‘Het Westen kan een model zijn voor Wit-Rusland. Maar alleen als de EU in zichzelf gelooft.’

Aleksander Lukashenko, president van Wit-Rusland, tijdens een meeting met de Russische premier Medvedev en Nursultan Nazarbayev, president van Kazakstan. De autoritaire president van Wit-Rusland beseft dat zijn regime niet op Rusland alleen kan blijven steunen en kiest voorzichtig eieren voor zijn geld.

© Kremlin.ru (CC0)​

Nog niet zo lang geleden werd Wit-Rusland weggezet als “de laatste dictatuur van Europa”. Nu opent het land zich langzaam naar het Westen, en in ruil heft de EU de meeste sancties tegen het regime van Loekasjenko op. Maar is de situatie nu echt verbeterd? Een Wit-Russisch activist legt uit wat verandert en wat niet. Over burgerjournalistiek met Keniaanse technologie, Le Pen in Minsk en hoop uit kleine overwinningen.

In de vrijhaven Vilnius

Niet lang geleden kwam een Vlaams tijdschrift met 10 redenen om Wit-Rusland te bezoeken. Wit-Rusland? Was dat geen internationale paria, op hetzelfde niveau als pakweg Noord-Korea?

De autoritaire president Aleksandr Loekasjenko beseft dat zijn regime niet op Rusland alleen kan blijven steunen en kiest voorzichtig eieren voor zijn geld.

De zaken kunnen snel evolueren. Als onderdeel van een algemene liberalisering van het regime kan u sinds vorig jaar voor vijf dagen visavrij van Charleroi Zuid naar Minsk reizen, genoeg om de hoofdstad en enkele omliggende bezienswaardigheden te gaan bekijken. Naast deze toeristische opening biedt de Wit-Russische regering meer ruimte aan buitenlandse investeerders, en werden de scherpste kantjes van de politiestaat afgevijld. De autoritaire president Aleksandr Loekasjenko beseft dat zijn regime niet op Rusland alleen kan blijven steunen en kiest voorzichtig eieren voor zijn geld.

Voor de Wit-Russische oppositie blijft het echter moeilijk in het land actief te zijn. Nog niet heel lang geleden was de enige optie voor wie zijn vrijheid lief was naar het buitenland te vertrekken, naar Polen of Litouwen bijvoorbeeld. Vilnius, nog geen 50 kilometer van de Wit-Russische grens, is bijzonder populair als veilige haven voor dissidenten. Vilnius is vrij en dichtbij, en de Litouwse overheid doet haar best met de beperkte middelen die ze heeft Wit-Russische organisaties te steunen.

De European Humanities University startte in Minsk in 1993, vlak na de onafhankelijkheid van Wit-Rusland. Ze spiegelde zich aan de Amerikaanse ‘liberal arts’ universiteiten, met een focus op sociologie, politologie en andere menswetenschappen. Deze ‘westerse’ oriëntatie viel niet in de smaak van het regime van Aleksandr Loekasjenko en na een tijd van pesterijen besliste de staat in 2004 de campus te sluiten. De officiële reden was dat de gebouwen niet voldeden, maar Lukshenka zelf stelde duidelijk dat ‘wij zulke instellingen hier niet nodig hebben’. De faculteit vond een voorlopige stek in Vilnius, waar de overheid de nodige infrastructuur verzorgt.
Sindsdien zijn zo’n 2000 jonge Wit-Russen in Vilnius aan de EHU afgestudeerd. Je inschrijven aan de universiteit is op zich al een moedige daad. Volgens Maksimas Milta van de EHU kunnen nieuwe studenten een telefoontje van de lokale KGB verwachten, met een ‘waarschuwing’ aan ouders en studenten over de ‘reputatie’ van de universiteit. De jobkansen van afgestudeerden in de staatsgeleide economie in Wit-Rusland is niet groot. Andrei Khrapavitski merkt wel dat de nieuwe en groeiende private sector de mentaliteit van de studenten aan de EHU wel kan waarderen.
De universiteit overleeft met financiële steun van de Europese Commissie, het Zweeds ministerie van Ontwikkelingssamenwerking en eenmalige giften van Europese overheden. Onder meer Nederland, Luxemburg, Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk hebben bijgedragen. België ontbreekt op het lijstje steungevers.Eén van deze organisaties is de European Humanities University. Deze kleine universiteit wil Wit-Russische jongeren een op westerse leest gesnoeide opleiding in menswetenschappen geven. Sinds 1997 moest ze Wit-Rusland onder druk van het regime verlaten. Nu heeft ze een stek gevonden in de Litouwse hoofdstad. Rond de EHU is er een klein netwerk liberaal denkende, creatieve activisten gegroeid.

Burgerjournalistiek in de dictatuur

Andrei Khrapavitsky is naast alumnus en werknemer van EHU een van de bezielers achter www.electby.org, een website die verkiezingsfraude in Wit-Rusland aan de kaak wil stellen. De ambitie is verder te gaan dan het werk van officiële verkiezingswaarnemers: aanwezig zijn in het stembureau en achteraf een droog rapport opstellen. Het doel is niet minder dan burgerjournalistiek organiseren in wat nog steeds het meest repressieve regime van Europa is.

‘We houden de site al online sinds de presidentsverkiezingen van 2010. Sindsdien verzamelen we rapporten van electorale fraude van zowel officiële organisaties als van particulieren. Momenteel werken we aan applicaties die het voor gewone burgers mogelijk moet maken incidenten in realtime op het net te gooien. We zien dat activisten niet aarzelen om met hun smartphone misbruik vast te leggen: bij de sociale rellen van vorig jaar is er een video viraal gegaan van het gewelddadig optreden van de KGB tegen demonstranten. De maker, Piotr Markielau, werd achteraf wel opgepakt, maar niet voor zijn verslag online kwam.’

Pjotr Markielau

Alex Van Steenbergen

‘Tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van maart dit jaar hebben we daarom voor het eerst een app op basis van het Keniaanse platform Ushahidi ingezet. Dat werd voor het eerst gebruikt om ooggetuigenverslagen van fraude in de Keniaanse presidentsverkiezingen van 2007 vast te leggen, maar het is bijvoorbeeld ook gebruikt na de aardbeving in Haïti, de bosbranden in Rusland enz.’

‘De lokale verkiezingen in Wit-Rusland zijn niet zo belangrijk. Maar toch zijn we erin geslaagd enkele nieuwe vormen van fraude bloot te leggen. We zien recent het gebruik van carrouselstemmen: “betrouwbare” mensen worden rondgereden van bureau naar bureau en mogen telkens terug opnieuw stemmen. Ze krijgen een speciaal stempel in hun paspoort zodat de bijzitters hen herkennen. Een van onze activisten heeft hier lucht van gekregen, die stempel nagemaakt en is twee keer gaan stemmen. Het verslag daarvan staat nu online.’

Laat het regime jullie activiteiten zomaar toe? Het is verbazingwekkend dat jullie sites überhaupt toegankelijk zijn in Wit-Rusland.

Andrei Khrapavitsky: De overheid heeft in het verleden geprobeerd onze site offline te halen door het IP-nummer te blokkeren, maar dat is snel geremedieerd. Alleszins houden we onze servers in Litouwen en de VS en is de content veilig opgeborgen in een cloud. We kunnen ze na een aanval van hacking snel terug online brengen. Recent nog kregen we een massale aanval van spam te verwerken, zodat de site crashte. Ze proberen veel, soms teveel (lacht). Maar het is nooit voldoende om ons plat te leggen.

Maar technologie kan ook door de staat gebruikt worden. Je kan met algoritmes en filters veel schade aanrichten. We weten dat de KGB investeert in een informaticacel en probeert de Chinese ervaring te gebruiken, al ontbreekt het hen nog aan middelen om te doen wat de Chinezen kunnen. Voorlopig kan je, als je wil, vrij aan content van de oppositie komen. Maar we zullen zien hoe het evolueert.

Lopen jouw activisten geen gevaar door aan jullie project mee te werken? Tot voor kort stond het bedrijven van onafhankelijke journalistiek in het strafwetboek.

Andrei Khrapavitsky: Als je betrapt wordt op bijdragen aan onze site, kan je veroordeeld worden voor meewerken aan ‘ongeautoriseerde media’. Daar staan nog steeds fikse geldboetes op. Een van onze medewerkers voor een ander project dit jaar alleen al voor 2000 euro aan boetes opgelopen. Dat is in Wit-Rusland veel geld. Maar gelukkig hebben we een netwerk dat ons financieel ondersteunt. Een nieuw en voor mij heel bemoedigend fenomeen is het gebruik van crowdfunding in Belarus, zowel voor dergelijke steun als voor andere initiatieven.

Wij werken in Vilnius omdat Litouwen een vrij land is dat dichtbij Belarus ligt. Maar ook hier moeten we rekening houden met infiltratie door de overheid. Laatst organiseerde een Litouwse NGO een conferentie over manieren om steun te geven aan Wit-Russische organisaties in ballingschap. We merkten dat er een journalist van een Russische staatskrant aanwezig was en de deelnemers op een kleine camera aan het filmen was. Dat was waarschijnlijk een spion.

Andrei Khrapavitski

Alex Van Steenbergen

Kan jij je zelf vrij bewegen in Wit-Rusland?

Andrei Khrapavitsky: Ik kan vrij reizen naar mijn thuisland en ik doe dat dan ook regelmatig. In Wit-Rusland zijn er alleszins verschillende lagen van repressie. Een activist als ikzelf zal eerder te maken krijgen met pesterijen vanwege de overheid. Ik herinner me dat ik ooit preventief werd aangehouden toen Loekasjenko in Hlybokaye, mijn thuisstad, op bezoek was. En dat terwijl ik niet eens wist dat hij in de buurt was, en ik me een aantal straten verderop in een ander stadsdeel bevond.

Toen we rond de tijd van de Oranjerevolutie in Oekraïne naar Kiev wilden om de verkiezingen te gaan waarnemen, werden we in het station opgepakt en traag, één voor één ondervraagd. Er werden niet veel woorden aan vuil gemaakt, net genoeg tot we onze trein misten. Natuurlijk gingen we toch. We zijn ’s nachts per bus naar Kiev gereden.

Als je je verder in de politiek begeeft dan loop je meer risico, bijvoorbeeld op processen met vervalste bewijzen. Maar de tijd van de politieke verdwijningen lijkt achter ons te liggen. In de jaren ’90 werden opposanten nog vermoord, zelfs als ze geen echte bedreiging voor Lukshenka’s macht vormden. In 2010 werd oppositiekandidaat Mikola Statkevich na de verkiezingen opgepakt en gevangengezet, maar na druk uit de EU een tijd later terug vrijgelaten. Vandaag maken we duidelijk een periode van relatieve liberalisering mee.

Misschien zegt dat ook iets over het zelfvertrouwen van het regime: Loekasjenko haalt de matrak maar boven als hij zich bedreigd voelt.

Andrei Khrapavitsky: De controle over de maatschappij is na al die decennia inderdaad zo groot en de oppositie zo klein en verdeeld dat Loekasjenko zich weinig zorgen moet maken van binnenuit. Toen de protesten in 2017 uitbraken, wisten de autoriteiten exact wie ze moesten oppakken om te voorkomen dat het uit de hand zou lopen. De huidige liberalisering is er vooral om de EU te plezieren. Wanneer zijn regime in gevaar komt, zal Loekasjenko niet nalaten terug te grijpen naar de oude repressie.

Loekasjenko’s bijnaam ‘de laatste dictator van Europa’ impliceert dat hij een relict uit het verleden is. Maar hij zit er nu toch al meer 20 jaar…

Andrei Khrapavitsky: Loekasjenko heeft die titel verdiend omdat hij vanaf het begin agressiever was in de repressie. Vanaf een vroeg stadium ging het bij hem overduidelijk om de controle over de macht, en hij ging geen democratie in scène zetten zoals dat gebeurde in het Rusland van Poetin. Daar heeft men lang de schijn van een soort pluralisme volgehouden. Nu het is het overduidelijk dat Luksahenka niet meer de laatste dictator van Europa is. Op bepaalde vlakken heeft Wit-Rusland zelfs als testcase gediend voor zaken die achteraf in Rusland en andere landen als Oezbekistan zijn toegepast. Vroeger ging het Westen ervan uit dat het probleem-Loekasjenko wel door Rusland zou worden opgelost. Hopelijk zijn ze zo naïef niet meer.

Wit-Russische oppositie

Alex Van Steenbergen

Op het eerste zicht lijkt Loekasjenko niet te investeren in een ideologie, zoals Poetin dat doet via nationalistische denkers als Aleksandr Dugin. Wit-Rusland bewijst lippendienst aan de erfenis van de Sovjet-Unie, en lijkt ook op dat vlak iets van het verleden.

Andrei Khrapavitsky: Er wordt wel degelijk geïnvesteerd in ideologische vernieuwing. Sinds kort is er op de staatsuniversiteiten een cursus “ideologie”. Dat is me zelf gelukkig bespaard gebleven, maar enkele van onze studenten hier aan EHU kunnen erover meespreken. Sommige van de thema’s zijn nationaal bewustzijn, patriottisme, geschiedenis, …

Op districtsniveau heb je bijvoorbeeld adjunct-burgemeesters verantwoordelijk voor de ideologische onderbouw van het lokaal beleid. Zij fungeren als een soort politieke commissaris en zijn waarschijnlijk ook de lokale antennes van de KGB, hoewel ik dat niet kan bewijzen.

In een bibliotheek van de universiteit van Minsk zag ik een boek van Marine Le Pen liggen, naast de cursussen management en fysica. Wordt zij door de staat ondersteund?

Andrei Khrapavitsky: Er zijn intellectuelen achter Loekasjenko die dergelijke regressieve krachten in Europa ondersteunen, net zoals het Kremlin. Dit doen ze deels uit geopolitieke redenen, omdat nationalisme Europa verzwakt, maar ook omdat het regime de ideeën van extreem-rechts aantrekkelijk vindt voor Wit-Rusland en de wereldorde. Loekasjenko heeft iets van een Sovjet-nationalist, terwijl je Poetin eigenlijk gewoon fascist kan noemen. Poetin en zijn kring zijn sterk beïnvloed door de Russische fascistische denker Ivan Ilyin, iets wat weinigen in het Westen weten.

Econoom Paul Krugman schreef onlangs over Oost-Europa: ‘Sinds ze zich ontdaan hebben van de vreemde ideologie van het communisme, kunnen ze evolueren naar hun eigenlijke missie: het fascisme’. Loekasjenko lijkt die overgang naadloos te hebben gemaakt.

Andrei Khrapavitsky: Dat doet me denken aan de hoefijzer-theorie. Naarmate links en rechts extremer worden, beginnen ze meer gemeenschappelijke kenmerken te vertonen. Totalitaire regimes lijken soms verbazend op elkaar. De intellectuelen achter het regime zullen zich nooit openlijk communistisch of fascistisch noemen. Maar ze praten het regime goed wanneer het een harde lijn aanhoudt.

De protesten tegen de ‘parasietentaks’

Alex Van Steenbergen

Een van de premissen achter het versoepeld beleid van de EU ten aanzien van Loekasjenko is dat de harde aanpak via sancties niet gewerkt heeft. De hoop is nu dat de tentatieve liberalisering van de economie uiteindelijk tot politieke liberalisering zal leiden. Zie je dit gebeuren?

Andrei Khrapavitsky: Dat is moeilijk te zeggen. Het zal zeker afhangen van de bereidheid van de mensen om zelf te veranderen. Misschien moet er eerst een middenklasse groeien, mensen die zien dat ze meer economische kansen krijgen als het regime verandert. Er is sprake van om de IT-sector in het land uit te breiden. Ik zie al die informatici nu nog niet direct op straat komen, maar wie weet. Meer mensen verdienen hun geld buiten de staatsbedrijven en zijn dus niet meer rechtstreeks afhankelijk van de staat voor hun overleven.

‘Ik zie dat veel activisten geen illusie meer hebben dat het regime door directe confrontatie omvergeworpen kan worden. ’

Weet je, ik zie dat veel activisten geen illusie meer hebben dat het regime door directe confrontatie omvergeworpen kan worden. Mensen proberen nu het beste van hun leven te maken, wat creatief werk te doen en de nieuwe ruimte voor initiatief te benutten. In Minsk en andere regionale centra springen cafés en bars uit de grond waar mensen samenkomen en evenementen organiseren. Dat zijn kleine eilandjes met een westerse mentaliteit.

Die positieve veranderingen vinden plaats ondanks het regime. Ik zag laatst een project internetproject over het stadsleven in Minsk, interessant en creatief. Daar zaten mensen met een achtergrond van activisme achter. Een vriend van me heeft onlangs een Ierse pub in het oude centrum van Vitsebsk geopend. Hij staat erop om de Wit-Russische taal te spreken met de autoriteiten, en hij komt ermee weg. Nog niet zo lang geleden was dat een daad van verzet, zeker in dat deel van het land. Nu kan het.

Je spreekt over een “Westerse mentaliteit”. Wat betekent het Westen voor jou?

Andrei Khrapavitsky: Aan de basis van waar het Westen voor staat liggen de idealen van de Verlichting, die de Harvard-psycholoog Steven Pinker omschrijft in zijn recente boek ‘Enlightenment, now!’. Voor mij is het idee belangrijk dat de maatschappij steunt niet op het geloof, maar op het vertrouwen in de rede. Het impliceert dat we minder tribaal of nationalistisch worden en meer open naar de wereld toe.

Ik ben het idee van Europa genegen, hoewel dat nog niet helemaal gevormd is. Ik zie wel iets in Guy Verhofstadt, die ik onlangs hier in Vilnius heb ontmoet op een boekenbeurs. Emmanuel Macron is ook een inspirerend figuur, al ontmoet hij veel weerstand bij andere leiders.

Dat is mijn persoonlijke visie, die zeker niet al mijn landgenoten met mij delen. Toch kan het Westen een model zijn voor Wit-Rusland. Maar als de Europeanen zelf niet in hun model geloven, dan mag je niet verwachten dat Wit-Russen dat wel gaan doen. En je moet weten dat elke crisis in de EU, zoals de vluchtelingencrisis en de problemen van de euro door de media hier worden uitvergroot.

Het westerse liberale model staat zwaar onder druk. Dat moet jou toch pessimistisch stemmen.

Andrei Khrapavitsky: Mensen blijven verknocht aan hun nationale idee, en Wit-Rusland is niet anders. Maar als je naar de zeer lange termijn kijkt dan zie je duidelijk dat de mensheid het juiste pad is. Op vlak van mensenrechten is er vooruitgang en de armoede daalt. Ondanks pieken als WOII is het leven minder gewelddadig dan eeuwen terug. De geschiedenis geeft voorbeelden genoeg van de gevaren van menselijke dwaasheid en we moeten waakzaam blijven.

Maar als mensen hebben we soms de neiging op negatieve aspecten te focussen en het brede verhaal uit het oog te verliezen. Ik ben geboren in 1979 in de USSR, en als ik die tijd vergelijk met wat er zelfs in Belarus al mogelijk is dan heb ik reden om optimist te zijn. Het leven van Wit-Russen is erop vooruitgegaan, ondanks het regime. Wit-Rusland en Rusland zijn ook geen eilanden die zich van de rest van de wereld en Europa kunnen afsluiten. Er is nu een goede kans dat het regime van Loekasjenko eerder met een sisser dan met een knal ten einde komt. Het is onze taak dat moment vroeger dan later de laten gebeuren.

Je woont en werkt al lang in het buitenland. Zie je je ooit een toekomst uitbouwen in je thuisland?

‘Alles wat ik geleerd heb, wil ik nu in de praktijk brengen voor mijn land. Omdat het belangrijk is.’

Andrei Khrapavitsky: Je moet eerst weten dat ik niet vrijwillig mijn land heb verlaten. Voor ik naar de VS ging had ik al een lang verleden als activist. Mijn vader was in de jaren ’80 en ’90 voorzitter van het Wit-Russisch volksfront in onze stad. Dat had overigens niets met Le Pens FN te maken. Het stond in die tijd voor democratie en aansluiting bij het westen na de val van de USSR. Mijn grootvaders familie werd in 1945 na de annexatie van westelijk Belarus als “koelak” (“rijke” landbouwer en dus klassevijand) gebrandmerkt. Zijn zussen zijn toen naar het Westen gevlucht. Met zo’n dissidente achtergrond heb je in Wit-Rusland weinig zinvolle opties.

Als het mogelijk is, dan keer ik zeker terug. Maar ik voel me helemaal geen balling en al zeker niet als iemand die zich van het thuisland afkeert. Vilnius is mijn thuis, ik woon hier al 10 jaar maar ik ban elke dag met Wit-Rusland bezig. Ik heb een achtergrond in IT, heb journalistiek in de VS en politieke wetenschappen in Vilnius gestudeerd. Ik heb er nooit aan gedacht om in de VS te blijven en daar een leven op te bouwen. Alles wat ik geleerd heb, wil ik nu in de praktijk brengen voor mijn land. Omdat het belangrijk is.