Herglobalisering van onderaf is beter dan Chinese wereldorde

CC Prachathai (CC BY-NA-NC 2.0)

Ongetwijfeld vormt de coronacrisis één van de grootste en meest ingewikkelde problemen uit de naoorlogse geschiedenis. Volgens David Criekemans vormt deze pandemie, en vooral hoe we ermee omgaan, ook een crisis van de hedendaagse neoliberale wereld. Als antwoord op de huidige mondiale crises pleit hij voor een herglobalisering van onderaf. Dat is veel beter dan een Pax Sinica, een wereldorde onder Chinees leiderschap.

De wereld is waarlijk een mondiale beschaving geworden. Dat is misschien wel een eerste voorlopige conclusie van de coronacrisis. Alle landen ter wereld bevechten eenzelfde, onzichtbare vijand. De initiële reactie van de meeste naties bestond erin om op zichzelf terug te plooien. Dat opwerpen van fysieke grenzen bleek evenwel al snel de illusie van veiligheid te demonstreren. Onze hedendaagse wereld onderging de laatste decennia een dusdanige compressie op het vlak van ruimte en tijd dat het SARS-CoV-2-virus en de bijbehorende COVID-19 ziekte volgens een exponentiële curve de planeet kon veroveren.

Toen de Spaanse Griep van een eeuw geleden uitbrak, vormden enkel spoorwegen en scheepvaart de voornaamste transportmodi. Hierdoor had het toenmalige virus een langere tijd nodig om de wereld te omspannen. Dat deze crisis ons nu treft, is beslist geen toeval. Medische experts en veiligheidsanalisten wisten al langer dat het slechts een kwestie van tijd zou zijn en waarschuwden dat we er niet klaar voor waren, tevergeefs. Eerdere uitbraken zoals SARS in 2003 konden nog niet zoveel schade aanrichten omdat er toen nog niet zoveel vluchten waren tussen Azië en de rest van de wereld.

De mondiale samenleving die we gecreëerd hebben, vormt de ideale omgeving voor wereldomspannende pandemieën

De mondiale samenleving die we gecreëerd hebben, vormt de ideale omgeving voor wereldomspannende pandemieën. Er wachten ons evenwel nog andere mondiale crises; op gebieden als biodiversiteit, voedsel, energie en klimaatverandering. De duur van de huidige gezondheidscrisis, maar ook de bijbehorende economische en sociaal-maatschappelijke disruptie zal bepalen hoe fundamenteel de wereld zichzelf zal moeten heruitvinden.

Alleen samen komen we hieruit

De complexiteit wordt pas duidelijk als we deze bekijken vanuit het prisma van de onderlinge verwevenheid van hedendaagse veiligheidsvraagstukken. Wat begon als een gezondheidsvraagstuk transformeert zich heden reeds tot een economische vraagstuk. En dat heeft op zijn beurt weer impact op maatschappelijke kwesties. Er zal interdisciplinair gedacht moeten worden om een ‘exitstrategie’ uit te bouwen

Enkel door multilaterale samenwerking zal de coronacrisis pas echt uit de wereld geholpen kunnen worden. Het opbouwen van wederzijds vertrouwen tussen landen zal evenwel cruciaal zijn. En dat ontbreekt. De Amerikaanse president Donald Trump stelde recent zelfs dat hij de financiering van de Wereldgezondheidsorganisatie zal herbekijken. Zij gaven eerder “slecht advies” over het behouden van luchtvaartlijnen tussen de VS en China.

Aanhoudend wantrouwen tussen landen, of onvrede over reddingspakketten, kan het multilaterale stelsel verder ondermijnen. Diplomatie en samenwerking blijven cruciaal om best practices versneld in te voeren, en andere landen te helpen dit te overwinnen – dat is ook in ons eigen belang.

De nieuwe macht

Tegelijkertijd mogen we ook niet naïef zijn. Competitie blijft een centraal thema in de huidige wereldorde. Die was in flux. Azië lijkt al een tijdlang in opkomst. De Volksrepubliek China hanteert nu ook een coronadiplomatie om “vrienden voor het leven” te creëren.

De Volksrepubliek China hanteert nu ook een coronadiplomatie om “vrienden voor het leven” te creëren

De focus lijkt daarbij te gaan naar landen die op het verlanglijstje van Beijing staan, zoals de Balkanlanden en Italië, dat in maart 2019 een memorandum of understanding ondertekende in het kader van China’s One Belt, One Road-strategie. Ook in Afrika worden de banden met regimes aangehaald en in eerste instantie de eigen investeringen beschermd. Beijing hoopt met mondmaskers goodwill te creëren die later economisch en politiek verzilverd kan worden.

Na de huidige crisis zal eveneens een debat noodzakelijk zijn over de vorm van globalisering die we eerder gecreëerd hebben. Hierin wordt kritisch materiaal en infrastructuur uitbesteed, met lange just-in-time aanvoerlijnen die eigenlijk ecologisch niet duurzaam zijn.

Soevereine staten

De Franse president Emmanuel Macron voert hierin een opmerkelijk nieuw discours: souveraineté et solidarité. Daarmee suggereert Macron een paradigmawissel die landen opnieuw meer controle kan geven over globalisering. Uiteraard tracht ook Parijs haar eigen belangen (bijvoorbeeld op het gebied van landbouw en industrie) nu al te maximaliseren en ook zichzelf reeds te positioneren voor het politieke debat over én na het post-coronatijdperk.

Wellicht is de huidige golf van neoliberale globalisering mislukt

Dat deels terughalen van soevereiniteit is misschien zo dom nog niet. Wellicht is de huidige golf van neoliberale globalisering mislukt; ze was overigens al aan het inklappen. De beleidsrespons op de economische crisis van 2008 trachtte die wereld nog te redden, maar veroorzaakte via een combinatie van nationaal besparingsbeleid met monetaire geldcreatie alleen maar meer ongelijkheid – en werd zo ook een politieke voedingsbodem voor een golf van populisme.

De huidige pandemie toont bovendien aan dat lange aanvoerlijnen bijzonder fragiel zijn. We zullen natuurlijk altijd nog wel grondstoffen van elders nodig hebben, maar het lijkt erop dat een aantal deelaspecten van de globalisering fundamenteel herdacht zal moeten worden.

Achteraf zal ook moeten blijken of de corona-beleidsrespons van een aantal populistische leiders vergelijkbaar betere resultaten opleverde, of niet. Die kaarten liggen momenteel niet zo gunstig voor landen als de VS, het Verenigd Koninkrijk of zelfs Brazilië.

Een nieuw evenwicht?

Mogelijk zaten er ook een aantal elementen in het discours van zowel populisten als andersglobalisten die na deze crisis mogelijk kunnen aanzetten tot een ‘Nieuwe Midden-politiek’. Naar een hegeliaanse these, anti-these, synthese? ‘Think global, act local’ kan ons mogelijk helpen om beter met mondiale crises om te gaan. De vraag luidt dus hoe een nieuw evenwicht gevonden kan worden, welke vervolgens tot een (geo)politieke ommekeer en herwaardering van mondiale samenwerking kan leiden.

Wie het vraagstuk van de klimaatverandering meeneemt, beseft dat de neoliberale ‘top down’ globalisering inderdaad op een eindpunt zat. Een ‘herglobalisering van onderaf’ zou ons kunnen aanzetten een aantal zaken structureel te herdenken, en misschien te komen tot een gelijker ‘level playing field’.

Duurzaam of globaal?

Bij een herglobalisering van onderaf wordt de productie van essentiële goederen niet meer exclusief verricht op basis van de kostencriteria. Ook met andere, meer kwalitatieve elementen zou rekening worden gehouden (dat cruciale medische goederen vooral in China geproduceerd worden, vormt hiervan slechts één van de vele voorbeelden).

Criteria van duurzaamheid komen centraler te staan, en beleidsmakers zouden vooral beogen om multiplicatoreffecten en innovatie in de eigen economie te versterken. Dat kan op zijn beurt ook de concurrentiepositie van onze bedrijven verbeteren. Ook nationale veiligheid komt centraler te staan in het opzetten van productie- en distributieketens, zonder daarvoor de voordelen van de economische globalisering weg te nemen.

Lokale maatschappijen kunnen niet in opboksen tegen mondiale productie- en distributieketens

Dit zou op termijn ook tot een politieke herwaardering van lokale maatschappijen kunnen leiden. Die zijn nu vaak niet in staat om op te boksen tegen mondiale productie- en distributieketens die vooral rond marginale kosten en schaalvoordelen zijn georganiseerd, met een afwenteling van de ecologische kosten tot gevolg. Fiscaliteit zal hier wellicht een tegengewicht kunnen bieden.

De toekomstige redding van sommige sectoren te midden deze coronacrisis komt daardoor bovendien in een ander licht te staan, of dwingt ons misschien zelfs tot een “redding in ruil voor een versnelde vergroening” (zoals de luchtvaartindustrie). Meer duidelijke en geëxpliciteerde parameters in ruil voor steun zijn dus noodzakelijk.

Tot slot – en dit is bijzonder belangrijk – betekent een herglobalisering van onderaf dat veiligheid in zijn verschillende dimensies en verschijningsvormen veel centraler komt te staan. In de vorm van gezondheid om een nieuwe pandemie te vermijden door meer proactief multilateraal samen te werken, maar ook door samenlevingen veerkrachtiger te maken in het aanpakken van andere soortgelijke (klimaat)crises die het menselijke bestaan bedreigen. Om op economisch en ecologisch vlak een meer duurzame mondialisering te realiseren. En om sociaal en maatschappelijk gezien minder ongelijkheid binnen en tussen landen te beogen, en de aanhoudende race to the bottom af te wenden.

Herglobalisering van onderaf kan ons aansporen te zoeken naar een veiliger, duurzamer en sociaal aanvaardbaarder evenwicht

De mobiliteit van kapitaal wordt daarbij ook aan de orde gesteld worden, met daarbij vooral aandacht voor minder kansen tot fiscale shopping, maar wel in ruil de zoektocht naar een betere balans of win-win tussen kapitaal en arbeid. Herglobalisering van onderaf zou ons dus kunnen aansporen om te zoeken naar een veiliger, duurzamer en sociaal aanvaardbaarder evenwicht. Misschien kan dit zelfs deels het hedendaagse wantrouwen onder naties kunnen wegnemen, om zo plaats te maken voor een ander en meer evenwichtig multilateraal stelsel.

Da China-factor

Bekeken vanuit dit perspectief heeft China dus ook bijzonder veel te verliezen. Trump had wel gelijk dat Beijing de afgelopen decennia van een “prachtige deal” kon genieten. Het staatsgeleide kapitalisme van Beijing kon van de voordelen van de globalisering profiteren zonder zich al te druk te moeten maken over de nadelen. Dat beseft Xi Jinping wellicht maar al te best.

De coronacrisis vormt dus een bijkomende aanleiding om de huidige mondialisering onder een kritische loep te leggen. De uitbraak in Wuhan — en de gebrekkige initiële reactie erop van het autoritaire regime in Beijing – vormt een wake up call. Elke weakest link in de gezondheidsketen van de wereld kan door onze sterke onderlinge verbondenheid een globaal drama creëren. Morgen kan de bron een Afrikaans of een Zuid-Amerikaans land zijn.

Nu we werkelijk een globale samenleving zijn geworden, zal de mensheid zich anders moeten organiseren

De coronacrisis stemt tot nadenken. We treden in het tweede decennium van de 21e eeuw wellicht een tijdperk van global consequences binnen, om Winston Churchill uit 1940 te parafraseren. Nu we werkelijk een globale samenleving zijn geworden, zal de mensheid zich anders moeten organiseren – om soortgelijke crises af te wenden.

Toch moeten we ons geen illusies maken. Zelfs een herglobalisering van onderaf kan een hardnekkig virus niet tegenhouden. Wel kan de huidige crisis leiden tot nieuwe samenwerkingsvormen om de bredere veiligheidsuitdagingen aan te pakken, in combinatie met meer investeringen in nieuwe technologieën en het uitwisselen van best practices. Dat kan misschien wel een revolutie veroorzaken en de mensheid in staat stellen om de curve van infecties zelfs voor te zijn.

Maar ook hier kan het makkelijk opnieuw uit de hand lopen. De verleiding zou beslist groot kunnen worden als ons straks een nieuw sociaal contract wordt aangeboden dat smaakt naar deze die we reeds kennen uit autoritaire regimes; absolute veiligheid dankzij nieuwe apps en trackingsystemen in ruil voor het opgeven van (een deel van) onze vrijheid.

Einde verhaal

Net zoals de strijd tegen het terrorisme een aantal wettelijke noodreglementen normaliseerde, dreigen we ook aan de uitgang van deze crisis onze samenleving van binnenuit te veranderen. Het meest uitgesproken voorbeeld hiervan vormt Hongarije, dat niet alleen noodwetten invoerde, maar blijkbaar ook journalisten juridisch dwingt enkel ‘de waarheid’ te rapporteren over corona en haar gevolgen. Grote waakzaamheid blijft dus geboden.

Het neoliberale model biedt geen fundamentele antwoorden in tijden van crisis

Tegelijkertijd zullen we de komende weken vaststellen hoezeer het neoliberale model geen fundamentele antwoorden kan of kon bieden in tijden van crisis. Net zoals de banken al zeer snel gered moesten worden door de nationale staten tijdens de bankencrisis van 2008, zo zullen ook enkel de staten en niet de markt interveniëren aan een ongekend tempo.

Eén van de politieke consequenties is dat mogelijk de verhouding ‘staat versus markt’ herdacht zal moeten worden.

De implosie van de VS live op tv

We kunnen ook verschrikkelijke taferelen verwachten in landen als de Verenigde Staten, eens de leider van de mondiale wereld. Decennialang werd er veel te weinig geïnvesteerd in gezondheidszorg, en werd alles aan de private markt overgelaten zonder universele ziekteverzekering. Dat resulteert nu al in angstwekkende tekorten; niet alleen van kritisch medisch materiaal, maar ook in fundamentele capaciteit. Wie geld heeft, zal wellicht wel toegang krijgen tot het systeem. Een economisch knock on-effect nadien lijkt zeer waarschijnlijk, waardoor de gewone Amerikaan in de problemen zal komen. Verdelingsvraagstukken zullen de politiek van de komende jaren daarbij op scherp stellen, maar dreigen de economische lasten toch weer ongelijk te verdelen.

Beijing wil al lang graag een ander model uitrollen

Mochten we de VS straks letterlijk zien inzakken op onze televisieschermen, dan zal dit wellicht ook het beeld van de onaantastbare supermacht en het model dat ze representeert voor altijd beschadigen. Mogelijk anticipeert China daar nu reeds op. Beijing wil immers al lang graag een ander model uitrollen. Maar wie weet, misschien komen uiteindelijk de Amerikaanse farmareuzen toch nog met een vaccin. Dat kan de beeldvorming dan toch nog kunnen omdraaien. Maar stel dat het een Chinese uitvinding wordt, dan heeft Washington wellicht een serieus probleem.

Men kan zich overigens ernstige vragen stellen bij de Chinese coronadiplomatie. Beijing is volop bezig met een eigen propagandacampagne, die het voorlopig lijkt te winnen. Op zich is alle hulp in deze moeilijke dagen zeer welkom, maar ze onderstreept nog eens extra onze afhankelijkheid. De vraag is of Xi Jinping dat soort van afhankelijkheidsrelaties niet verder wil consolideren onder een mantra van win-win.

Beijing heeft trouwens niet graag dat we over Taiwan spreken. Dat land heeft nochtans een zeer interessante strategie ontwikkeld die meer democratische waarden tracht te verzoenen met het zoeken naar een exitstrategie en het overeind houden van de economie. Die Taiwanese bottom up benadering biedt ook ruimte aan bedrijven en individuen om zelf initiatieven te nemen. Dat biedt ook voor ons inspiratie, een model dat zeker van naderbij onderzocht moet worden.

De verdere ontwestering van de mondiale orde zal ook vragen oproepen omtrent de plaats van de Europese landen in die nieuwe wereld vol globale risico’s

Indien de VS straks in moeilijk vaarwater komen, dan zal de verleiding groot zijn voor Trump om opnieuw over het “Chinese virus” te spreken. De ontkoppeling van de Amerikaanse en de Chinese economie, die nu al in de maak was op domeinen als IT en technologie, zou dan ook andere domeinen van industrie en handel kunnen beïnvloeden. De vraag dringt zich op of het huidige Europa in zo’n scenario niet zelf verscheurd zal raken.

Het is nog te vroeg om diepgaande geopolitieke conclusies te trekken. Wel is duidelijk dat er een voor én een na zal zijn. De reeds bestaande geopolitieke tendensen zullen daarin wellicht versneld worden; de verdere ontwestering van de mondiale orde zal ook vragen oproepen omtrent de plaats van de Europese landen in die nieuwe wereld vol globale risico’s.

Europese solidariteit

Enkel door nu solidariteit te tonen ten aanzien van elkaar in deze moeilijke coronadagen, zal de Europese samenwerking gered kunnen worden. De Europese landen moeten hierin het voortouw nemen, ten aanzien van elkaar en hun partners in de komende maanden. Anders is ons lot bezegeld; we dreigen dan definitief uit elkaar gespeeld te worden en in het minst gunstige scenario worden we mondiaal irrelevant.

De beslissing van de ministers van Financiën van de Eurozone op woensdag 9 april 2020 om 540 miljard euro vrij te maken vormt daarbij een eerste stap tot solidariteit, maar ook niet meer dan dat. De manier waarop een land als Nederland zich de afgelopen weken in deze discussie positioneerde, zal niet gauw vergeten worden in Zuid-Europa. Den Haag beseft alleen onvoldoende dat dit geen herhaling is van de financieel-economische crisis van 2008. Als de Nederlandse politiek in deze zware tijden het vingertje opsteekt naar de ‘zwakkere’ eurolanden, dan zullen ook andere dossiers op tafel komen.

Een fundamenteel debat over hoe Den Haag een fiscaal paradijs binnen de Eurozone uitbouwde, wordt daarbij wellicht onvermijdelijk

Zo publiceerde het Tax Justice Network deze week nog een studie die stelt dat de Europese landen waaronder net vooral Spanje en Italië jaarlijks tot 10 miljard aan bedrijfsbelastingen verliezen richting Nederland. Een fundamenteel debat over hoe Den Haag een fiscaal paradijs binnen de Eurozone uitbouwde, wordt daarbij wellicht onvermijdelijk.

Wie de boomerang uitwerpt, mag hem later terug verwachten. Corona zal met andere woorden de komende jaren ook het vraagstuk van herverdeling tussen de Europese landen politiek op scherp zetten. De vrees bestaat dat dit ook geïnstrumentaliseerd zal worden door anderen die deze Europese samenwerking willen ondermijnen.

Daarom zijn het bijzonder belangrijke dagen. De window of opportunity in dit coronatijdperk staat nu nog open, doch niet geweldig lang meer. Indien we evenwel de juiste lessen uit deze crisis trekken, dan is ook een andere en betere wereld mogelijk.

David Criekemans doceert buitenlands beleid aan de Universiteit Antwerpen, internationale politiek en veiligheid aan het University College Roosevelt in Middelburg (Nederland) en geopolitiek aan het Geneva Institute of Geopolitical Studies. Hij is tevens Senior Associate Fellow bij Egmont, het Belgische Koninklijke Instituut voor Internationale Betrekkingen.