Hoe duurzaam zijn de voetbaltruitjes van onze Rode Duivels?

WK-sponsor Adidas beweert dat de truitjes, ook die van de Rode Duivels, deels gemaakt zijn van plastic uit de oceaan. Van die claim blijkt weinig te kloppen.

Reuters/ Kai Pfaffenbach

Ook de Rode Duivels gaan mee met hun tijd en de stijgende vraag naar duurzaamheid: hun WK-truitjes én supporterstruitjes zouden gemaakt zijn van oceaanplastic. Het klinkt mooi, maar in werkelijkheid is er weinig groen aan de ambities van producent Adidas, zo blijkt uit Duits onderzoek.

We weten het allemaal: in onze oceanen drijven gigantische bergen plasticafval rond — jaarlijks goed voor ergens tussen 5 en 13 miljoen ton, volgens cijfers van de Europese Commissie. Een aantal mensen en bedrijven wil die plasticvervuiling gelukkig ook verhelpen, door plastic opnieuw op te vissen, in zeeën, op de bodem van de oceaan en aan de kust.

Adidas, dat de WK-truitjes produceert, werkt sinds jaar en dag samen met de ngo Parley For The Oceans.

Ook kledingmerken zien daar wel brood in: onder de noemer ‘oceaanplastic’ verkopen ze producten gemaakt van gerecycleerde plasticsoep. Zo werkt Adidas sinds jaar en dag samen met de ngo Parley For The Oceans. Het merk verwerkte Parley Ocean Plastic tot gerecycleerd polyester, de meest voorkomende synthetische stof, en bracht daarmee een sneaker- en sportkledijcollectie van op de markt.

Met datzelfde materiaal ontwikkelde Adidas, sponsor van de Rode Duivels én van het Wereldkampioenschap voetbal, truitjes voor het WK in Qatar. Onder meer België, Duitsland, Argentinië, Japan en Spanje spelen met truitjes die voor de helft gemaakt zijn van oceaanplastic. En ook supporterstruitjes voor de Rode Duivels zou volgens Adidas oceaanplastic bevatten.

‘Als federatie zijn we blij dat we dezelfde truitjes kunnen dragen als toplanden zoals Duitsland en Spanje, zowel qua design als techniciteit’, reageert Cedric Medard, accountmanager voor Adidas bij de Koninklijke Belgische Voetbalbond. ‘Het feit dat Adidas shirts maakt van gerecycleerd materiaal strookt ook met onze duurzaamheidsprincipes, die we hoog in het vaandel dragen.’

Doen of je duurzaam wordt

Maar is die stof echt zo duurzaam? Een team van Duitse journalisten deed er onderzoek naar, dat vorige week gepubliceerd werd in het weekblad Die Zeit en op onderzoekswebsite Flip.

‘De “oceaantruitjes”,’ schrijven ze, ‘lijken de kroon op de recyclingstrategie van Adidas, een bijzonder heuglijk symbool van hoe ‘s werelds op een na grootste sportartikelenfabrikant probeert duurzaam te worden.’ Of, vervolgen Sebastian Kempkens, Greta Taubert en Christian Salewski, ‘zoals sommige medewerkers van Adidas zullen onthullen: doen alsof je duurzaam wordt.’

Een hoop plasticafval in de rivier Las Vacas, Guatemala. Plasticvervuiling verhelpen wordt steeds populairder, en ook kledingmerken pakken graag uit met ‘gerecycleerd polyester’.

The Ocean Cleanup

Het is maar de vraag of het echt om plastic uit de oceaan gaat. Om iets oceaanplastic te mogen noemen, verduidelijkt Jeroen Dagevos van Plastic Soup Foundation ons, moet het opgevist worden uit open zeeën, terwijl het vaak neerkomt op afval van op een strand. ‘Akkoord, dat helpt om plastics uit de oceaan te houden. Maar beweren dat het om oceaanplastic gaat, is dan geen echt harde claim. Dan heeft het meer een symbolische waarde.’

‘Ecologisch gezien maakt het geen verschil of je het plastic afval nu uit zee haalt of op de stranden verzamelt.’

Greta Taubert, een van de Duitse journalisten, reisde voor het onderzoek af naar de Malediven, waar Parley For The Oceans de oceaan wil redden. De Duitse oprichter van de ngo, Cyrill Gutsch, noemt die staat Future Island Nation, ‘een soort van etalage voor hoe de wereld er moet uitzien’, noteerde de journaliste. ‘In de Malediven leer ik dat “oceaanplastic” een nogal vage term is.’

‘Wie hem voor het eerst hoort, denkt dat het plastic uit de zee gevist is’, verduidelijkt Taubert in het onderzoeksartikel. ‘In werkelijkheid gaat het ook om PET-flessen die aan land, aan de kustlijn, worden onderschept voordat ze de zee bereiken. Het afval van het water is vaak te vuil om er in grote hoeveelheden textiel van te maken.’

Heel problematisch vindt Taubert dat niet. ‘Ecologisch gezien maakt het geen verschil. Op veel eilanden op de Malediven is er geen goede afvalverwerking. Het is dus zeer waarschijnlijk dat de flessen die Parley op de eilanden verzamelt, anders in zee zouden terechtkomen.’

Parley For The Oceans zet onder meer vakantieresorts in om plasticafval in witte zakken in te leveren bij de ngo, of het roept schoolkinderen op om in hun vrije tijd flessen in te zamelen, waarmee ze deelnemen aan een wedstrijd. Wat er te winnen valt, behalve voor onze planeet, is niet duidelijk. Een veredelde vorm van kinderarbeid? Voor Gutsch is het alleszins een ‘betere’ manier om plastic te rapen dan in andere landen, zoals later zal blijken.

Plastic uit zee kost energie

Parley for the Oceans vindt het ‘beter om met plastic in kustgebieden te werken’, zo zei de organisatie aan MO*. Oprichter Cyrill Gutsch noemt dat net zo goed oceaanplastic, hoewel dat technisch gezien dus niet klopt.

‘Plastic uit open zeeën ophalen kost veel’, haalt hij een heikel punt aan. ‘Is het niet beter om plastic te ruimen op stranden, waar dat plastic uiteindelijk toch terechtkomt, dan er veel energie en brandstof voor te verkwisten op zee?’

‘Het meeste plastic zinkt naar de bodem,’ verduidelijkt Gutsch, ‘daar kunnen we toch niet meer aan. Volgens mij besteden we beter onze energie aan het ruimen van plastic dat een directe bedreiging vormt voor het zeeleven in kustgebieden.’

‘Uiteindelijk willen we allemaal hetzelfde: minder plastic, meer bewustzijn. Deze competitiedrang zal ons alleen maar helpen.’

Het is inderdaad lastig en duur om plastic uit de oceaan te halen en vervolgens te verwerken, gaat Joost Dubois van The Ocean Cleanup akkoord — een organisatie die oceaanplastic verwerkt (gecertificeerd door classificatiebureau DNV-GL) om onder meer zonnebrillen te produceren.

‘Maar juist daarom zijn claims van bedrijven dat ze met dat soort plastic zouden werken zo problematisch’„ vindt Dubois. ‘Wie snel geld wil verdienen, zou producten kunnen maken van nieuw plastic, daar een enorme marge op nemen en ze als oceaanplastic verkopen.’

Gutsch vindt het een positieve evolutie dat er nu zoveel gediscussieerd wordt over oceaanplastic. ‘Tot voor kort konden we er alleen maar van dromen dat plastic ruimen sexy zou zijn. Nu is er een wedloop wie het best de oceaan schoonmaakt. Uiteindelijk willen we allemaal hetzelfde: minder plastic, meer bewustzijn. Deze competitiedrang zal ons alleen maar helpen.’

Foute herkomst

Helaas, stellen Taubert en de andere Duitse journalisten na hun onderzoek vast: dat is niet het enige punt van kritiek op de WK-truitjes van Adidas. Want de vraag blijft of ze werkelijk van oceaanplastic gemaakt zijn.

80% van het gerecycleerd polyester, blijkt uit interne documenten die de journalisten konden inkijken, is namelijk helemaal niet afkomstig van de Malediven maar ook van de Dominicaanse Republiek en de Filipijnen. Parley For The Oceans opereert helemaal niet in die landen. Dat komt bij oprichter Cyrill Gutsch uit de lucht gevallen.

Aangespoeld plasticafval op een strand in de Dominicaanse Republiek

The Ocean Cleanup

Journalist Sebastian Kempkens reisde op zijn beurt af naar de Filipijnen. Daar trof hij kinderarbeid aan: jongetjes rapen er plastic flessen, een inzamelaar en tussenpersonen spelen die door aan Adidas. Het gaat om een vorm van informele arbeid die moeilijk te stoppen is. Bij de inzamelaar stond een bord aan de poort met de boodschap ‘No child labour’. Maar we moeten niet liegen, stelde de verantwoordelijke: natuurlijk werken er nog steeds kinderen aan mee.

‘Nu kinderarbeid in kledingfabrieken meer onder controle lijkt,’ analyseert Kempkens, ‘lijkt zich een nieuwe, grotendeels ongecontroleerde, informele industrie te ontwikkelen waar kinderarbeid welig tiert: de handel in plasticafval.’

Daarmee is het onderzoeksverhaal nog niet uit. Uit een finaal telefoontje met Adidas blijkt dat de truitjes noch uit de Malediven, noch uit de Filipijnen komen, maar… uit Thailand. Ook daar is Parley For The Oceans helemaal niet actief. Daaruit concluderen de journalisten dat het aandeel van ‘Parleyplastic’ in de WK-truitjes geen 20% is, wat op zich al zeer weinig zou zijn, maar nul procent.

‘Als dat waar is’, besluit Parley-oprichter Gutsch in Die Zeit, ‘zal ik moeten aandringen op het ontslag van de verantwoordelijke leidinggevenden bij Adidas. Of ons partnerschap in twijfel trekken.’

Microplastics terug naar zee

Is kledij maken uit oceaanplastic überhaupt een goed idee? Het klinkt in elk geval fantastisch. Wat minder belicht wordt, is dat er naast vragen over de echte herkomst en de extra energiekost ook twijfels zijn over de impact op het milieu.

Synthetische vezels staan erom bekend dat ze in de wastrommel microplastics afgeven. En gerecycleerde vormen van polyester, acryl en nylon geven zelfs méér microplastics af dan nieuw geproduceerde vezels, zo blijkt uit wetenschappelijke studies.

Het is de reden waarom spelers als The Ocean Cleanup geen kleding willen maken van oceaanplastic. The Ocean Cleanup vindt het wél een goed idee om er bijvoorbeeld zonnebrillen en andere spullen mee te vervaardigen.

Gemiddeld verliest een nieuwe nationale trui 0,35 gram vezels in de eerste vijf wasbeurten in het lab. Dat zouden ongeveer 68.000 vezels zijn.

Wat gebeurt er precies wanneer je het nationale voetbaltruitje in de wasmachine stopt? Elke Fischer, milieuwetenschapster aan de universiteit van Hamburg, onderzocht het voor Kempkens, Taubert en Salewski. Ze noemt het resultaat ‘verbazingwekkend slecht’.

Fischer keek naar de bodem van de residubakjes, en die bleek haast volledig bedekt met een grijsachtige stof. Gemiddeld verliest een nieuwe nationale trui 0,35 gram vezels in de eerste vijf wasbeurten in het lab. Uit verdere tests zou blijken dat dat ongeveer 68.000 vezels zijn.

Gerecycleerd polyester, ook (echt) oceaanplastic dus, vertoont door het recyclageproces extra slijtage en geeft dus meer microplastics af. Per jaar reizen zo een half miljoen plastic microvezels richting oceaan, het equivalent van vijftig miljoen plastic flessen, stelt de Ellen MacArthur Foundation. Tussen 2015 en 2050 zal er naar schatting 22 miljoen ton microplastics naar de zee vloeien, het equivalent van vier miljard flessendopjes die in de oceaan rondzwerven, leert een studie van Changing Markets.

De grootste schuldigen onder de stoffen zijn daarbij acryl, nylon, polyester én hun gerecycleerde varianten. Bij een wasbeurt met gerecycleerd polyester komen er 2,3 keer zoveel microplastics vrij in vergelijking met conventioneel polyester.

En ook de synthetische vezel acryl, die vaak gebruikt wordt als alternatief voor wol, is een grote boosdoener, blijkt uit onderzoek van de universiteit van Plymouth. Hij laat respectievelijk anderhalf en vijf keer zoveel microplastics achter als pure polyester en een mix van polyester en katoen. Per wasbeurt gaat het over 700.000 micropartikels.

Microplastics zijn minuscuul, maar richten evengoed schade aan. Vandaag weten we, dankzij Nederlandse en Britse onderzoekers, dat microplastics in ons bloed en onze longen aanwezig zijn. De Nederlandse ngo Plastic Soup Foundation, in samenwerking met de Groningse hoogleraar Farmaceutische Immunologie Barbro Melgert, bracht dat feit recent in verband met darmziekten en chronische ontstekingen in de longen. Wat op zijn beurt kan leiden tot kanker, hart- en vaatziekten, astma en diabetes.

Een achtergelaten visnet vol plastic wordt uit de Grote Oceaan gehaald. Plastic verpakkingen én microplastics schaden mens en milieu.

The Ocean Cleanup

Adidas steelt

De WK-truitjes zijn dus niet écht gemaakt uit gerecycleerd plastic, en ze in de was stoppen is schadelijk voor mens en milieu. En alsof dat nog niet genoeg is, blijkt uit onderzoek van de Clean Clothes Campaign dat Adidas ook nog eens een loopje neemt met de arbeidsrechten.

In een heleboel fabrieken die Adidas-producten maakten, werden de lonen niet betaald. ‘Adidas steelt’, stelt de #PayYourWorkers-coalitie, waar de Clean Clothes Campaign samen met internationale en lokale vakbonden deel van uitmaakt. De coalitie lanceerde dit najaar een nieuwe website, AdidasSteals.com. Daarop noteert ze welke fabrieken waar Adidas geproduceerd wordt lonen heeft ingetrokken.

De zaken op de website van #PayYourWorkers zijn voornamelijk gelieerd aan de covidcrisis. Veel modemerken annuleerden toen hun bestellingen of stelden de betalingen ervan uit. Maar de coalitie vermeldt ook zaken van een aantal jaren geleden (uit 2006 en 2011 bijvoorbeeld), om aan te tonen dat het niet om een uitzonderlijke situatie maar om systematisch beleid gaat.

In Cambodja alleen al gaat het om 11,7 miljoen dollar onbetaalde lonen in Adidasfabrieken tijdens de pandemie. Public Eye, lid van de Clean Clothes Campaign en een van de actoren binnen #PayYourWorkers, rekende uit dat het totale bedrag dat onbetaald blijft na de pandemie op 109 miljoen dollar ligt.

In Duitsland, waar Adidas zijn hoofdzetel heeft, spande de Clean Clothes Campaign al een zaak aan tegen Adidas, maar die werd in 2020 geseponeerd. Het gaat om een zaak uit Indonesië uit 2012, waarbij 2000 arbeiders de straat op gingen na schendingen van de arbeidsrechten in hun fabriek. 1300 van hen werden uiteindelijk ontslagen, 327 hebben nooit een ontslagvergoeding gezien.

De zaak werd geseponeerd omdat de bevoegde Duitse overheidsinstantie, de Nationale Kontaktstelle (of Nationaal Contactpunt), geen zakelijke relatie zag tussen Panarub, een van de belangrijkste leveranciers voor Adidas in Indonesië, en de onderaanneming Panarub Dwikarya (PDK). ‘Uit substantieel bewijsmateriaal blijkt dat Panarub de moedermaatschappij van PDK is’, reageerde de Clean Clothes Campaign teleurgesteld na afloop van de zaak. ‘De twee fabrieken delen zelfs managementpersoneel.’

‘Het merk ontkent elke verantwoordelijkheid voor de werknemers tijdens de gebeurtenissen van juli 2012, door te stellen dat hun productie bij PDK eindigde in mei 2012. Adidas is nochtans een belangrijke en vaste afnemer van moedermaatschappij Panarub en heeft derhalve aanzienlijke macht en invloed over beide fabrieken.’

Een maandloon voor een leugenaar van een truitje

In Bangladesh, waar ik heen reisde op uitnodiging van de ngo WSM, ging ik enkele jaren geleden op zoek naar antwoorden. Ik sprak er met arbeidsters die aan de slag waren voor Adidas. Twee van hen, Shopna en Shumi, hield ik een voetbaltruitje voor met de vraag om te raden hoeveel het ongeveer in Europa zou kosten.

Een textielarbeidster in Bangladesh met een Belgisch voetbaltruitje van Adidas (niet van dit WK).

© Lieve Blancquaert/WSM

Shopna en Shumi giechelden toen ze zich een prijs voor de geest probeerden te halen. Ze noemden bedragen, in Bengalese taka, die neerkwamen op rond de 10 of hooguit 20 euro. Zoveel zouden ze zelf nooit uitgeven aan kleren. Hun mond viel open toen we hen de werkelijke verkoopprijs vertelden. ‘Dat is meer dan een maandloon! Dat kan toch niet waar zijn?’

Op dat moment kostte een Adidasshirt nog 85 euro. Volgens een rapport van Collectif Ethique Sur l’Étiquette (een Franse organisatie gelinkt aan de Clean Clothes Campaign) ging daarvan amper 0,60 euro naar arbeid.

Volgens de website van Adidas is een ‘Belgium 22 Home Authentic Jersey’ waar, volgens het merk althans, Parley Ocean Plastic in verwerkt zit, inmiddels 665 Qatarese rial waard. Oftewel 175 euro.

Het minimumloon voor een kledingarbeider in Bangladesh ligt sinds 2018 vast op 8000 taka. Oftewel 72 euro.