‘De protestbeweging blijft breed gedragen, alsof er een drempel van angst is overschreden’
Hoe hard gaat Loekasjenko tegen de oppositie in? ‘Hij kent enkel de taal van geweld’
Dario Van Fleteren
11 september 2020
‘Wanneer het over politieke tegenstanders gaat kent president Loekasjenko enkel de taal van geweld’, vertelt Ria Laenen, professor Russische en Euraziatische Politiek aan de KU Leuven.
Graffiti gericht tegen Loekasjenko, gefotografeerd in 2006.
De Wit-Russische president zit in steeds nauwere schoentjes. Hoe gaat een man die jarenlang geen tegenspraak duldde om met een succesvolle oppositie? Mysterieuze verdwijningen van prominente oppositiefiguren beloven niets goeds.
‘Als je wil dat ik geen president meer ben, zul je me eerst moeten vermoorden’, liet president Loekasjenko onomwonden verstaan wanneer hij onlangs door een menigte arbeiders werd uitgejouwd. Beelden van neergeslagen protesten zijn de buitenlandse media niet vreemd. De president lijkt ver te willen gaan om zijn positie te verzekeren.
Maandag werd één van Loekasjenko’s belangrijkste tegenstanders ontvoerd.
Maandag werd één van Loekasjenko’s belangrijkste politieke tegenstanders, Maria Kolesnikova, volgens ooggetuigen ontvoerd. Volgens anderen ging het om een arrestatie.
Ooggetuigen beschreven hoe gemaskerde mannen haar hardhandig in een busje duwden in het centrum van de hoofdstad Minsk voor ze vertrokken. Camerabeelden lijken dat te bevestigen.
Ze was de enige van de drie grote oppositiekopstukken die nog in Wit-Rusland verbleef. Het bekendste gezicht — Svetlana Tikhanovskaya- verblijft momenteel in Litouwen. De derde kopvrouw, Veronika Tsepkalo, in Polen.
Op dinsdag kwam het nieuws dat ze opgepakt zou zijn aan de grens met Oekraïne. Volgens Oekraïne verhinderde Kolesnikova dinsdagochtend haar uitzetting door haar paspoort aan de grens te verscheuren. Momenteel zou ze in de gevangenis van Minsk verblijven.
Kolesnikova is niet de enige tegenstander van Loekasjenko die als vermist werd opgegeven. Drie andere leden van het coördinatieteam van de oppositie verdwenen op dezelfde dag. Op de laatste grote anti-Loekasjenkobetoging werden maar liefst 633 mensen aangehouden. Op dinsdag riep Climate Action Network Europe nog op drie van hun leden die zondag gearresteerd waren onmiddellijk vrij te laten. Wie geeft de opdracht tot deze arrestaties?
De hand van Loekasjenko?
Verschillende ministeries van Buitenlandse zaken vroegen al om duidelijkheid bij de Wit-Russische autoriteiten. Vanuit Europa komt de vraag om politieke gevangen onmiddellijk vrij te laten.
‘De kans dat Loekasjenko hier persoonlijk achter zit is niet ondenkbaar’, vertelt Ria Laenen, professor Russische en Euraziatische Politiek aan de KU Leuven. ‘Maar je moet goed beseffen dat Wit-Rusland een politiestaat is. Andere hooggeplaatste regimeleden kunnen daar zeker ook de opdracht toe gegeven hebben. Zij zijn vertrouwelingen van Loekasjenko. Het regime wil zichzelf in stand houden’, aldus Laenen.
De zaak-Zakharenko
Het zijn niet de eerste verhalen waaruit blijkt dat Loekasjenko zijn tegenstanders ongemeen hard aanpakt. Naast het politiegeweld tegen betogers en arrestaties van de afgelopen weken, werd de president al eerder van ernstige feiten beschuldigd.
Yuri Garavski, een voormalig militair uit Wit-Rusland, getuigde in 2019 bij Deutsche Welle over Loekasjenko’s illegale praktijken tegenover de oppositie in het land. Hij vertelde hoe hij oud-minister van Binnenlandse zaken Yuri Zakharenko hielp ontvoeren. Hij verklaarde hoe de leider van de operatie Zakharenko uiteindelijk doodde. De voormalige minister ontpopte zich na zijn mandaat als Loekasjenko-criticus. De oud-minister was een doorn in het oog voor het staatshoofd.
Volgens onderzoekers van de Raad Van Europa is het haast ondenkbaar dat de president niets van deze missie afwist.
Taal van geweld
‘Het maakt hem ook niet uit of de wereld toekijkt of niet. Er is niet veel buitenlandse actiebereidheid’, legt Laenen uit. ‘Ten tweede is Loekasjenko een dictator. In zijn omgang met de oppositie kent hij enkel de taal van geweld. Hij staat niet open voor dialoog en denkt er niet aan zijn macht te delen met anderen.’
Op dinsdag verraste de president nochtans door in een interview mea culpa te slaan. ‘Misschien ben ik te lang op post gebleven?’, vraagt het staatshoofd zich luidop af. Een grondwetwijziging en vervroegde verkiezingen leken plots bespreekbaar.
‘Die verklaring zou ik niet helemaal aux sérieux nemen’, waarschuwt Laenen. ‘Hiermee probeert hij vooral de schijn op te werpen dat hij oor heeft naar de eisen van het protest. Terwijl hij helemaal niets zegt dat tegemoetkomt aan hun eisen. De hervormingen die hij voorstelt moeten gebeuren op de manier hoe hij het wil.’ De oppositie reageerde al op het interview. Ze willen éérst nieuwe en eerlijke verkiezingen, daarna is morrelen aan de grondwet bespreekbaar.
Maria Kolesnikova is de enige van de drie oppositiekopstukken die nog in Wit-Rusland verbleef
Tot nog toe begaf Loekasjenko zich buiten de wet om zijn politieke opponenten monddood te maken. Nochtans bestaat er ook Wit-Russische wetgeving die hem toelaat verregaand op te treden.
Samenzwering tegen de staat en terrorisme
Wit-Rusland werd de laatste weken opnieuw bekend als de ‘laatste dictatuur in Europa’. Maar dat is lang niet het enige wat de oud-Sovjetstaat uniek maakt op het continent. Het is het laatste land dat de doodstraf nog uitvoert.
In 2018 vonden volgens Amnesty International nog vier executies plaats, in 2019 waren dat er drie. De doodstraf komt vooral voor bij moordzaken met verzwarende omstandigheden. Enkel volwassen mannen kunnen het doodsvonnis krijgen.
Ngo’s maken zich al langer zorgen over de manier waarop de doodstraf er wordt uitgevoerd. Tot dood veroordeelden komen na de uitspraak op death row terecht. In de gevangenis van de hoofdstad Minsk wachten ze in isolatie en onder zware bewaking hun dood af. Zij weten, net als hun familieleden en naasten, niet wanneer de executie zal plaatsvinden.
Vaak wordt familie pas een heel eind na de uitvoering via een formele brief ingelicht. Het lichaam wordt begraven op een geheime locatie en wordt niet terug naar de familie gebracht. De doodstraf gebeurt via een nekschot.
Afhankelijk van hoe de daden van de oppositie zullen geïnterpreteerd worden, is het juridisch mogelijk om oppositieleden ter dood te veroordelen. Volgens Amnesty International kan de doodstraf er worden uitgesproken bij feiten van terrorisme of ‘samenzweringen om de macht te grijpen’.
Een betoging in Minsk, Wit-Rusland, 30 augustus 2020.
Toch is de kans klein dat het tot zo’n verdict komt. De drie kopstukken zijn nu vrouwen en kunnen dus niet ter dood worden veroordeeld. Het is ook niet zo dat het afschaffen van de doodstraf als luide eis klinkt bij de protesten.
Loekasjenko’s dictatuur en het behoud van de doodstraf zijn met elkaar verweven. De politicus kon destijds zijn ambt sluw verlengen door de mensen een referendum voor te leggen waarin ook het behoud van de doodstraf werd voorgelegd. ‘Het behoud van de doodstraf past zeker binnen de stijl en aanpak van het regime’, vindt Laenen.
Oppositie vanuit het buitenland
Wat is nu de bedoeling van het regime? ‘Door politieke tegenstanders op te sluiten of naar het buitenland uit te wijzen, hebben die onmiddellijk minder slagkracht’, argumenteert Laenen. ‘Het is een snelle oplossing om van je tegenstanders af te geraken. De techniek is het regime niet vreemd. Ze zullen proberen die vol te houden in de hoop dat de protesten zullen stilvallen.’
‘Maar deze keer zijn de tegenstanders enorm vastberaden. Oppositieleidster Tikhanovskaya heeft haar strijd nog niet gestaakt, al bevindt ze zich nu in Lithouwen. De protestbeweging blijft breed gedragen in Wit-Rusland, alsof er een drempel van angst is overschreden’, sluit Laenen af.