Dichter Kirill Medvedev: ‘Ik wil geen Rusland zonder vrijheid en geen vrijheid zonder Rusland’

Kirill Medvedev tegen zijn antifascistische kameraden: ‘Willen jullie subcultuur of politiek? Het wordt tijd om te kiezen.’

© Xander Stockmans​

Dichtbundel in de hand en gitaar om de hals. Zo staat Kirill Medvedev op het podium van het Brusselse Paleis voor Schone Kunsten. Zijn gedichten vuurt hij af als kogels. Het publiek beweegt hij tot antifascistische leuzen, de hele zaal met de vuisten in de lucht.

Hij draagt een platte pet zoals de jonge Lenin en een T-shirt van de Amerikaanse folkpunkband Dropkick Murphys, die net als Medvedev punkversies brengt van de in 1967 overleden Amerikaanse socialistische folkzanger Woody Guthrie. Ooit schilderde die this machine kills fascists op zijn akoestische gitaar.

In zijn voetsporen wil Medvedev treden, niet in die van de geniale Russische dichters die emigreerden of zich terugtrokken om ver van de onaangename politiek hun verheven dichtkunst te bedrijven.

‘Onze anarchistische kameraden werden ontvoerd door de geheime dienst, ze zitten in de gevangenis na gefabriceerde beschuldigingen’, zegt Medvedev in Bozar. ‘De politie foltert hen om hen te dwingen tot een bekentenis dat ze deel uitmaken van een “georganiseerd anarchistisch netwerk dat de staat omver wil werpen”.’

Ze zouden tijdens het wereldkampioenschap voetbal aanslagen plegen. The New Yorker publiceerde vorige week het verhaal over dat “netwerk” en besloot dat de aanklacht verzonnen is.

Tweehonderd jaar na de geboorte van Karl Marx timmert Medvedev aan een weg om het marxisme opnieuw uit te vinden in het Rusland van Vladimir Poetin.

Dat wil niet zeggen dat er in Rusland geen socialistische revolutionairen meer zijn. Integendeel. Maar gewelddadig zijn ze niet. In zijn gelauwerde dichtbundels rekent Medvedev af met het gewelddadige verleden van de linkse beweging.

In zijn activisme timmert hij aan een weg om het marxisme tweehonderd jaar na de geboorte van Karl Marx opnieuw uit te vinden in het Rusland van Vladimir Poetin. Zijn leven is een aaneenschakeling van radicale weigeringen, zijn dichtbundels één groot J’accuse tegen de liberale intelligentsia én tegen links.

Medvedev is een artistieke duizendpoot: de literaire vertaler en dichter is ook punkrocker en folkzanger. Hij probeert de vergeten vakbondsstrijd in Rusland een gezicht te geven met vertalingen en uitvoeringen van westerse antifascistische klassiekers zoals There Is Power in a Union:

‘Wie neutraal is, steunt de heersende partij’

Medvedev komt uit een liberaal nest. Aan het begin van het Poetin-tijdperk in 2000 studeert hij af aan het prestigieuze Gorki-Instituut voor Literatuur en gaat hij aan de slag als literair vertaler en recensent bij het dichterscollectief van de invloedrijke Dmitri Koezmin.

Amper een paar jaar later – met twee dichtbundels op zijn naam is hij een van de veelbelovendste Russische dichters van zijn generatie – slaat hij vriend en vijand met verstomming:

‘Aan literaire projecten die georganiseerd en gefinancierd worden door de overheid of door culturele instanties weiger ik deel te nemen. Het is beter om een talent te begraven dan toe te kijken hoe het verwordt tot een speelbal van marktwerking.’

Het liberale sprookje van de jaren negentig was voorbij. Toch bleven de gevestigde culturele instanties pogingen ondernemen om kunstenaars af te keren van politiek. Maar in de groeiende autocratie van Poetin werd cultuur, en sport, steeds meer politiek.

Nu de discussie over een boycot van het wereldkampioenschap voetbal weer zal oplaaien, wordt Medvedevs leven en werk relevanter dan ooit.

Een autoritair regime poetst met grote culturele evenementen zijn imago op om weg te komen met schendingen van de internationale rechtsorde en de mensenrechten.

Poetin gebruikt voetbal om de wereld te charmeren. Medvedev gebruikt poëzie om het Kremlin te koeioneren.

De annexatie van de Krim, oorlogsmisdaden in Syrië, desinformatie en beïnvloeding van buitenlandse verkiezingen, steun aan anti-EU partijen, pogingen tot vergiftiging van spion Skripal in het Verenigd Koninkrijk, neerhalen van vlucht MH17, corruptie en monddood maken van oppositie om “eeuwig” aan de macht te blijven. Oppositieleider Aleksej Navalny zal de openingsceremonie van het wereldkampioenschap achter tralies volgen.

Poetin gebruikt voetbal om de wereld te charmeren. Medvedev gebruikt poëzie om het Kremlin te koeioneren.

Medvedev vertelde me dat hij voor zijn eerste weigering juist Marx was beginnen te lezen. Die beschreef hoe arbeiders in het kapitalistische systeem vervreemd raken van wat zij met hun arbeid produceren. Hun lichamen worden gericht op de doelen van de bourgeoisie.

Medvedev werd gevraagd voor fotosessies in glossy cultuurbladen die zich richten op de opkomende middenklasse, de nieuwe bourgeoisie, die met haar gehechtheid aan stabiliteit het bedje spreidde voor het opkomend autoritarisme.

Al in 2004, een paar maanden na de herverkiezing van Poetin, schrijft hij zijn visionaire essay Mijn fascisme.

De kunstenaar maakt met zijn kunst altijd een publiek statement. Door in het autoritaire Rusland van Poetin mee te draaien in de gevestigde instanties is dat publieke statement altijd legitimerend voor de macht. ‘Wie in de kunst neutraal is, steunt de heersende partij’, schreef de marxistische Duitse dichter Bertolt Brecht.

Radicale weigering

“Proletarisch theatermaker in het hoftheater van de bourgeoisie”, kopt het pamflet dat Medvedev uitdeelt in een theater in Moskou. Een bekende regisseur, die in ruil voor een plekje in de theaterzaal een petitie had ondertekend voor de schuldigverklaring van de steenrijke zakenman (en géén vriend van Poetin) Michaïl Chodorkovski, voert er een toneelstuk van Brecht op.

Onder zulke omstandigheden Brecht opvoeren noemt Medvedev symptomatisch voor de depolitisering van de liberale intelligentsia van de perestrojkageneratie: ‘Ze pretenderen dat de zuivere kunst boven het alledaagse politieke gewoel staat. Precies deze pretenties heeft Brecht zijn leven lang bestreden.’

De Italiaanse marxistische dichter Pier Paolo Pasolini, die door Medvedev in het Russisch werd vertaald, schreef dan weer dat het kleine aantal mensen dat geschiedenis heeft geschreven diegenen zijn die neen hebben gezegd, niet de cultuurproducenten die hofleveranciers van de macht worden voor hun moment in de schijnwerpers.

‘Om daadkracht te hebben, moet de weigering alomvattend en absurd zijn’, vond Pasolini.

© Xander Stockmans​

Alomvattende weigeringen moeten we naar aanleiding van het wereldkampioenschap voetbal niet verwachten. Met enig gevoel voor overdrijving vergeleek de Britse minister van Buitenlandse Zaken Boris Johnson het wereldkampioenschap voetbal in Rusland met Hitlers Olympische Spelen in 1936, maar zijn oproep tot boycot beperkte zich tot de voetbalfans.

Er zijn hier en daar kleine diplomatieke weigeringen die niet “alomvattend en absurd” genoeg zijn om te blijven hangen.

Om te weten wat Pasolini bedoelde, kan je naar Medvedev kijken. Hij deed afstand van het auteursrecht op al zijn bestaande en toekomstige werken. ‘Onze boekenmarkt is in handen van de olie- en gasindustrie, mensen die “amnestie” hebben gekregen voor hun lucratieve criminele verleden’, schrijft hij.

Hij wil dat zijn werk enkel nog in piraatedities wordt gepubliceerd.

In de reactie van zijn vroegere mentor Dmitri Koezmin zag Medvedev de typische reactie van de “hofleverancier”: Koezmin bazuinde rond dat Medvedev ‘ooit veelbelovend was, maar gek was geworden en in de vergetelheid zou belanden’.

De kunstenaar in het Rusland van Poetin schrijft geschiedenis niet door te schrijven, maar juist door niet te schrijven.

En kijk: zoveel jaar later schrijven journalisten nog altijd over de weigering van Medvedev. Als Boris Johnson géén alomvattende en absurde weigering koppelt aan zijn vergelijking met 1936, zal die amper een rimpel veroorzaken.

“Moskou, de stad waar de geschiedenis wordt geschreven” was de slogan van de 870ste verjaardag van Moskou eind vorig jaar. Maar wiens geschiedenis, en wie schrijft ze?

Medvedev begreep dat een kunstenaar in het Rusland van Poetin geschiedenis schrijft, niet door te schrijven, maar door niet te schrijven. ‘Anders ga je op in de apolitieke en machtsgetrouwe sfeer van onze tijd.’

En loop je zelfs gevaar.

Messiaans eigenbelang

Op 23 mei 2017 stormden zwaarbewapende politieagenten het theater van de bekende filmregisseur Kirill Serebrennikov binnen. Hij werd beschuldigd van verduistering van overheidssubsidies.

Onder president Dmitri Medvedev had het Kremlin een liberaal boegbeeld in de theaterwereld gezocht om te doen of het de modernisering steunde. Het Kremlin begon veel van Serebrennikovs projecten te subsidiëren.

‘Maar dan ben je als kunstenaar voortdurend kwetsbaar als de autoritaire macht beslist om je op een andere manier op te voeren’, schrijft theatercritica Marina Davydova. ‘Nu wil de staat kunnen zeggen: “De liberalen zijn ook corrupt, zij zijn niet beter.”

En wat is een makkelijker doelwit dan de theaterwereld? Geen enkele andere maatschappelijke sfeer is afhankelijker van overheidssubsidies.’

Medvedev wil zijn collega Serebrennikov niet afvallen, maar door het geld aan te nemen werd hij automatisch gepolitiseerd, niet als onafhankelijk politiek subject, maar als onderdeel van het systeem.

Zo communiceert de cultuur van machtsgetrouwe en gecensureerde expressie, paternalisme en geweld met de rijke, volwassen, verfijnde literaire cultuur. Als die zelf niet politiseert, is ze een vogel voor de kat.

‘Door in een autoritair systeem kansen te weigeren, herwin je de macht over je eigen daden. Anders kan je als artiest bedrogen uitkomen.’

Was de arrestatie van Serebrennikov een signaal voor de kunstwereld om zich nu wél te engareren? Deze vraag rijst bij een eminent panel van uitgevers en schrijvers tijdens een avond in het Sacharovcentrum, ontstaan uit de traditie van onafhankelijke kunstenaars tijdens de Sovjet-Unie.

Er komt een levendige discussie los: ‘Het is tijd voor onvoorwaardelijke solidariteit met zij die geofferd worden door het autoritaire regime, wat hun achtergrond of verleden ook is. Toen vrachtwagenchauffeurs op straat kwamen om te demonstreren voor hun rechten, greep een deel van de oppositie dat aan om hen te bekritiseren, omdat “zij ons ook niet steunden toen wij demonstreerden tegen verkiezingsvervalsing”. Terwijl wij onderling bekvechten, bouwt de macht een muur rond ons allemaal. Ieder voor zich, de erfenis van het totalitaire verleden.’

Ook Medvedev hekelt liberalen die ‘op messiaanse wijze hun eigenbelang voorrang geven op de wereldwijde humanistische traditie’.

Volgens Medvedev zijn er geen geïsoleerde minderheden met elk hun eigen belangen, maar is er één ruimte van mensen. ‘De oude banden tussen mensen ontwarren en nieuwe in het leven roepen, vraagtekens zetten bij opdelingen volgens nationale, religieuze, economische verschillen, dat is de weg naar solidariteit.’

Medevedev vertelde me dat het enige verschil tussen Serebrennikov en hemzelf de kritische zelfreflectie was.

‘Ik wil hem niet beschuldigen, maar hij dacht niet na over zijn positie binnen het systeem. Dan kun je bedrogen uitkomen. Ik legde mezelf op om vijf jaar lang geen dichtbundels meer te publiceren of voordrachten te geven. Die stap terug maakte me zelfbewuster, terwijl zijn macht om als artiest een politiek statement te maken enkel verder afnam.’

‘Aan het einde van die vijf jaar keerde ik niet terug naar de literaire wereld als een flamboyante apolitieke dichter die denkt zich alles te kunnen veroorloven, maar als een politieke dichter met een zelfbewuste macht over zijn eigen daden.’

© Xander Stockmans​

Volksbeweging

Medvedev had zich vijf jaar volledig op het antifascisme en het milieuactivisme toegelegd. Hij sloot zich aan bij de Socialistische Beweging “Vooruit” en richtte zijn eigen uitgeverij op, de Vrije Marxistische Uitgeverij. Met zijn folkpunkband Arkady Kots, genoemd naar de dichter die de Socialistische Internationale in het Russisch vertaalde, voorzag Medvedev de massale protesten van 2011 van strijdliederen.

Zijn afwezigheid als dichter legde hem bovendien geen windeieren: met Biopolitiek, zijn eerste dichtbundel in vijf jaar, won hij de Andrej Bely-prijs voor poëzie. Dat is de oudste en meest prestigieuze literatuurprijs, gesticht in de dissidente literaire wereld van de Sovjet-Unie. De gedepolitiseerde liberale intelligentsia roemt een gepolitiseerde en uitgesproken marxistische dichter. Een teken aan de wand.

Maar Biopolitiek bulkt ook van de sneren naar hedendaags links in Rusland. Zoals dit verwijt van een bekende mensenrechtenactivist aan het hoofdpersonage:

‘Willen jullie subcultuur of politiek / het wordt tijd om te kiezen’, waarna hij bedenkt, terwijl de activist een ambtenaar in elkaar slaat, ‘wij linkse rakkers / kennen onze rechten misschien niet echt / behalve misschien ons efemere recht op utopie / de jarenlange gesprekken over revolutionair geweld hebben ons bloed verkild’.

‘Ik merkte dat de steun van het volk voor Poetin een mythe is die de neoliberale oppositie verspreidt om haar eigen falen te maskeren.’

Hier spreekt Medvedev zelf: ‘Vroeg of laat staat elke activist voor de keuze: politiek engagement, of isolement in een subcultuur. Ik besloot te stoppen met dromen en mee te doen.’

In het najaar van 2017 stelde hij zich kandidaat voor de gemeenteraadsverkiezingen in Moskou. ‘Op dat niveau is alle politiek toch een vorm van activisme, een vehikel om de mensen te bereiken.’

‘Door van deur tot deur te gaan merkte ik bovendien dat de steun van de mensen voor het regime van Poetin een mythe is die de neoliberale oppositie verspreidt om het eigen falen te maskeren. Mensen geven wél om hun toekomst en kunnen gemobiliseerd worden in een volksbeweging voor sociale rechten.’

Dat heeft één vrouw bewezen: Joelia Galjamina. Ik sprak Galjamina aan de vooravond van de verkiezingen. Ze was nog aan het bekomen van een hersenschudding die een agent van de oproerpolitie haar tijdens een demonstratie had bezorgd.

In haar kleine kantoortje vol stickers met Stop Communism – waar ze, anders dan Medvedev, niets van moet hebben – liep ze onrustig tussen de dozen vol campagnemateriaal.

Als gewone burger organiseerde Joelia Galiamina haar buurt in Moskou tegen corrupte onroerendgoedprojecten. Ze werd hardhandig aangepakt op een betoging. Ook in Rusland wordt een concrete strijd electoraal beloond: haar team nam deel aan de gemeenteraadsverkiezingen en won de meerderheid in een districtsraad.

© Evgeni Feldman​

Gajiamina is de drijvende kracht achter de grootste volksprotesten van de afgelopen decennia, tegen corrupte onroerendgoedprojecten in Moskou. ‘Ik zag veel woede. Ik zag ook veel nieuwe mensen die nog nooit één demonstratie hadden bijgewoond’, zei ze.

‘Maar verwacht geen hongerrellen of een revolutie van de armen. Deze mensen zijn aangewezen op overleven. De rol van politieke activisten en kunstenaars is om hun sociale kapitaal te vergroten door hun signaal politiek te vertalen.’

Hier ziet Medvedev de toekomst voor links in Rusland: ‘Antifascisme is een idealistische ondergrondse subcultuur geworden, ver van de mensen die het wil verdedigen. Kunst omwille van de kunst mag je dan wel voor de kar van de macht spannen, activisme omwille van het activisme maakt je tot propagandamaker. Ik gebruik mijn zichtbaarheid als kunstenaar om terug te keren naar de dagelijkse strijd.’

Vrije vakbonden

Er is zo’n strijd waar niemand over spreekt als het over Rusland gaat: die van de vrije vakbonden. Hun namen weerklinken niet, maar zij zijn volgens Medvedev de enigen die vandaag in Rusland écht leven en vrijheid riskeren in hun strijd voor menswaardige arbeidsomstandigheden.

Als dichter en muzikant wil Medvedev vaandeldrager zijn van een nieuwe zelfbewuste arbeidersklasse die hij in zijn kunst geboren wil laten worden. Met Arkady Kots bracht Medvedev het album Muziek voor de arbeidersklasse uit. Hij vertaalde westerse socialistische klassiekers in het Russisch, in de hoop deze iconen van de arbeidersstrijd naar het Rusland van 2018 te halen.

Zoals There Is Power in a Union, een lied geschreven door vakbondsactivist Joseph Hillström, of het socialistische gedicht Bread and Roses, dat in 1912 het lijflied werd van stakende textielwerkers, vooral vrouwelijke arbeidsmigranten, in Lawrence, Massachussets.

© Xander Stockmans​

Woody Guthrie zong als socialistische Amerikaan in 1946 over “Miss Pavlichenko”, een communistische Russische vrouw die in het Rode Leger tegen de nazi’s vocht. Medvedev vertaalde dit nummer in het Russisch.

Hij schaart zich daarmee niet achter het regime van Poetin, dat zich de overwinning van de Sovjet-Unie op het West-Europese fascisme tot vandaag toe-eigent. Integendeel, hij zingt het om de strijd tegen het fascisme terug te claimen.

Maar ook om de liberale intelligentsia te wijzen op een kapitale fout: halsstarrig weigeren in te zien dat de westerse liberale democratie via de socialistische strijd het ongebreidelde maffiakapitalisme verzachtte tot de sociale democratie en de welvaartsstaat van vandaag. En zich niet roeren terwijl de arbeidersbeweging stevig onder de knoet gehouden wordt.

‘De opgave die Rusland in de vroege jaren negentig vergat, is de oprichting van een echt linkse beweging gebaseerd op onafhankelijke vakbonden’, zegt Medvedev. ‘Jongeren die zijn opgegroeid in de apolitieke jaren negentig leven net als westerse jongeren, maar dan zonder het historische besef dat het Westen heeft gestreden voor zijn democratie. Zolang zij de marxistische strijd in Rusland overslaan, kunnen zij zich de luxe van een afkeer van de politiek niet veroorloven.’

Dus, 200 jaar na de geboorte van Karl Marx, terugkeren naar het oorspronkelijke Manifest van de communistische partij van Marx en Engels, voor het gecorrumpeerd werd door de Communistische Partij van de Sovjet-Unie.

Volgens Medvedev heeft het leninistische Sovjetexperiment het marxisme als politieke theorie op geen enkele manier in diskrediet gebracht.

Machinegeweer

Tegelijk wil Medvedev in Biopolitiek afrekenen met het bloedige verleden. De ik-persoon, die in vorige dichtbundels nog aan de zijlijn toekeek hoe het maffiakapitalisme en het consumentisme de burgers depolitiseerden, ontpopt zich als een ongeduldige man van de daad met geweldsfantasieën.

Bijvoorbeeld de hallucinatie van brutale wraak van een milieuactivist die tijdens een protest tegen de kap van eeuwenoud bos plots een machinegeweer tevoorschijn haalt en de oproerpolitie ‘bij bosjes’ neermaait.

Het idee van onmiddellijke gerechtigheid en eigenrichting is verleidelijk als je jarenlang tegen wijdverbreide en wraakroepende straffeloosheid aanloopt.

Deze woorden, waarbij Medvedev de beschreven daad werkelijkheid doet worden, zijn een soort therapie voor socialistische revolutionairen die er nog altijd naar hunkeren om het proces van verandering te versnellen via geweld.

Het idee van onmiddellijke gerechtigheid en eigenrichting is verleidelijk als je jarenlang met de grootste moeite een politieke beweging opbouwt en telkens weer tegen wijdverbreide en wraakroepende straffeloosheid aanloopt. De ngo Comité tegen Foltering vertelde me dat ze in tien jaar tijd amper twaalf folterende politieagenten konden laten veroordelen.

‘Maar om je plaats als socialist in de Russische politiek opnieuw op te eisen moet je de wandaden van de beweging onder ogen zien, én tegelijkertijd de bevolking betrekken bij de socialistische strijd’, zegt Medvedev. ‘Als mensen zien dat linkse activisten een echte strijd voeren, niet voor abstracte idealen maar voor de verbetering van het dagelijks leven, zal de afkeer van het marxisme verdwijnen.’

Een zo groot mogelijke inspraak in het beleid en niet de kans op een individuele carrière, zuivere kunst of privéleven: dat is volgens Medvedev de belangrijkste opgave van de mensheid.

Biopolitiek door Kirill Medvedev en vertaald door Pieter Boulogne is uitgegeven door Editie Leesmagazijn. 68 blzn. ISBN: 978 94 9171 745 1

Alles is slecht door Kirill Medvedev en vertaald door Pieter Boulogne en Menno Grootveld is uitgegeven door Editie Leesmagazijn. 314 blzn. ISBN: 978 94 917 1709 3

Dit artikel werd geschreven voor het zomernummer van MO*magazine. Voor slechts €28 kan u hier een jaarabonnement nemen!