Hoe de invloed van een kleine minderheid antivaxers langzaam doorsijpelt

Cultfiguren in de Europese antivaccinatie- beweging jagen hun volgers angst aan om hen te overtuigen. Ze verspreiden ook bewust verkeerde informatie als waarheden.

© Reuters /Jeenah Moon

De antivaccinatiebeweging vormt een onwaarschijnlijk spectrum van uiteenlopende online groepen: kritische ouders uit de middenklasse, uiterst linkse anarchisten, uiterst rechtse onruststokers en alles daartussenin. Maar daarachter schuilt een complex netwerk dat, over de grenzen heen, samenwerkt om de boodschap te verspreiden. Agressiever, beter gecoördineerd en effectiever dan ooit.

In augustus 2020 zat Robert F. Kennedy Junior aan een gepolijste tafel, versierd met papieren vlaggetjes, in Berlijn. ‘Dit is een boodschap aan de wereld: wij pikken dit niet langer’, zei hij, geflankeerd door dokters en juristen uit heel Europa. ‘Wij bouwen zelf instellingen op om júllie instellingen te bekampen.’

Kennedy is een milieujurist uit de Verenigde Staten en een neefje van JFK. Hij is ook de stichter van een van de toonaangevendste Amerikaanse antivaccingroepen. De man was in Europa om het woord te nemen op een “hoorzitting” van een groep die zich de World Doctors Alliance noemt. Die is opgericht door een Britse dokter die geschorst werd omdat hij beweert dat COVID-19 een hoax, een vals bericht is.

De vlaggetjes gaven de bijeenkomst een officieel tintje – het leek bijna een minivergadering van de Verenigde Naties. De hoogdravendheid en formaliteit moesten geloofwaardigheid verlenen aan deze oefening in ontkenning van de wetenschap. “Getuigen” uit een reeks landen moesten de “bewijzen” bijeenbrengen, die de wetenschappelijke onderbouwing van de pandemie en van het vaccin moesten ondermijnen.

De antivaccin-activisten blijven een kleine minderheid van de bevolking, maar hun invloed sijpelt langzaam door in bredere kringen. Met gevolgen voor de volksgezondheid in Europa.

De Duits-Amerikaanse jurist Reiner Fuellmich gebruikt deze zogenaamde bewijzen en klaagt organisaties en personen die betrokken zijn bij de strijd tegen de pandemie aan voor misdaden tegen de menselijkheid. Zijn klachten werden tot nu toe door geen enkele rechtbank aanvaard, maar Fuellmich blijft beweren dat COVID een georkestreerde hoax is.

Het zijn dit soort hoorzittingen en pogingen tot juridische procedures die de Europese antivaccinatiebeweging kenmerken. Niet iedereen realiseert zich dat de beweging voortbouwt op een infrastructuur die al twee decennia lang wordt opgebouwd.

Ze blijven wel een kleine minderheid van de bevolking, de antivaccin-activisten, maar hun invloed sijpelt langzaam door in bredere kringen. Met gevolgen voor de volksgezondheid in Europa: nog voor de pandemie uitbrak, verloor het Verenigd Koninkrijk al de status van mazelenvrij land en werd Europa gezien als de meest ‘vaccin-sceptische’ regio ter wereld.

Internationale samenwerking

De antivaxbeweging blijft moeilijk te vatten. Het gaat om een onwaarschijnlijk spectrum van uiteenlopende online groepen: ouders uit de middenklasse, uiterst linkse anarchisten, uiterst rechtse onruststokers en alles daartussenin. Maar een geraffineerd kader van antivaccinprofessionals werkt samen. Over diverse groepen en nationale grenzen heen willen ze hun boodschap verspreiden: dat alle vaccins gevaarlijk zijn en dat iedereen die helpt ze toe te dienen een bedrieger is.

‘Hun gevoel komt meestal voort uit hun economisch eigenbelang.’

Interne documenten, financiële gegevens, neergelegde klachten en tientallen interviews bewijzen dat de drijvende krachten achter de antivaccinatiebeweging georganiseerder en onderling meer verbonden zijn dan op het eerste gezicht lijkt. Ze wordt grotendeels voortgestuwd door een netwerk van dokters, juristen en ondernemers. Zij zetten hun publieke geloofwaardigheid in om in te spelen op de bezorgdheid over vaccins bij het grote publiek. Velen van hen hebben daarmee een hoop geld en invloed vergaard.

‘Er zijn alternatieve professionals in de gezondheidszorg die zeggen dat de medische wetenschap en de wetenschappelijke methode niet te vertrouwen zijn’, bevestigt Imran Ahmed. Hij richtte het Center for Countering Digital Hate in Londen op, een organisatie die onderzoek doet naar misinformatie en haatspraak. ‘Maar wat je wel moet vertrouwen, is hun gevoel. En hun gevoel komt meestal voort uit hun economisch eigenbelang.’

Goed geoliede machine

De antivaccinatiebeweging is zo oud als vaccins zelf, en haar gespreksonderwerpen zijn vertrouwd: misinformatie, inspelen op het wantrouwen tegenover elites, oproepen tot een debat over persoonlijke vrijheden. Maar de moderne antivaccinatiebeweging ontstond in 1998.

Wakefield ontketende niet enkel een golf van wantrouwen jegens vaccins, hij was ook de inspiratie voor de opkomst van een beweging.

Het Britse medisch vakblad The Lancet publiceerde toen een spraakmakend artikel dat een verband legde tussen het BMR-vaccin (tegen bof, mazelen en rodehond) en autisme. Tien jaar later onthulde onderzoeksjournalist Brian Deer dat de voornaamste auteur van het artikel, Andrew Wakefield, van een advocaat zo’n 400.000 pond had ontvangen voor zijn grotendeels vervalste onderzoek. The Lancet trok het artikel later weer in, maar het kwaad was geschied: in verschillende Europese landen was de vaccinatiegraad al gedaald.

Wakefield ontketende niet enkel een golf van wantrouwen jegens vaccins, hij was ook de inspiratie voor de opkomst van een beweging. Enkele maanden na de publicatie van zijn artikel richtte een bestuurslid van de Franse Antivaccinliga, Françoise Joët, samen met een Spaanse bondgenoot een Europees netwerk op: het European Forum for Vaccin Vigilance (EFVV). De bedoeling: volgers bijeenbrengen, een strategie uitwerken en klachten neerleggen tegen verplichte vaccinatie.

In 2005 publiceerde het EFVV een eerste rapport, waarin foutief werd beweerd dat vaccins tot meer dan vijftig verschillende gezondheidsproblemen konden leiden, van cellulitis tot leukemie. Het Europese netwerk groeide aan met organisaties en individuele leden uit meer dan 25 landen. Het lag aan de basis van allianties tussen groepen uit heel Europa, organiseerde petities en reikte een jaarlijkse award uit om het werk van leden te bekronen.

Alternatieve therapieën

In 2019, maanden voor de pandemie toesloeg, ging die award naar de Italiaanse antivaxgroep Corvelva. Daarmee werd de inzet van de levendige Italiaanse antivaccinatiebeweging erkend, een beweging die al jaren groeit. Een groep van juristen en dokters in Italië werkt bijvoorbeeld structureel samen.

De artsen in kwestie schrijven dure maar onwerkzame therapieën voor aan kinderen die aan autisme lijden. De therapieën zouden volgens hen toxische stoffen uit het lichaam verwijderen die het gevolg zijn van vaccinaties.

‘Ze maken je verslaafd aan die middelen en verkopen je dan een reeks van alternatieve therapieën’, getuigt Maria (schuilnaam), moeder van een zestien jaar oude tiener met autisme. ‘Het was bedrog.’ Over een periode van tien jaar gaven Maria en haar man duizenden euro’s uit aan zulke alternatieve behandelingen. Het ruïneerde de familie financieel en emotioneel.

Sommige van deze artsen traden ook op als betaalde experts in gerechtelijke procedures, aangespannen door ouders van kinderen met autisme. Die wilden een schadevergoeding krijgen van vaccinproducenten, omdat die volgens hen verantwoordelijk zijn voor de ontwikkelingsstoornis van hun kinderen.

De opkomst van de populistische partij Vijfsterrenbeweging in Italië verliep parallel met een daling van de vaccinatiegraad tegen mazelen.

Een belangenconflict, zo lijkt het: advocaten die banden hebben met de antivaccinatiebeweging verspreiden scepsis over de vaccins om cliënten te winnen, en artsen beweren dat de vaccins de oorzaak van autisme zijn om hun patiënten therapieën te kunnen verkopen. Luca Ventaloro, jurist en wettelijke vertegenwoordiger van Comilva, een van de prominente Italiaanse antivaccinorganisaties, verwerpt deze beschuldigingen: ‘Ik ben een advocaat. Wij behandelen de zaken waarvoor we betaald worden.’

Sinds 2007 hebben Italiaanse rechtbanken in minstens elf gevallen schadevergoedingen toegekend aan families van kinderen met autisme. In minstens één geval schoot de staat tekort in zijn verdediging. ‘Deze procedures veroorzaakten grote schade’, zegt Stefano Zona, een specialist infectieziekten en medeoprichter van een Italiaanse pro-vaccinorganisatie.

De Italiaanse antivaccinatiebeweging is intussen een business en een ideologie geworden. In 2013 boekte ze een politieke overwinning. De populistische partij Vijfsterrenbeweging had jarenlang het wantrouwen in vaccins aangewakkerd en kwam dat jaar voor de eerste keer in het parlement terecht. Daarmee begon de beweging door te dringen tot de gevestigde orde.

De opkomst van de partij verliep parallel met een daling in de graad van vaccinatie tegen mazelen: van bijna 94 procent in 2010 tot 85 procent in 2015, een van de laagste percentages in Europa. Het aantal gevallen van mazelen ging zo steil de hoogte in dat de Wereldgezondheidsorganisatie er bij Italië op aandrong zijn vaccinatieprogramma te versterken.

Ook andere Europese landen zagen gelijkaardige evoluties, zo blijkt uit data van het Vaccine Confidence Project (dat werd opgericht als reactie op de misinformatie door de antivaccinatiebeweging). In regio’s met hoge scores voor populistische partijen bij de Europese verkiezingen van 2017 steeg ook het aantal vaccintwijfelaars.

‘De kruising van samenzwerings- theorieën en politiek activisme is nieuw in de Europese antivaccinatiebeweging’, zegt Anne Josso (Miviludes).

© Reuters / Eric Gaillard

Cultfiguren

Na de publicatie van zijn paper trok Andrew Wakefield naar de Verenigde Staten waar hij zich in het centrum van een groeiend netwerk van antivaccindokters, -onderzoekers en -lobbygroepen wist te werken. Hij legde banden met de libertijnse Health Freedom beweging, die actie voerde tegen de regering over het gezondheidsbeleid. Deze beweging had heel wat politieke en financiële banden gemeen met de sluimerende ideologie die niet veel later als Trumpisme zou bloeien.

Met de pandemie kwam het verband tussen samenzweringsdenken, vaccins en persoonsgedreven, libertaire politiek in een stroomversnelling. Tegen de tijd dat het coronavirus uitbrak, was Andrew Wakefield – de auteur van het vervalste onderzoek – een cultfiguur geworden. Hij had een relatie met supermodel Elle Macpherson, verzamelde een aanzienlijk fortuin en was te gast op een van Donald Trumps inhuldigingsfeestjes.

Naar het voorbeeld van Wakefield verwierven ook in Europa artsen, juristen, influencers, boegbeelden van alternatieve media en ondernemers uit de antivaccinatiebeweging de status van cultfiguur.

Zo is er de Fransman Thierry Casasnovas. Hij is bekend voor zijn promotie van een rauwegroentendieet en zijn hevige anti-vaccinretoriek, en beweert een geneesmiddel te hebben voor het coronavirus: vasten en rauwe groenten eten. Hij verdiende miljoenen met de verkoop van sapcentrifuges en coachingsessies. Casasnovas heeft bijna 500.000 online volgers, die steeds radicaler worden en bereid zijn om alles te geloven wat de man beweert. Met inbegrip van de zogenaamde mogelijkheid om van kanker te genezen door rauw voedsel te eten.

De Franse overheid houdt Casasnovas in het oog omdat hij met zijn desinformatie mensenlevens in gevaar brengt. Ook Miviludes volgt zijn activiteiten, een Franse overheidsdienst die de activiteiten van sekten en hun invloed op de mentale volksgezondheid in kaart brengt. Dit agentschap volgt ook al meer dan tien jaar lang de samenzweringstheorieën en valse informatie van de antivaccinatiebeweging.

‘Je kan het ongenoegen niet bedaren door mensen het zwijgen op te leggen’.

Veertig procent van de werklast van het agentschap gaat nu naar het monitoren van antivaccinfiguren en de misinformatie die ze verspreiden, zegt Anne Josso, algemeen secretaris van Miviludes. Ze bevestigt dat de antivaccinatiebeweging in een stroomversnelling raakte door de gezondheidscrisis.

De beweging vermengde samenzweringstheorieën en politiek activisme om meer aanhangers te krijgen. ‘Die kruising van verschillende bewegingen is nieuw’, zegt Josso. ‘De leiders ervan werken samen en stroomlijnen hun verhaallijnen om meer invloed te verwerven.’

Ze jagen hun volgers angst aan om hen te overtuigen en verspreiden bewust verkeerde informatie als gedeelde waarheden, zo verduidelijkt Josso. Hun discours gaat meestal over samenzweringstheorieën, zoals de grote farmabedrijven die de wereld zouden willen vergiftigen, en de weigering om in te grijpen in zogenaamde natuurwetten, zodat het lichaam zich zelf zou verdedigen tegen virussen.

Een voormalige Belgische antivaxactivist wil zijn verhaal doen. Anoniem wel, uit vrees dat hij het doelwit van beledigingen en aanvallen wordt. ‘Ik raakte sterk betrokken bij de antivaccinbeweging toen mijn vriendin ziek werd. Traditionele geneesmiddelen hielpen niet en we werden verleid met allerlei soorten alternatieve middelen. Veel van die genezers waren heel sterk tegen vaccinaties gekant.’ Later realiseerde hij zich dat hij ‘gemanipuleerd werd met leugenachtige illusies’.

Dat was ook het geval bij de Britse Sebastian Shemirani. Zijn moeder Kate, van wie hij vervreemd raakte, is nu een van de leidende Britse woordvoerders van de antivaxbeweging. Volgens haar maken dokters zich schuldig aan moord als ze meedoen aan de vaccinatieprogramma’s. ‘Haar verlangen om mensen te controleren is heel sterk’, zegt Sebastian. ‘Ze is de Messias van een kleine en slecht opgeleide groep van mensen die zich misschien terecht opwinden over hun gebrek aan inspraak in de politieke besluitvorming.’

Shemirani zag hoe zijn moeder een boegbeeld werd tijdens de pandemie. Hij gelooft dat de anti-vaccinatiebeweging een bijna bijbels vertrouwen heeft in de scheiding tussen goed en kwaad. Temidden van de verwarring en chaos van een pandemie biedt die keurige moraal antwoorden. Maar Shemirani gelooft dat de samenzweringstheorieën voorbij zullen waaien wanneer die antwoorden vals blijken te zijn. ‘Wanneer binnen twee of drie jaar iedereen in het Verenigd Koninkrijk nog leeft, zal de intellectuele geloofwaardigheid van mijn moeder verdwijnen. In hun eigen gedachten, natuurlijk. Want ze hebben het nooit mis. Ze hebben het alleen mis over de timing’, zo schetst hij.

Geweld en intimidatie

In België liet een hoog percentage burgers al een spuitje (of twee) zetten, maar bij de zuiderburen in Frankrijk slaat de vaccinatiecampagne minder aan. Sommige Fransen die geen vaccin willen, maken zich zorgen dat zij tweederangsburgers zullen worden. Ze noemen het land een “gezondheidsdictatuur” en schuwen soms het geweld niet.

Gesprekspartners met kennis van de antivaccinbeweging wilden enkel anoniem getuigen, uit vrees lastig gevallen te worden of erger.

Tijdens een betoging tegen gezondheidspasjes en vaccins in Parijs, in mei, noemden deelnemers een journalist een “collaborateur” en dreigden ze hem in elkaar te slaan. Meerdere betogers hadden een gele davidsster op de borst gespeld, waarmee ze de mogelijke verplichting van de corona-vaccins vergeleken met de holocaust. Het is een echo van het geweld dat ook elders in de antivaxbeweging opduikt. Verpleegkundigen en artsen hebben ook doodsbedreigingen gekregen.

Gesprekspartners met kennis van de antivaccinbeweging wilden enkel anoniem getuigen, uit vrees lastig gevallen te worden of erger. In een recent interview in de Britse krant The Sunday Times zegt Brian Deer, de journalist die de Wakefieldzaak aan het licht bracht, dat hij al jaren veel beledigingen moest slikken en dat antivaccin-activisten zelfs geprobeerd hebben zijn huis aan te vallen.

Inderdaad: de antivaccinbeweging is meer georganiseerd en agressief geworden en haalt inspiratie, taalgebruik en argumenten uit de anti-abortusbeweging. Sommige vaccinweigeraars hebben hun houding verantwoord met een verwijzing naar gewetensbezwaren maar anderen gaan nog verder en beweren dat de vaccins cellen en weefsel van geaborteerde foetussen bevatten, en dat om “pro life”-supporters tot het weigeren van het vaccin aan te zetten.

‘Er broeit veel onder de oppervlakte. En je kan het ongenoegen niet bedaren door mensen het zwijgen op te leggen.’

Dat komt vooral voor in Oost-Europa, waar de pandemie een nieuwe gelegenheid biedt aan de antivaccin- en anti-abortusbewegingen om hun krachten te bundelen. Polen is een van de meest vaccinweigerachtige landen. Bisschoppen hebben zich er ook openlijk tegen vaccinatie uitgesproken. Een recent onderzoek bracht aan het licht dat 40% van de bevolking zich niet of waarschijnlijk niet zal laten vaccineren. En de stroom van desinformatie zwelt nog aan.

Het ultra-conservatieve Christian Center for Law and Justice, dat juridische hulp geeft aan dokters die weigeren een abortus uit te voeren, heeft nu zijn aandacht verlegd naar families en dokters die weigeren kinderen te laten vaccineren.

Zal de beweging overleven, nu de vaccinatiegraad in veel rijke landen hoog blijkt te zijn? In augustus 2020 nog opende de organisatie van Robert Kennedy Junior, Children’s Health Defense, in Brussel een Europese poot. In het Verenigd Koninkrijk werd de Medical Freedom Alliance gevormd, een echo van de World Doctors Alliance. ‘We zullen nieuwe platformen vinden’, zegt Luca Ventaloro van de prominente Italiaanse antivaccingroep Comilva. ‘Er broeit veel onder de oppervlakte. En je kan het ongenoegen niet bedaren door mensen het zwijgen op te leggen.’

Dit artikel kwam tot stand met de financiële steun van de Investigative Journalism for Europe-beurs.

Vertaling: Emiel Vervliet

Deze analyse werd geschreven voor het herfstnummer van MO*magazine. Voor slechts 32 euro kan je hier een jaarabonnement nemen! Je kan ook proMO* worden voor slechts 4 euro per maand. Je krijgt dan ook ons magazine toegestuurd en je steunt daarmee ons journalistiek project. Opgelet: Knack-abonnees ontvangen MO* automatisch bij hun pakket.