Kan en wil de Europese Unie meer doen voor migranten aan de Pools-Belarussische grens?

Een Poolse grenswachter en een jongetje uit Irak. ‘De Europese Unie reageert vooral op de kwestie aan de Pools-Belarussische grens door de Europese grenzen te versterken.’

© Karol Grygoruk

Belarus probeert de Europese Unie dwars te zitten door migranten naar EU-lidstaat Polen door te sluizen. Polen reageert daarop met een batterij schendingen van de mensenrechten. De EU moet deze mensen helpen, in plaats van uitsluitend op de politieke relatie met Belarus te focussen, stelt mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch in haar laatste rapport.

Alleen de vijfjarige Elena heeft schoenen aan. De rest van de groep Koerden uit Iraaks-Koerdistan, twee vrouwen en zeven mannen, zit blootsvoets op de grond, geleund tegen een omgevallen boom. Het is hun derde dag op deze plek in het bos aan de Poolse kant van de grens. Ze weten niet meer wat te doen.

Een van de vrouwen, Avin (27), vertelt over de hondenbeten en littekens op het lichaam van haar vriend. Ze zijn het gevolg van het geweld van de Belarussische ordediensten die migranten terug richting Polen jagen.

We zijn hier samen met een groep activisten van het ngo-netwerk Grupa Granica (vrij vertaald: ‘Grensgroep’). Avin probeert zich op te warmen onder de slaapzak die ze hebben meegebracht. Maar die kan de intimiteit van een menselijk lichaam niet vervangen. Activiste Anna Alboth geeft de jonge vrouw een knuffel. Avin zegt niets meer en laat haar hoofd rusten op de schouders van de activiste. Meer kan Alboth niet doen.

Na een half uur gaan de activisten weg. Om mensen niet in het gevaar te brengen, en om een apotheek van wacht te vinden. De vijfjarige Elena lijdt namelijk aan epilepsie. Haar medicijnen zijn sinds gisteren op.

Een groep Iraakse Koerden in het bos, aan de Poolse kant van de grens. Veel migranten in Polen werden al meerdere keren verjaagd uit het land en dus uit de Europese Unie, zonder dat ze beroep konden doen op hun recht om asiel aan te vragen.

© Karol Grygoruk

Poolse activisten komen zulke families dagelijks tegen. Het grootste deel van de migranten hier is al meerdere keren verjaagd uit het land en dus uit de Europese Unie, zonder dat ze beroep konden doen op hun recht om asiel aan te vragen. Ook wie Polen al binnen raakt, loopt het risico te worden opgepakt en opnieuw de grens met Belarus te worden overgezet.

Zulke pushbacks van mensen die de grens op een irreguliere manier oversteken, zijn sinds eind oktober legaal in Polen. Deze wijziging van de Poolse vreemdelingenwet is in strijd met de Conventie van Genève en het Handvest van de grondrechten van de EU, maar er komt maar weinig kritiek vanuit de Europese gemeenschap.

EU steunt Polen, ook al schendt het mensenrechten

De humanitaire crisis aan de grens van Polen met Belarus is al maanden aan de gang. Sinds juni brengt Belarus migranten en vluchtelingen die Europa willen bereiken naar de grens met Polen, Letland en Litouwen. Belarussisch president Loekasjenko zou op die manier druk willen uitoefenen op de Europese Unie, omdat de EU sancties invoerde tegen het repressieve regime van Loekasjenko.

De Europese Unie reageert vooral op de kwestie door de Europese grenzen te versterken en door een geschikte politieke strategie uit te werken als reactie op de politieke oorlog van Loekasjenko. Maar het lot van de mensen die het slachtoffer werden van Loekasjenko’s plan om druk te zetten op de EU, wordt terzijde geschoven, net als de mensenrechten. Dat zei onder andere Dunja Mijatović, Commissaris voor de Mensenrechten voor de Raad van Europa, na haar recente bezoek aan de grensregio.

Ook mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch riep de Europese Commissie op om meer aandacht te besteden aan de humanitaire crisis en ‘Polen verantwoordelijk te stellen voor de misstanden’. En eind september stelde ook Amnesty International al dat Polen zich schuldig maakt aan mensenrechtenschendingen aan de Pools-Belarussische grens.

Twee mannen uit Jemen in het bos. Europarlementslid Róża Thun: ‘We moeten Polen dwingen om procedures te volgen. En we moeten desnoods meer druk op de Commissie uitoefenen om het land financiële sancties op te leggen.’

© Karol Grygoruk

Desondanks blijft de EU Polen steunen. Eind november nog herhaalde de voorzitster van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, dat de ‘lidstaten in de frontlinie’ op hulp van de EU mogen rekenen. ‘We verdrievoudigen de middelen voor grensbeheer die zijn toegewezen aan Litouwen, Letland en Polen voor 2021 en 2022’, zei ze, zodat de lidstaten in staat zijn om ‘doeltreffend te reageren’. Al vermeldde ze in diezelfde boodschap ook dat die lidstaten ‘fundamentele rechten en internationale verplichtingen’ moeten respecteren.

We support our Member States on the front line.

We're tripling the border management funds allocated to Lithuania, Latvia and Poland for 2021 and 2022.

They must be able to respond effectively.

They also need to fully respect fundamental rights and international obligations. pic.twitter.com/DUZKeOfZZG

— Ursula von der Leyen (@vonderleyen) November 23, 2021

Op 1 december stelde de Europese Commissie ook een reeks tijdelijke asiel- en terugkeermaatregelen voor. Die moeten Letland, Litouwen en Polen helpen om ‘de noodsituatie aan de buitengrens van de EU met Belarus aan te pakken’. Ze moeten de lidstaten in kwestie in staat stellen om ‘de situatie te beheersen’ en tegelijkertijd internationale verplichtingen te respecteren.

Amnesty International vindt deze oplossing van de Commissie onaanvaardbaar, zo liet de mensenrechten-ngo nog dezelfde dag weten in een persbericht, omdat er reeds asielregels bestaan. ‘Landen zouden die niet moeten ontwijken via zogenaamde uitzonderingsmaatregelen’.

Het Poolse Europarlementslid Róża Thun, dat vorige week nog de grensregio bezocht, is dezelfde mening toegedaan: ‘We moeten Polen dwingen om procedures te volgen. En we moeten desnoods meer druk op de Commissie uitoefenen om het land financiële sancties op te leggen.’

Amnesty International vreest dat de uitzonderingsmaatregelen de ‘mensenrechtencrisis aan de grenzen alleen maar zal verergeren’ en dat ze ‘de EU kwetsbaar zal blijven maken voor verdere interne en externe manipulatie en chantage’.

Ook de reputatie van de Unie in binnen- en buitenland komt hierdoor in gevaar. ‘Als de EU een minderheid van de lidstaten toestaat de regels van de EU overboord te gooien vanwege de aanwezigheid van een paar duizend mensen aan haar grenzen,’ zo schrijft Amnesty nog, ‘vergooit zij daarmee alle autoriteit die zij heeft op het gebied van mensenrechten en de rechtsstaat’.

Paniekreactie

Ook Susi Dennison, beleidsmedewerkster bij de pan-Europese denktank Europese Raad voor Buitenlandse Relaties, benadrukt in een gesprek met MO* dat het om relatief weinig mensen gaat. ‘De reactie van Polen is disproportioneel en toont alleen maar aan dat we als de EU niet in staat zijn om het idee van meer migratie aan te pakken’.

Het nieuwe Europese migratiepact is volgens Dennison gebaseerd op een fragiele consensus. ‘Als bepaalde landen te ver in een bepaalde richting duwen, gaan we het pact uiteen zien vallen.’

Een jonge Iraaks-Koerdische vrouw die zich verschuilt in een bos bij de grens. Poolse activisten proberen de migranten te helpen.

© Karol Grygoruk

Europarlementslid Róża Thun herinnert eraan dat er helemaal geen consensus bestaat binnen de Europese Unie over asiel en migratie. ‘Dat is net het probleem. De EU heeft bovendien niets te zeggen over de grenzen van lidstaten. Geen enkele instelling, zelfs Frontex (het Europese grens- en kustwachtagentschap, red.), mag Polen niet binnen als het niet uitgenodigd wordt door het land zelf.’

Polen verwierp van bij het begin de voorstellen van de Europese Commissie, en dat heeft volgens Dennison bijgedragen tot een impasse. ‘Polen behandelt de verhoogde migratie aan de grens met Belarus als een nationale kwestie, terwijl de Commissie erop aandringt om het als een EU-probleem aan te pakken. Als gevolg daarvan zien we geen duurzame reactie vanuit de EU, maar een spel van voorstellen en aanbiedingen die de Commissie aan Polen doet.’

Loeksasjenko koos ervoor om migranten richting Polen te sturen. Behalve de geografische ligging vermoedt Dennison dat er nog een ander aspect meespeelde in die keuze. ‘Loekasjenko hoopte wellicht dat hij op deze manier de bestaande vijandigheden tussen Brussel en Warschau kan verdiepen en zo de regio kan destabiliseren.’

Wat de EU nog kan doen

De Europese Commissie zou veel meer kunnen doen dan alleen suggesties en voorstellen op tafel blijven leggen, zo vertellen onze gesprekspartners aan MO*.

‘Er moet onmiddellijk een humanitaire corridor komen’, zei het Poolse Europarlementslid Łukasz Kohut (sociaaldemocratische fractie) vorige week nog. ‘Je ziet het, de winter is er.’ Hij was aanwezig, samen met een aantal media, toen de Poolse grenswacht drie Syriërs tegenhield die verklaarden dat ze asiel wilden aanvragen in Polen.

De drie werden niet onmiddellijk teruggestuurd naar Belarus, dankzij een interimmaatregel van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Poolse activisten hadden het Hof om die maatregel gevraagd om asielzoekers tijdelijk te beschermen. Wie Polen bereikt, mag voorlopig dus niet meteen naar Belarus teruggestuurd worden. De interimmaatregel wordt tot nu toe gerespecteerd, verzekert juriste Ada Tymińska.

Tymińska bereidt zelf verzoeken om zulke maatregelen voor. Sinds augustus heeft het Hof voor de Rechten van de Mens 28 verzoeken gekregen. 26 daarvan hadden betrekking op de situatie in Polen, één op Litouwen en één op Letland, zo laat een persmedewerker van het Hof weten.

Slechts een kleine minderheid van de migranten en vluchtelingen in Polen krijgt de kans om in de Europese Unie asiel aan te vragen. De meeste mensen zitten nog steeds vast in het bos.

© Karol Grygoruk

Rode zone

Slechts een kleine minderheid van de migranten en vluchtelingen krijgt de kans om in de Europese Unie asiel aan te vragen. De meeste mensen zitten nog steeds vast in het bos. Ze kampen vaak met onderkoeling. Er zijn vrouwen bij die een miskraam hadden en mannen die door honden werden gebeten.

Velen van hen verblijven bovendien in de zogenaamde rode zone, waar hulporganisaties en medici nog steeds geen toegang toe hebben. Die rode zone is een drie kilometer lange strook langs de grens met Belarus waardoor hulpverleners het gebied niet in kunnen. Ze werd gecreëerd in september, toen Polen de noodtoestand uitriep.

De noodtoestand werd eind november weer opgeheven, maar de Poolse regering heeft intussen een aantal wetten veranderd waardoor de rode zone in stand wordt gehouden. Zelfs Europarlementsleden mochten recent de zone niet betreden.

Dunja Mijatović, Commissaris voor de Mensenrechten voor de Raad van Europa, benadrukte nochtans in haar rapport van eind november dat ‘internationale organisaties en actoren van het maatschappelijk middenveld die humanitaire en juridische bijstand verlenen, onmiddellijke en onbelemmerde toegang moeten krijgen tot alle gebieden langs de grens en tot alle mensen die hulp nodig hebben’.

Of er effectief een humanitaire corridor komt, is niet zeker. De Poolse premier Mateusz Morawiecki gaf twee weken geleden aan dat dit wat hem betreft geen optie is, omdat een corridor volgens hem meer mensen zou kunnen aanmoedigen om de Unie binnen te komen.