In Japan ligt religieus en nationalistisch populisme op de loer

Al decennialang is het heiligdom een trekpleister voor shintonationalisten die een religieus geïnspireerde rechtse ideologie aanhangen. Hun populistisch discours klinkt bekend in de oren: de terugkeer naar een glorieus verleden, met een sterke rol voor het staatshoofd en respect voor traditionele waarden. Maar terwijl we om de oren worden geslagen met het religieus radicalisme van republikeins-christelijke strekkingen in de VS, of van het hindoenationalisme van Modi in India, domineert internationaal eerder een neutraal beeld van de Japanse politiek.

Keizer is godheid

‘Op het eerste gezicht lijkt Japan inderdaad een stabiele staat die geen last heeft van extreemrechtse uitwassen of religieus-nationalistische opflakkeringen’, stelt Yoshi Kato, professor in religieuze studies aan de Rikkyo Universiteit van Toshima. ‘Maar achter de schermen speelt het shintonationalisme een rol van belang. De twee voornaamste lobbygroepen die zich identificeren als shintonationalistisch, Nippon Kaigi en Jinja Honcho (de Nationale Vereniging van de shinto-heiligdommen), hebben nauwe banden met de Liberaal Democratische Partij (LDP).’

De LDP is al decennialang de grootste partij in de Japanse politiek en levert sinds 2012 de premier. Daarvoor deed ze dat ook, zij het niet onafgebroken.

Het shintoïsme is, samen met het boeddhisme, de voornaamste religie van Japan, maar werd pas met de grondwet van 1947 officieel zo benoemd. Toen Japan in de negentiende eeuw in contact kwam met westerse volkeren, hadden de Japanners nog geen eigen woord voor ons concept ‘religie’.

Het shintoïsme is een natuurgodsdienst waarin ‘Kami’ of natuurgeesten worden aanbeden. Vaak worden deze natuurgeesten geassocieerd met een bepaald heiligdom. Centraal staat de (vrouwelijke) zonnegodheid Amaterasu Ōmikami. Volgens de shintoleer stamt de (mannelijke) keizer rechtstreeks van haar af, en is hij dan ook zelf een godheid. Voor veel Japanners was het dan ook een schok toen keizer Hirohito in 1946, onder dwang van de Amerikanen, officieel bekendmaakte geen godheid te zijn, maar een mens.

Japanse grondwet is Amerikaans

Het veranderen van de grondwet in 1947 was van groot belang voor het shintonationalisme. Onder druk van de Amerikanen, die Japan bezetten en ‘hielpen’ bij het schrijven van die nieuwe grondwet, werd kerk (shinto) van staat gescheiden.

‘De grondwet is vandaag nog steeds dezelfde, en is volledig van Amerikaanse makelij,’ stelt Ernils Larsson, postdoctoraal onderzoeker in Religie en Samenleving aan de universiteit van Uppsala in Zweden. ‘De Amerikanen schreven de tekst en de Japanners moesten die vertalen. De taal is hier en daar nogal stuntelig omdat de Japanners westerse concepten zoals religie niet zomaar konden vertalen. Het werd een grondwet gebaseerd op westerse en progressieve waarden.’ 

Zo kwam een einde aan de periode van de Kokka Shinto of ‘Staatsshinto’ die begon met de Meiji-periode (1868-1912), en eindigde in 1945. Het politiek beleid werd daarbij fundamenteel bepaald door het shintonationalisme.

In rechts-conservatieve kringen leeft het gevoel dat er met die nieuwe grondwet toegevingen werden gedaan die indruisen tegen de Japanse cultuur. Vooral artikel 9, dat stelt dat Japan niet over een volwaardig eigen leger mag beschikken, stuit de nationalisten tegen de borst.

Maar de grondwet opnieuw aanpassen is niet zo eenvoudig. ‘Je hebt een twee derde meerderheid nodig in de twee Kamers van het parlement,’ zegt Larsson. ‘En dat zit er niet in, want de vaste coalitiepartner van de LDP, Komeito, is tegen een aanpassing. Peilingen geven overigens aan dat de meerderheid van het Japanse volk ertegen is.’

Charismatische premier Shinzo Abe

Voormalig premier Shinzo Abe, die regeerde van 2006 tot 2007 en opnieuw van 2012 tot 2020, droeg het shintonationalisme een warm hart toe. Onder invloed van zijn charismatische leiderschap lag een grondwetswijziging even binnen handbereik, maar dat ging uiteindelijk toch niet door. Volgens Larsson was met Abes dood in 2022 het momentum voorbij gegaan. ‘Zijn opvolger, Fumio Kishida, die premier was tot oktober 2024, was minder charismatisch en er niet op gebrand om het shintonationalisme in de kijker te zetten.’

In 2022 werd Shinzo Abe vermoord door een Japanse schutter omwille van vermeende banden met de van oorsprong Koreaanse sekte Unification Church. Abe wordt vaak als de meest belangrijke naoorlogse Japanse politicus gezien, en was de langstzittende premier. Als lid van de ultraconservatieve lobbygroep Nippon Kaigi liet hij zich geregeld opmerken met controversiële uitspraken die soms tot diplomatieke rellen leidden.

Larsson analyseerde zijn taalgebruik en kwam tot de conclusie dat Abe doelbewust bepaalde termen gebruikte om zijn religieuze achterban aan te spreken. Zo nam hij geregeld het woord ‘furusato’ in de mond, wat zoveel betekent als ‘oud, landelijk dorp’ en geassocieerd wordt met een verleden waarin de Japanse ziel en cultuur nog ‘puur’ waren.

Te weinig stemmen

Van expliciete steun aan het shintonationalisme is bij de brede bevolking geen sprake. ‘De gemiddelde Japanner zal zich op een onschuldige manier wel identificeren met het shintoïsme’, zegt Kato. ‘Ze bezoeken de heiligdommen en nemen deel aan religieuze feesten omdat het traditie en een gezellig groepsgebeuren is. Slechts een kleine minderheid van de Japanners deelt de nationalistische en extreem conservatieve idealen van bijvoorbeeld de Jinja Honcho.’

Larsson valt hem hierin bij. ‘Japan heeft soms ten onrechte de reputatie een erg conservatief land te zijn. De heersende partij is weliswaar ‘rechts’, maar dat betekent niet dat ze een anti-migratie of nationalistische retoriek hanteren. De meeste kiezers van de LDP stemmen om economische redenen voor die partij. Het is een stabiele en pragmatische partij met veel bestuurservaring. Dat verschillende leden van de LDP een band onderhouden met shinto-lobbygroepen, is bij de meeste Japanners amper bekend en zal geen rol spelen bij het uitbrengen van hun stem. De kleine electorale groep die past onder de noemer van het shintonationalisme, binden ze aan zich met de symboliek van de heiligdommen en het welbepaalde taalgebruik.’

Volgens professor Kato slaagt de LDP er voorlopig nog in om de landelijke Japanse kiezer met een typisch rechts-populistisch profiel tevreden te houden. Maar hier en daar zijn er toch barstjes in het harnas te bespeuren. ‘Dat de LDP op sociaal vlak meegroeit met zijn tijd en bijvoorbeeld pro-lgbtq+-wetgeving goedkeurt, wordt hen niet in dank afgenomen door kiezers die zich geen raad weten met de snelle verstedelijking en globalisering.’

Daarom besloten enkele partijen in dat vacuüm te springen. De meest succesvolle van die partijen is de Conservative Party of Japan. ‘Die partij kan vergeleken worden met populistische en nationalistische bewegingen in de VS en Europa,’ zegt Kato. ‘Ze verbinden een specifieke etnische groep aan één religie (shinto) en aan een anti-migratie discours. Maar voorlopig krijgen ze nog te weinig stemmen om een rol van belang spelen.’

Bij de parlementsverkiezingen van oktober 2024 behaalde de Conservative Party of Japan slechts drie zetels. Bij die verkiezingen kreeg de LDP, omwille van banden met de Unification Church, maar ook door corruptieschandalen en financiële malversaties, trouwens een stevige klap te verwerken. De partij is nog altijd de grootste en levert met Shigeru Ishiba nog steeds de premier, maar dan van een minderheidskabinet.

Klassiek revisionisme van shintoïsme

Toch heeft de shintolobby wel degelijk enkele kleine successen geboekt, zegt Kato. ‘Zo werd het weer verplicht om de vlag te groeten en het volkslied te zingen in de klas, iets wat in het begin voor ongemak zorgde vanwege de geladen geschiedenis. Intussen doet de schoolgaande jeugd het zonder erbij na te denken.’

Een andere overwinning gebeurde in 1966, toen lobbywerk van Jinja Honcho ervoor zorgde dat de Nationale Stichtingsdag opnieuw een officiële feestdag werd. Die dag herdenkt de mythische stichting van Japan door de eerste keizer, Jimmu, kleinzoon van de zonnegodin, meer dan vijfhonderd jaar voor Christus.

Er is geen enkel bewijs voor het bestaan van deze keizer, maar volgens de officiële stamboom is de huidige keizer Naruhito nog steeds een afstammeling van Jimmu. Vandaag heeft de keizer dezelfde ceremoniële functie als de koning van België. Hij geniet grote populariteit onder het volk, maar de meeste Japanners willen niet per se dat hij opnieuw een grotere rol zou spelen, waar het shintonationalisme voor ijvert. ‘Bovendien zou hij dat zelf niet willen’, zegt Larsson. ‘Hij heeft in Engeland gestudeerd en is vrij progressief. Het laatste wat hij zou willen, is opnieuw een rol van belang spelen, wat die ook zou inhouden.’

Naast de grondwet en de heiligdommen is het onderwijs de derde grote werf van het shintonationalisme. Dat moet meer patriottistisch worden, wat neerkomt op een herziene versie van de geschiedenis. ‘De shintolobby wil bepaalde aspecten van het Japanse verleden ofwel weglaten, ofwel in een ander licht presenteren’, zegt Larsson. ‘Dat is klassiek revisionisme. Ze hebben een aantal cursusboeken geschreven en uitgegeven, maar scholen krijgen in Japan alle vrijheid om zelf te kiezen welke boeken ze gebruiken. De meerderheid van de scholen gebruikt andere boeken.’

Te weinig migranten

Dat het shintonationalisme, althans voorlopig, geen grote populistische omwenteling met zich meebrengt, ligt volgens Larsson en Kato voornamelijk aan de relatief beperkte rol van migratie. ‘Onlangs heeft Japan meer migranten toegelaten, voornamelijk vanuit andere Oost-Aziatische landen. Daardoor vallen ze voor Europese toeristen soms niet op’, zegt Larsson. ‘Maar vergeleken met West-Europese landen heeft Japan erg weinig migratie. Het is nog steeds een monocultuur. Het klinkt misschien cynisch, maar dat is waarschijnlijk de oorzaak voor het uitblijven van rechts-nationalistisch populisme.’

‘Japan is niet immuun voor religieus en nationalistisch populisme’, zegt ook Kato. ‘Kijk naar ons verleden. We waren militaristisch, nationalistisch en patriarchaal tot op het bot, en we vochten mee met de nazi’s. Het shintonationalisme is daar een moderne variant op. Het pretendeert religieus te zijn, maar wil eigenlijk terug naar een oude wereld, toen Japan nog een militaire grootmacht was, de man nog baas was over de vrouw en de lgbtq+-beweging nog niet bestond. Ook hier lopen burgers rond die zich niet op hun plaats voelen in de moderne wereld. Als zich op een dag een combinatie van inflatie en massamigratie voordoet, kun je niet voorspellen wat er zal gebeuren.’