protest, zoals in de eerste jaren van de financiële crisis, voorlopig uit. Dat heeft deels te maken met de angst voor het virus, maar ook met de lethargie en de teleurstelling die het Syriza-experiment liet neerdalen over de samenleving. Nea Dimokratia won de verkiezingen met de belofte van ‘een terugkeer naar de normaliteit’.

Die boodschap sloeg aan in het geplaagde Griekenland. Niemand die toen dit nieuwe normaal onder de dreiging van corona had zien aankomen, maar de overheid maakt er wel handig gebruik van, zegt activist Stavros Stavrides. ‘Wat we zien is de normalisering van de uitzonderingstoestand. Nea Dimokratia had een streng law-and-order-beleid voor ogen, met een afbouw van collectieve en individuele rechten. De pandemie gaf haar de mogelijkheid die agenda sneller dan verwacht door te drukken.’

Ook al blijft breed gedragen verzet voorlopig uit, Stavrides verwacht dat de regering-Mitsotakis de komende maanden op groeiende tegenstand mag rekenen. ‘Veel mensen zijn net uit hun normaliteit geduwd door de pandemie, én door het beleid van de overheid, die een totale sloop van de publieke sector en de verzorgingsstaat nastreeft. Maar het gaat me te ver om te stellen dat Griekenland op weg is een illiberale democratie te worden naar het voorbeeld van Hongarije, zoals men wel eens beweert. We hebben een traditie van verzet in dit land. De coronacrisis en de economische terugval vormen een explosieve cocktail. Meer dan ooit is de situatie totaal onvoorspelbaar te noemen. Maar dat lijkt me net het nieuwe normaal te zijn geworden.’

Deze analyse werd geschreven voor het winternummer van MO*magazine. Voor slechts 32 euro kan je hier een jaarabonnement nemen! Je kan ook proMO* worden voor slechts 4 euro per maand. Je krijgt dan ook ons magazine toegestuurd en je steunt daarmee ons journalistiek project. Opgelet: Knack-abonnees ontvangen MO* automatisch bij hun pakket.