Baskische activiste Jaione uitgeleverd: ‘Frappant contrast tussen vervolging ETA-leden en Spaanse repressie’

De overlevering van Maria Natividad Jauregui Espina aan Spanje

© Handout / Spanish National Police / AFP

Veertig jaar lang wachtte de Spaanse justitie op de overlevering van Jaione. De Baskische activiste verschijnt straks in Spanje voor een tribunaal waar de straffen per honderd jaar worden uitgedeeld. Krijgt ze een eerlijk proces? Niet alleen haar advocaat Paul Bekaert heeft daar ernstige twijfels over.

Maria Natividad Jauregui Espina (62) is dan toch in een Spaanse cel beland. Bijna veertig jaar lang leefde de vermeende ETA-terroriste als balling onder het zwaard van Damocles. De Spaanse justitie verdenkt haar van lidmaatschap van het Bizkaia-commando. Dat is een militaire cel van de Baskische afscheidingsbeweging met tientallen aanslagen en politieke moorden op het palmares.

Behalve van betrokkenheid bij het beramen van verschillende acties wordt Jauregui verdacht van het executeren van Ramón Romeo. Deze kolonel van de Guardia Civil werd op 19 maart 1981 met een nekschot geliquideerd toen hij na de mis de Begoñabasiliek in Bilbao verliet. Pepona, zoals het ETA-alias van de toen 22-jarige Jaurequi volgens de Spaanse justitie luidde, zou de trekker hebben overgehaald.

Op dat moment leefde ze al twee jaar ondergedoken in Frans Baskenland, een bekende uitvalsbasis voor ETA-operaties. Lang duurde haar ETA-carrière overigens niet. In 1984 vluchtte ze, na een korte tussenstop bij ETA-sympathisanten in Gent, naar Mexico, waar ze met een Baskische medestander een restaurant opende. Toen haar partner in 2002 aan Spanje werd overgeleverd, besloot ze wijselijk opnieuw te verkassen.

In 2003 vestigde ze zich definitief in Gent, waar ze aan de kost kwam als kokkin. Zich inschrijven in het bevolkingsregister deed ze nooit, maar ze leefde niet in het verborgene. Onder haar Baskische naam Jaione stond ze in horecamiddens bekend als de koningin van de Spaanse tapa. Ze had een Facebookpagina met foto’s van haar cateringactiviteiten en leverde in eigen naam een bijdrage aan een populair, multicultureel kookboek. De Gentse Feesten beleefde ze altijd vanop de eerste rij, goed omringd door vele vrienden van wie de meesten geen idee hadden van haar verleden.

In 2013 trad Jaione onvrijwillig uit de anonimiteit. Op vraag van Spanje werd ze gearresteerd en in de Nieuwe Wandeling, de Gentse gevangenis, opgesloten. De uitlevering aan Spanje bleef haar bespaard dankzij Paul Bekaert, een mensenrechtenadvocaat die zich specialiseerde in het verdedigen van Spaanse ballingen. Daardoor nam ook de gewezen Catalaanse president Puigdemont hem onder de arm.

Het uitleveringsverzoek, toegestaan door de Raadkamer, werd in beroep door de Gentse Kamer van Inbeschuldigingstelling afgewezen. Motivering van dit ophefmakende maar door het Hof van Cassatie bevestigde arrest: de uitlevering zou afbreuk doen aan de fundamentele rechten van de verdachte zoals gewaarborgd door het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. In mensentaal uitgelegd: de Spaanse antiterrrorismewet doorstaat de toetsing aan de Europese mensenrechtenverdragen niet.

Duizend jaar cel

Dat Jaione nu toch in een Madrileense cel zit, komt door de hardnekkigheid van de zes dochters van de vermoorde kolonel. Die sleepten België in 2017 voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) wegens obstructie van rechtspleging. Vorig jaar haalden ze hun slag thuis. Ons land werd in Straatsburg veroordeeld omdat het de eerdere weigeringen van de overleveringsverzoeken onvoldoende had gemotiveerd.

Zo werd geen rekening gehouden met de Spaanse toezegging om bepaalde instrumenten uit de antiterrorismewet, zoals de eenzame opsluiting van verdachten, in deze zaak niet toe te passen. Toen begin oktober de beroepstermijn tegen het arrest verstreek, was Spanje er als de kippen bij om een nieuw Europees Aanhoudingsbevel (EAB) te sturen. De Gentse KI vond dit keer geen argumenten om de uitvoering tegen te houden.

Het ziet er voor Jaione niet goed uit. Spanje kent geen verjaringstermijn maar wel strenge straffen voor terroristische misdrijven. Straffen cumuleren, waardoor veroordelingen variëren van tien tot duizend jaar. In de praktijk komen die zwaarste straffen neer op dertig tot veertig jaar opsluiting, steevast in gevangenissen die honderden kilometers verwijderd zijn van medestanders, familie en vrienden in Baskenland.

Het sociaal isoleren van ETA-gevangenen leverde Spanje al veel kritiek van mensenrechtenorganisaties op. Maar dat bleef zonder resultaat, want dezelfde politiek werd uitgerold na de arrestatie van Catalaanse politici en ambtenaren wegens betrokkenheid bij het onafhankelijkheidsreferendum van 1 oktober 2017.

Het wordt hoe dan ook een bijzonder proces. Welke getuigen zal de openbare aanklager straks optrommelen? Welke bewijzen heeft hij achter de hand?

De inzet is groot. Als de rechtbank haar schuld bewezen acht, is de kans groot dat Jaione de rest van haar leven achter de tralies zal slijten. Dura lex, sed lex? De nabestaanden van kolonel Romeo zijn alleszins tevreden dat de gewelddadige dood van hun vader alsnog vergolden wordt.

Maar dit is niet zomaar een moordproces. Het is onmogelijk om de zaak Jaione los te zien van de politieke en historische context, meer bepaald de bloedige wisselwerking tussen de Baskische onafhankelijkheidsstrijd en de Spaanse repressie die ermee samenhangt.

‘Wie deelnam aan folterpraktijken werd nooit vervolgd. Het contrast met de hardnekkigheid waarmee ETA-leden worden vervolgd voor veertig jaar oude feiten is frappant.’

Vincent Scheltiens, historicus, auteur en onderzoeker aan de Universiteit Antwerpen, kent die geschiedenis door en door. Hij neemt ons mee naar de woelige periode na de dood van Franco in 1975. ‘De transitie van dictatuur naar democratie was een lang en moeizaam proces’, zegt hij. ‘Een van de eerste grote stappen was de goedkeuring van de zogenaamde amnestiewet in 1977. Die hield in dat alle politieke gevangenen werden vrijgelaten, wat verklaart waarom de wet zelfs door de communistische oppositie werd goedgekeurd. In ruil daarvoor echter moesten ze berusten in de totale straffeloosheid voor misdaden gepleegd door politie en veiligheidsdiensten onder de dictatuur.

Billy El Niño

Vincent Scheltiens is zelf telg van Republikeinse vluchtelingen die tijdens de Spaanse Burgeroorlog in België aanspoelden. Daarom draagt hij de dubbele naam Scheltiens Ortigosa.‘Antonio Gonzalez Pacheco alias Billy El Niño folterde als officier van de politieke politie in Madrid talloze arrestanten. Hij moest nooit iets vrezen en heeft zich nooit verstopt. Integendeel, bij wijze van provocatie liep hij ooit de marathon van Madrid in de kleuren van de Falangisten. Zoals Pacheco, die eerder dit jaar aan corona stierf, zijn er honderden voorbeelden. Zelfs de minister van Binnenlandse Zaken die politiek verantwoordelijk was voor de folterpraktijken, werd nooit vervolgd. Het contrast met de hardnekkigheid waarmee ETA-leden worden vervolgd voor veertig jaar oude feiten is frappant’.

Het is niet zeker of de Spaanse rechter er straks oren naar zal hebben, maar Scheltiens ziet verzachtende omstandigheden voor Jaiones’ activisme. ‘Vergeet niet dat ze opgroeide onder de dictatuur, gebukt onder de repressie van de Baskische identiteit en de marginalisering van de Baskische regio’s. Zoals vele jonge Basken is ze eind jaren zeventig, na Franco’s dood dus, geradicaliseerd en bij de gewapende ETA gegaan.’

‘Die timing lijkt merkwaardig, tenzij je de geschiedenis kent. Tijdens de eerste jaren van de transitie naar democratie zagen de Basken bitter weinig vooruitgang. De marginalisering bleef, en de gehate Guardia Civil was nog altijd brutaal en alomtegenwoordig. Komt daarbij dat het in die periode allerminst zeker was of de transitie zou slagen. Er waren toen fenomenen zoals de extreemrechtse terreurgroep Los Guerrilleros de Cristo Rey die in het hele land aanslagen pleegde op linkse militanten. Vergeet ook niet dat franquistische militairen in 1981 het Spaanse parlement gijzelden tijdens een bijna geslaagde poging om de dictatuur te herstellen. Dat is de context waarin de feiten werden gepleegd waarvoor Jaione nu terecht staat’.

‘Heel wat rechters maken nauwelijks een geheim van hun rechtsnationalistische agenda.’

Paul Bekaert vreest dat zijn cliënte geen eerlijk proces krijgt. ‘Ik kan hem geen ongelijk geven’, zegt Scheltiens. ‘Op de Vlaams-nationalistische website Doorbraak kun je lezen dat de Spaanse justitie sinds Franco niet geëvolueerd is. Dat is fel overdreven, er is wel degelijk veel veranderd. Maar het klopt dat heel wat rechters nauwelijks een geheim maken van hun rechtsnationalistische agenda. Dat speelt mee in de politiek die enorm gepolariseerd is, vooral sinds het Catalaanse onafhankelijkheidsreferendum van 2017 dat het Spaanse staatsnationalisme bij wijze van spreken wakker kuste.’

‘Premier Pedro Sánchez vormde met zijn socialistische PSOE en Unidas Podemos een linkse minderheidsregering, dankzij de gedoogsteun van drie nationalistische partijen, de Baskische PNV en EH Bildu en de Catalaanse ERC. Ook voor het goedkeuren van de begroting heeft Sánchez hun steun nodig. Voor de rechtse oppositiepartijen Partido Popular en Ciudadanos doen er alles aan om die as te doorbreken. Ook al omdat Sánchez ietwat provocatief verklaarde dat zijn coalitie twintig jaar nodig heeft om Spanje grondig te hervormen. Dat moet een beangstigende gedachte zijn voor de Partido Popular en Ciudadanos die de hete adem van het extreemrechtse Vox in de nek voelen.’

‘Maar ze kunnen rekenen op machtige bondgenoten binnen de magistratuur die een ware lawfare tegen de linkse regering voeren. Het best valt dat te merken in de Catalaanse kwestie. ERC-leider Oriol Junqueras zit nog altijd in de gevangenis. Onbegrijpelijk als je bedenkt dat hij in tegenstelling tot Carlos Puigdemont met zijn partij een verzoenende koers voert. Sánchez zou niets liever hebben dan dat Junqueras en andere politieke gevangenen worden vrijgelaten, maar hij wordt door zijn eigen justitie gesabotteerd. Zelfs bepaalde regeringsmaatregelen om het gevangenisregime van de Catalaanse politci te verlichten, werden door magistraten teruggedraaid’.

’Sánchez zou niets liever hebben dan dat Junqueras en andere politieke gevangenen worden vrijgelaten, maar hij wordt door zijn eigen justitie gesabotteerd.’

Kreeft en champagne

Scheltiens heeft naar eigen zeggen te doen met Jaione, die hij overigens niet persoonlijk kent. ‘Haar overlevering valt op het slechtst denkbare moment’, zegt hij. ‘Ik heb de zaak via de Spaanse media gevolgd. Haar aankomst in Madrid was overal breaking news, ze werd als trofee voor de camera’s geparadeerd. Haar overlevering is een triomf voor de machtige organisaties van terrorismeslachtoffers. Die verrichten nuttig werk voor nabestaanden, maar het valt niet te ontkennen dat ze zich voor de kar van rechtsnationalisten en Franco-nostalgici laten spannen. Ze zorgden er alleszins mee voor dat het concept terrorisme een politiek wapen is geworden.’

‘Neem nu de Baskische politiek. EH Bildu ontstond uit het verboden Herri Batasuna, een partij die inderdaad gelieerd was met de ETA. Maar EH Bildu groeide uit tot een brede, linksnationalistische beweging die in de Baskische provincies heel wat parlementsleden en honderden burgemeesters heeft. Een perfect legitieme politieke partij dus. Toch zie je in in het Spaanse parlement telkens weer dat rechtse parlementsleden zich ostentatief omdraaien zodra de fractieleider van EH Bildu het woord neemt. Ze maken er een sport van de tweede partij van Baskenland systematisch met ETA-terrorisme te associëren. Dat biedt meteen een alibi om Pedro Sanchez van collaboratie met terroristen te beschuldigen’.

In de Spaanse media wordt Jaione als “etarra” voorgesteld, zonder het woordje ex. Geen onschuldige omissie, vindt Scheltiens. ‘Er is geen enkele aanwijzing dat ze zich de voorbije 38 jaar nog met enige vorm van activisme heeft ingelaten. Die nuance wordt nergens gemaakt. Rechtse kranten zoals El Mundo, ABC en La Razón maken er helemaal een karikatuur van. De voorbije dagen publiceerden ze oude foto’s van een receptie in Gent met kreeft en champagne. Zo sleet dus de moordenares van een Spaanse politieofficier haar dagen in België, luidde de boodschap.’

9/11

Wie de uitlevering nog volgde is Michaël Meysman. Momenteel werkt hij als jurist voor de Arteveldehogeschool, maar als doctoraal onderzoeker in Gent verdiepte hij zich tussen 2012 en 2016 in Europese samenwerking in strafzaken. Meysman onderzocht onder meer de toepassing van het Europees Aanhoudingsbevel, aan de hand van drie Belgisch-Spaanse cases omtrent voortvluchtige ETA-verdachten.

De recentste zaak, die van Maria Natividad Jauregui Espina, stond daarbij centraal. ‘De weigering door de Gentse KI (Kamer van Inbeschuldigingstelling, red.) om haar over te leveren, markeerde in 2013 een trendbreuk’, zegt hij. ‘Kijk, de geschiedenis van het Europees Aanhoudingsbevel (EAB, red.) begint met een Europese kaderwet uit 2002. Het was een mijlpaal voor de Europese integratie. Terwijl er in materies zoals economie, handel of wetenschappelijk onderzoek al intens werd samengewerkt, stond Europa inzake strafvordering bij het begin van het millenium nergens. Het was bij uitstek een domein waar lidstaten geen duimbreed op hun soevereiniteit toegaven.’

‘De ommekeer kwam na 9/11 en, ironisch genoeg, de zware terreursaanslagen van 11 maart 2004 in Madrid. Het EAB was het absolute paradepaardje van die prille samenwerking. De bereidwilligheid van lidstaten om verdachten snel en zonder veel procedures over te leveren, steunde op een cruciale voorwaarde: het Europees Aanhoudingsbevel veronderstelt wederzijds vertrouwen in elkaars justitieapparaat. Daarbij hoort ook de aanname dat iedereen het Europees acquis inzake mensenrechten respecteert. Concreet gaat het om het EVRM en het Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie. Sinds 2009 hoort daar ook de zogenaamde Routekaart bij, een Europees beleidsdocument dat de procedurele rechten van verdachten waarborgt’.

Eens omgezet door de lidstaten kende het EAB een vliegende start, de aanhoudingsbevelen vlogen over en weer tussen parketten of andere instanties bevoegd voor vervolgingsbeleid. In België, zoals altijd sloom in het omzetten van Europese wetten, trad het Europees Aanhoudingsbevel pas begin 2004 in werking. In Madrid zat de Audiencia Nacional, bevoegd onder meer voor terrorisme, erop te wachten. Binnen de kortste keren liep er een eerste Spaans uitleveringsverzoek binnen bij het federaal parket, met het Baskische koppel Moreno-Garcia als lijdend voorwerp.

‘Was het toch niet nodig de zogenaamde mensenrechten-weigeringsgrond in bepaalde, politiek geladen zaken beter tegen het licht te houden?’

Ondanks verschillende pogingen werd het echtpaar, verdedigd door de onvermijdelijke Paul Bekaert, niet overgeleverd. Het feit dat Moreno en Garcia reeds de Belgische nationaliteit hadden verworven, deed het dubbeltje naar hun kant vallen. Maar in 2005 werd het duo Gomez-Ugarte, ETA-militanten die in België op doorreis waren, onderschept en wel aan Spanje overgeleverd. Ondanks de mensenrechtenkwestie die door hun advocaat werd opgeworpen. Zo zou het meestal gaan. Niet alleen in België, en niet alleen in zaken met ETA-verdachten.

Josep Borrell

‘Het uitvoeren van EAB’s werd heel gauw routine’, zegt Meysman. ‘Het wederzijds vertrouwen werd als vanzelfsprekend geacht, een toetsing kwam er nauwelijks aan te pas. Dat spoort uiteraard met het hele opzet van het Europees Aanhoudingsbevel, maar geleidelijk aan groeiden er in verschillende lidstaten toch twijfels. Was het toch niet nodig de zogenaamde mensenrechtenweigeringsgrond in bepaalde, politiek geladen zaken beter tegen het licht te houden? Dat is precies wat de Gentse Kamer van Inbeschuldigingstelling in 2013 in de zaak Jaione heeft gedaan.'

'Vooral het bestaan van een terrorismewet, op maat gesneden om de ETA te vervolgen, werd problematisch geacht. In het arrest werd daarbij verwezen naar de specifieke detentievoorwaarden, onder meer de mogelijkheid om ETA-verdachten gedurende een beperkte periode in eenzame opsluiting te zetten, zonder contact met familie of advocaten. Dat is in strijd met artikel 3 van het EVRM, vond de KI toen’.

‘Impliciet geeft Spanje toe dat die wetgeving in regel nog wordt toegepast, wat problematisch is in het licht van de Europese mensenrechten.’

Zeven jaar later liet datzelfde rechtscollege zijn bezwaren varen en gaf het toch groen licht voor de uitlevering. Op het eerste zicht hadden de Gentse magistraten geen keuze. Niet alleen door de veroordeling van België door het EHRM, maar ook door de belofte van Spanje om geen eenzame opsluiting toe te passen.

Toch is Michaël Meysman niet overtuigd. ‘Die belofte roept vragen op. Impliciet geeft Spanje daarmee toe dat die wetgeving in regel wel nog wordt toegepast, wat problematisch is in het licht van de Europese mensenrechten. De KI gooide opvallend snel de handdoek in de ring. De veroordeling door Straatsburg kon ook opgevat worden als een uitnodiging om een weigeringsbeslissing nog beter te beargumenteren’.

Bewijzen zijn er niet, vermoedens des te meer. De zaak Jaione is niet alleen een kluif voor juristen en een symbooldossier voor de Spaanse politiek. Het is een diplomatieke splijtzwam. België riep al vaak de furie van Madrid over zich af door gastvrijheid te bieden aan Spaanse ballingen. Niemand minder dan Josep Borrell, Europees Commissaris voor Buitenlandse Zaken, heeft ons land daarvoor al de levieten gelezen. ‘Misschien moeten we de overlevering in dat licht bekijken’, oppert Meysman. ‘Het Europees Aanhoudingsbevel wordt na twintig jaar algemeen erkend als een belangrijke verwezenlijking van de Europese integratie. Door die overlevering te weigeren, zou het lijken alsof België zand strooit in dat raderwerk. Ik vermoed dat de magistraten van de Kamer van Inbeschuldigingstelling zich daar goed bewust van waren’.