Hashtags in de strijd voor het vrouwenlichaam in Egypte

© Gheleyne Bastiaen

Wie hoopte dat de Egyptische revolutie van 2011 het leven van vrouwen ingrijpend zou verbeteren, komt bedrogen uit. De roep om gelijke rechten en kansen klinkt luider dan ooit. Ook dit keer zijn sociale media een ideaal klankbord. En ook dit keer reageert het regime defensief. ‘Wie niet meegaat met het officiële discours wordt de mond gesnoerd.’

‘Op mijn tweeëntwintigste zag ik op Twitter een animatiefilmpje over de verschillende vormen van de vagina. Plots besefte ik dat ik nooit eerder naar mijn eigen geslachtsdeel had gekeken. Ik wist daarentegen heel goed hoe een penis eruitzag. In het biologiehandboek van mijn middelbare school stond een prentje van een man waarop elk lichaamsdeel, van eikel tot scrotum, minutieus was aangeduid. Op het prentje van de vrouw waren alleen de baarmoeder en twee eierstokken getekend. En dan zijn er uiteraard ook nog de dickpics die je als vrouw om de haverklap in je inbox krijgt.’

Aan het woord is Noura Ayman, die in hartje Caïro aan de slag is als dokter. Ze beschrijft zichzelf als jong, gelovig en progressief. Net als veel van haar generatiegenoten laat ze zich online kritisch uit over de manier waarop het regime en grote delen van de maatschappij naar haar lichaam kijken. ‘Het gebrek aan kennis over mijn eigen lichaam heeft onder meer te maken met de schaamte waarmee mijn moeder me als kind heeft opgevoed. Ik mocht niet eens naar die zone van mijn lichaam kijken. Ik kreeg te horen dat ik mijn ondergoed naar de badkamer moest meenemen, zodat ik dat na het douchen meteen kon aantrekken.’

‘Als je niet de mogelijkheid hebt om je eigen lichaam te leren kennen, verlies je er de zeggenschap over.’
Noura Ayman, arts

Ook ingenieur Rania Fahmy werd opgevoed met een taboe op het lichaam. ‘Toen ik mijn moeder op elfjarige leeftijd in paniek vroeg waarom er bloed in mijn slip zat, antwoordde ze alleen: “Je bent een vrouw nu.” Ik bleef achter met al mijn vragen. Dat zorgde ervoor dat ik doodsbang was om op te groeien. Ik wilde een kind blijven en weigerde te eten. Daardoor bleven mijn maandstonden uit. Jarenlang kampte ik met een eetstoornis.’

Als je niet de mogelijkheid hebt om je eigen lichaam te leren kennen, verlies je er de zeggenschap over, meent Noura Ayman. ‘Het legt de verantwoordelijkheid voor de seksuele en reproductieve gezondheid van de vrouw in handen van professionele zorgverleners en van de staat.’ Het hoeft dan ook niet te verbazen dat mannelijke voogden in tal van situaties in de plaats van vrouwen beslissen.

Deze analyse werd geschreven voor het winternummer van MO*magazine.

Vind je dit artikel waardevol? Word dat proMO* voor slechts 4 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je van tal van andere voordelen.

Aardverschuiving

De voorbije twee decennia hebben sociale media een ware aardverschuiving teweeggebracht onder de jonge bevolking. Nour Emam, die als doula vrouwen professioneel begeleidt bij hun zwangerschap, ontkracht met haar populaire platform This Mother Being de vele mythes over reproductieve en seksuele gezondheid. Ook accounts als Love Matters Arabic en The Sex Talk Arabic verrichten in dat verband baanbrekend werk.

Geweld tegen vrouwen is schering en inslag.

Een nieuwe generatie Egyptenaren kent het eigen lichaam en wil er zelf over kunnen beslissen. Toch is dat allesbehalve vanzelfsprekend in het overwegend conservatieve land. Want hoewel Egypte een lange en rijke feministische traditie kent, is een vrouw wettelijk gezien – en zeker ook in de ogen van een groot deel van de bevolking – nog altijd het bezit van haar vader, echtgenoot, broer of zelfs van haar zoon. Geweld tegen vrouwen is schering en inslag, van dagelijkse seksuele straatintimidatie in de grootsteden tot femicide na een romantische afwijzing.

Ondanks een handvol beloftes valt van president Abdul-Fatah al-Sisi en zijn starre regime weinig heil te verwachten. De gewezen legergeneraal heeft een oerconservatieve kijk op genderrollen. Activisten die voor meer en betere vrouwenrechten pleiten, zijn de laatste jaren steeds vaker het mikpunt van repressie. In het beste geval worden hun activa bevroren of krijgen ze een uitreisverbod. In het slechtste geval belanden ze achter de tralies. Maar wat heeft het regime eigenlijk te vrezen van deze activisten en hun feministische ideeën?

Abortuswet verouderd

Egypte heeft een van de strengste abortuswetten ter wereld. Zo is een abortus alleen toegestaan om het leven van de vrouw te redden. In alle andere gevallen is de procedure illegaal, zelfs als het gaat om een zwangerschap na verkrachting of incest. Wie toch een abortus uitvoert, hangt een gevangenisstraf van zes maanden tot drie jaar boven het hoofd. En ook de zorgverleners die de procedure uitvoeren of begeleiden riskeren zware straffen.

© Gheleyne Bastiaen

Al jaren gaan er stemmen op om de draconische wet, die sinds 1937 nagenoeg onveranderd bleef, aan te passen. Tevergeefs. Dat belet niet dat abortussen in Egypte wijdverspreid zijn. Statistieken daarover zijn zeldzaam, net vanwege het taboe en de criminalisering. De zeldzame studies die voorhanden zijn, wijzen nagenoeg allemaal in dezelfde richting: abortus komt in Egypte niet minder vaak voor dan in andere landen waar vrouwen wél de keuze hebben om hun zwangerschap te beëindigen. Uit een peiling van het Caïro Demografische Centrum blijkt dat maar liefst een derde van de 1300 bevraagde vrouwen al een poging tot abortus heeft ondernomen – ter vergelijking: in België kiest 1 op de 5 vrouwen in de loop van haar leven voor een abortus.

‘De wet voorkomt geen abortussen, ze maakt ze alleen medisch en juridisch onveilig.’ Tot die conclusie kwam journaliste en activiste Ghadeer Ahmed, nadat ze voor het nieuwsplatform Mada Masr tientallen verhalen over abortus had opgetekend. ‘Vrouwen die een abortus willen, worden seksueel of financieel misbruikt door artsen, apothekers of drugsdealers die op illegale wijze pillen verkopen die een miskraam opwekken.’

De toenemende repressie van het regime staat in schril contrast met het seculiere en vrouwvriendelijke imago dat president al-Sisi zich sinds zijn aantreden in 2014 wil aanmeten.

De abortuswet heeft volgens Ghadeer Ahmed geleid tot een gezamenlijk verzet, zeker na de revolutie van 2011. ‘Ik zag hoe vrouwen in hun zoektocht naar een abortusmethode elkaar onderling begonnen te steunen. Ze speelden elkaar de namen van dokters door, deelden informatie over medicatie, begeleiding en nazorg, geld en opvangplaatsen tijdens en na de abortus.’

In een van de verhalen die Ahmed optekende, getuigt een vrouw over hoe ze op tweeëntwintigjarige leeftijd plots ontdekte dat ze zwanger was: ‘Er was geen tijd om de schok op te vangen, geen ruimte voor een mentale inzinking. Ik was zwanger en moest het probleem meteen aanpakken. […] Samen met mijn partner zocht ik op het internet naar een geschikte methode om een abortus uit te voeren. We vonden de naam van een medicijn dat weeën opwekt en wisten dat te bemachtigen. Ik nam de eerste vier dosissen in. Ik legde de pil onder mijn tong en wachtte. Er gebeurde niets. Waar was de pijn? Waar bleven de weeën? Ik begon te panikeren. Misschien was ik een van die vrouwen bij wie de pillen niet werken. Ik maakte me zorgen dat ik een operatie nodig zou hebben. Mijn hoofd zat vol met angst voor de prijs van zo’n operatie – als ik al het geluk had om een dokter te vinden die bereid was om de abortus uit te voeren.’

Hoe armer, hoe onveiliger de abortus: daar komt het volgens Ghadeer Ahmed op neer. ‘Veel vrouwen kunnen een privékliniek niet betalen. Of ze hebben niet de vrijheid om naar de stad of een andere wijk te reizen om de abortus uit te voeren. Sommige vrouwen wonen bij hun familie en hebben geen veilige plaats om een procedure met medicatie uit te voeren. Laat staan studenten of vrouwen onderaan de maatschappelijke ladder, vrouwen zonder financieel en sociaal kapitaal.’

Misleidende informatie

In gesprek met MO* toont María (schuilnaam), een Spaanse doctoraatsstudente in Caïro, ons een WhatsApp-bericht. Ze is al een tijdje op zoek naar een manier om een abortus uit te voeren en kreeg het bericht doorgestuurd via een Egyptische vriendin. Het blijkt om een handleiding te gaan die stap voor stap uitlegt hoe je met bepaalde medicatie een zogenaamde keukenabortus kunt uitvoeren. Een van de voorgestelde medicijnen is Methergine, bedoeld om de samentrekking van de baarmoeder op te wekken in het geval van overmatig bloeden na de bevalling. ‘It is safe and done a lot’, sluit de oorspronkelijke zender het bericht af.

Gynaecoloog Hussein Gohar reageert hoofdschuddend als hij het bericht onder ogen krijgt. ‘Op sociale media circuleert veel misleidende informatie. De medische wereld erkent de voorgestelde methode niet, ze is niet waterdicht. Bovendien kunnen er complicaties optreden en is professionele begeleiding essentieel.’

Uiteindelijk vindt María een veiliger alternatief. Een vriendin stuurt haar het nummer van een privékliniek door. Om zichzelf in te dekken, vervalst de dokter certificaten die de procedure juridisch rechtvaardigen. Voor deze medisch verantwoorde abortus betaalt María uiteindelijk 20.000 Egyptische pond (ongeveer 800 euro). Ter vergelijking: het Egyptische minimumloon bedraagt vandaag ongeveer 2700 Egyptische pond. Het is duidelijk dat de methode alleen is weggelegd voor een kleine minderheid die beschikt over het nodige geld en de juiste connecties.

De voogd die niet wilde tekenen

Dat vrouwen nauwelijks zeggenschap hebben over hun eigen lichaam loopt als een rode draad door de medische sector, merkt dokter Noura Ayman op. Blindelings opent ze met haar duim de Twitter-app op haar telefoon en toont ze ons het bericht dat Neveen Shalaby in maart de wereld in stuurde.

De bekende Egyptische filmmaakster uitte haar verontwaardiging over het lot van Maryam, een jonge vrouw die al sinds november 2021 leed aan bloedingen en tumoren in de baarmoeder. Die moest daarom dringend worden verwijderd, maar de dokters weigerden de operatie uit te voeren zonder toestemming van haar echtgenoot. Alleen: de man was na een ruzie al maandenlang onbereikbaar.

De tweet van Shalaby deed de gemoederen hoog oplaaien. De Arabische hashtag #MaryamIsBaasOverHaarEigenLichaam ging meteen viraal. Veel mediasterren steunden de zaak en uiteindelijk zou een dokter met een invloedrijk netwerk in de bres springen. Hij oordeelde dat Maryams operatie een kwestie van leven en dood was en besloot te opereren zonder toestemming van de echtgenoot.

Eind goed, al goed. Voor Maryam althans. Heel wat andere vrouwen zouden in het zog van de tweet met gelijkaardige verhalen naar buiten treden. Verschillende van die verhalen kenden helaas een minder goede afloop.

Opmerkelijk is dat de toestemming van een mannelijke voogd om een operatie zoals die van Maryam uit te voeren geen wettelijke basis heeft. Volgens Noura Ayman houden artsen zich aan het beleid uit angst voor juridische problemen als de operatie zonder medeweten van de echtgenoot of familieleden zou worden uitgevoerd. ‘Ik ken gynaecologen die bang zijn om vaginale zetpillen voor te schrijven. Ze vrezen dat families hen zouden aanklagen, omdat ze zogezegd de patiënte van haar maagdelijkheid zouden beroven.’

#zelfbeschikkingismijnrecht

Op veel vlakken is de macht van mannelijke voogden wél in wetten verankerd. Als een vrouw bijvoorbeeld een huis wil kopen of een bankrekening wil openen, bepalen de zogenaamde persoonlijke statuswetten dat ze daarvoor de toestemming moet krijgen van haar vader, echtgenoot, broer of zoon. Deze wetten zijn al langer een splijtzwam in Egypte. Van vrouwenrechtenactivisten tot religieuze geleerden: iedereen wil er zijn zegje over doen.

Volgens Azza Suleiman, advocate en hoofd van het Centrum voor Rechtsbijstand voor Egyptische Vrouwen, dateren de persoonlijke statuswetten uit de jaren twintig van de vorige eeuw. ‘Ze propageren het wereldbeeld van die tijd en zijn doordrongen van het idee dat vrouwen ondergeschikt zijn aan mannen. Vrouwen zouden mannen moeten gehoorzamen, omdat alleen zij de financiële macht en een aangeboren voorzichtigheid hebben om kwesties over persoonlijke status te beheren.’

‘Het Egyptische regime tolereert alleen zijn eigen vorm van feminisme.’
Mensenrechtenorganisatie Euromed

De regering belooft al jaren de wetten te zullen aanpassen. In maart vorig jaar kwam ze eindelijk met een nieuw wetsontwerp op de proppen. Middenveldorganisaties verwezen dat meteen naar de prullenmand. Volgens het Egyptische Centrum voor Vrouwenrechten verschilde het nieuwe ontwerp nauwelijks van de oude wetgeving. Het perkte de autonomie van vrouwen op bepaalde vlakken zelfs nog meer in. Zo liet het onder meer mannelijke voogden toe om namens een vrouwelijk familielid huwelijkspapieren te ondertekenen of om een huwelijk nietig te verklaren.

Toen het wetsontwerp uitlekte, ging een nieuwe hashtag op Twitter ogenblikkelijk viraal. Onder #ZelfbeschikkingIsMijnRecht kwamen vrouwen uit alle hoeken van het land naar buiten met verhalen over hoe wettelijke en pseudowettelijke praktijken het beslissingsrecht over zichzelf en hun kinderen beknotten. Als alleenreizende vrouw kun je bijvoorbeeld geen hotelkamer huren. Ook kan een moeder onmogelijk de school van haar kind veranderen zonder de handtekening van de vader. Dezelfde voorwaarde wordt gesteld in de bank- en de gezondheidssector. Wat als de partners ruzie hebben? Wat als de mannelijke voogd naar het buitenland ging? Wat als hij in de gevangenis zit?

Toenemende repressie

Het is duidelijk dat onafhankelijke feministen een doorn in het oog zijn van het Egyptische regime. ‘Telkens als ik me over abortus uitspreek, voel ik angst’, geeft Ghadeer Ahmed toe. De toenemende repressie van het regime staat nochtans in schril contrast met het seculiere en vrouwvriendelijke imago dat president al-Sisi zich sinds zijn aantreden in 2014 wil aanmeten. Meermaals betuigde hij zijn steun voor Egyptische vrouwen en benadrukte hij het belang van gelijke rechten voor de ontwikkeling van zijn land.

Volgens mensenrechtenactivisten is het feministische discours van al-Sisi dan ook weinig meer dan een manier om de macht te consolideren, nadat het leger de religieus-conservatieve president Mohamed Morsi in 2013 had afgezet. ‘Het Egyptische regime tolereert alleen zijn eigen vorm van feminisme’, schrijft Euromed op zijn website. Volgens de mensenrechtenorganisatie biedt de Nationale Raad voor Vrouwen, de overheidsinstantie die de positie van vrouwen moet versterken en discriminatie moet bestrijden, maar zeer beperkte steun aan feministische organisaties.

Wie niet meegaat met het officiële verhaal over vrouwenrechten wordt net zoals de andere dissidente stemmen in het land de mond gesnoerd. Zo belandde mensenrechtenactiviste Amal Fathy achter de tralies, nadat ze in een video op Facebook de passiviteit van de autoriteiten in de strijd tegen seksuele intimidatie had gehekeld.

© Gheleyne Bastiaen

Daarnaast vind je tussen de naar schatting 60.000 politieke gevangenen in het land ook de drie ‘TikTok-meisjes’ terug. De jonge socialemediasterren kregen twee jaar celstraf en een boete van 300.000 Egyptische pond (omgerekend ongeveer 12.000 euro). Hun misdaad? Danspasjes die volgens de rechter “seksueel provocatief” waren en op die manier ‘de Egyptische familiewaarden’ schonden.

Nieuwe wetten, waaronder de ngo-wet, nemen ook onafhankelijke middenveldorganisaties in het vizier. De fondsen van verschillende organisaties, bijvoorbeeld die van de vrouwenrechtenorganisatie Nazra voor Feministische Studies, werden bevroren en hun leiders kregen een reisverbod opgelegd. Andere activisten belandden achter de tralies.

De respons van de beleidsmakers op de #MeToo-campagnes, die bijzonder veel stof deden opwaaien in Egypte, was volgens velen niet doortastend genoeg. Aanpassingen aan de wetgeving over seksueel overschrijdend gedrag, aanranding en verkrachting bleven beperkt.

Als klap op de vuurpijl houdt het regime in een ophefmakende #MeToo-zaak enkele hooggeplaatste beklaagden de hand boven het hoofd. Negen mannen uit invloedrijke Egyptische families zouden een vrouw hebben verkracht. Ze filmden de gebeurtenis en verspreidden de video onder vrienden. Hoewel de openbare aanklager de arrestaties van de mannen beval, hield de politie ook getuigen en andere mensen die bij de zaak betrokken zijn aan. Ze moesten medische onderzoeken ondergaan en de politie nam hun telefoon en laptop in beslag.

Critici menen dat het regime zo de indruk wekt dat wie zich aanmeldt als getuige of stappen onderneemt om verkrachting te melden het risico loopt om te worden opgepakt. Volgens Ghadeer Ahmed bewijst de harde aanpak van feministen dat het regime hun ideeën als een bedreiging beschouwt.

‘Neem de rigide abortus- en voogdijwetgeving. Zulke wetten zijn een middel om de sociale orde te bewaren, aangezien het huwelijk het enige sociale kader is voor voortplanting. Huwelijken duiken op in statistieken en officiële rapporten. Op die manier kan het regime het seksuele leven van de Egyptenaren nauwlettend in de gaten houden. Vergis je niet, al-Sisi en zijn vertrouwelingen hebben ook hun eigen zaakjes lopen met religieuze groepen. Als het uiteindelijk tot hervormingen zou komen, kan dat ook voor een tegenreactie zorgen.’

​​Dit artikel kwam tot stand met steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek.