‘Met Bolsonaro in Brazilië zit het EU-Mercosur-handelsakkoord muurvast’

Bosbranden in de Amazone

NASA Earth Observatory (CC BY 2.0)

Is de ondertekening van een handelsakkoord met het Zuid-Amerikaanse Mercosur ‘gezien de actuele ontwikkelingen en het schrikwekkende verlies van bosgebieden’ nog wenselijk? Dat vroeg Angela Merkel zich af na een anderhalf uur durend gesprek met de mensen achter Fridays for Future. Het eerste politieke akkoord stamt van voor de Green Deal. ‘Nu moet er opeens rekening gehouden worden met allerlei duurzaamheidseisen die er eerst niet waren.’

In de redactiekantine van de Duitse krant TAZ staan precies vijftig stoelen op steeds anderhalve meter afstand van elkaar. Aangemelde bezoekers nemen plaats, drinken koffie of bier, maken aantekeningen, delen flyers uit en luisteren aandachtig naar het debat dat zich voor hun ogen voltrekt.

Op het podium vooraan in de zaal debatteren kopstukken uit de linkse politiek met leden van de activistenbeweging Fridays for Future (FFF). Het gaat over de grote invloed van de auto-industrie in Duitsland. Ze vragen zich af of de parlementaire democratie wel geschikt is om milieudoelen te realiseren en welke rol vakbonden of de feministische beweging moeten spelen in het klimaatdebat.

Sinds de eerste scholierenstakingen in 2018 verspreidde FFF zich langzaam als een olievlek over Europa en de wereld. Van afdelingen in Duitsland, België, Zweden, tot in Brazilië en Australië. Eind augustus mochten FFF-bedenker Greta Thunberg, Luisa Neubauer van de Duitse FFF-tak en de Belgische activiste Anuna de Wever in een privégesprek van anderhalf uur aan Duits bondskanselier Angela Merkel hun zorgen over het klimaat uiteenzetten. Daags na die bijeenkomst liet Duits regeringswoordvoerder Steffen Seibert aan journalisten weten dat er bij de bondskanselier ‘serieuze twijfels’ zouden bestaan over het prestigieuze handelsverdrag dat de EU met het Zuid-Amerikaanse handelsblok Mercosur wil afsluiten. Ondertekening daarvan zou ‘gezien de actuele ontwikkelingen en het schrikwekkende verlies van bosgebieden’ in de huidige vorm onwaarschijnlijk zijn.

De vier Mercosur-landen produceren op grote schaal soja, suikerriet, ethanol, tropisch fruit en – vooral – veel goedkoop vlees.

Mercosur (Mercado Común del Sur) is een Zuid-Amerikaans handelsblok met vier leden: Argentinië, Brazilië, Paraguay en Uruguay. Gezamenlijk produceren zij op grote schaal soja, suikerriet, ethanol, tropisch fruit en – vooral – veel goedkoop vlees. De EU en Mercosur proberen al meer dan twintig jaar om een handelsakkoord te sluiten. Keer op keer liepen die gesprekken vast op de hoeveelheid vlees die Europa wil toelaten. In de zomer van 2019 lukte het eindelijk om een politiek akkoord te ondertekenen. Die tekst wordt nu door advocaten en complete politieke afdelingen in alle betrokken hoofdsteden bestudeerd om waar nodig formuleringen recht te trekken.

Maar dat dit politiek akkoord op tafel ligt, betekent niet dat er al een verdrag is. Eerst moeten zowel het Europarlement, als alle nationale parlementen en regeringen nog groen licht geven. Ondanks de beloftes van Merkel om het akkoord niet te ratificeren, houdt FFF een slag om de arm. ‘De bondskanselier gaf zélf tijdens ons gesprek aan dat er binnen haar christendemocratische partij een taboe ligt op te veel klimaatmaatregels ten koste van de economie’, vertelt FFF-activiste Anna Castro Kösel. ‘Het is daarom de vraag hoeveel haar toezegging om niet te tekenen precies waard blijkt te zijn.’

34 procent meer uitstoot

Het EU-Mercosur-akkoord maakt deel uit van een Europees vrijhandelsoffensief. De Europese Commissie (EC) probeert zich tegenover het eenzijdig protectionistische beleid van Amerikaans president Donald Trump te profileren als een betrouwbaar beschermer van de wereldwijde neoliberale vrijhandelsorde. De afgelopen jaren zijn daarom nieuwe handelsverdragen ondertekend met Zuid-Korea, Canada, Japan, Mexico en Vietnam. Ook lopen er volgens het meest recente EC-onderhandelingsoverzicht op dit moment gesprekken met Australië, Oezbekistan, de Filipijnen, Chili, Nieuw-Zeeland en Indonesië.

De overeenkomst met Mercosur moet vooral zorgen voor meer export van Europese auto’s, auto-onderdelen, medicijnen en chemische producten.

De overeenkomst met Mercosur moet vooral zorgen voor meer export van Europese auto’s, auto-onderdelen, medicijnen en chemische producten. Vooral Duitse autofabrikanten als Daimler en Volkswagen willen maar wat graag toegang krijgen tot de opkomende middenklasse in metropolen als Rio de Janeiro of Buenos Aires. Tot nu toe blijft die goeddeels buiten bereik door importtarieven tot 35 procent.

In ruil voor het verlagen van die tarieven wil het Mercosur-blok betere markttoegang voor hun landbouwproducten in Europa. Meestal worden die verbouwd op enorme plantages en met zaaigoed en chemicaliën die binnen de EU niet eens zijn toegestaan. Meer landbouwexport vanuit Brazilië zal volgens milieuorganisaties de ontbossing in het Amazonegebied verder aanjagen. Sinds de extreemrechtse president Jaïr Bolsonaro er de scepter zwaait, is die sterk toegenomen: in mei 2019 werd een recordaantal van 739 vierkante kilometer Amazonewoud gekapt om plaats te maken voor landbouwgrond.

Door de in Barcelona gevestigde onderzoeksgroep GRAIN wordt ook een stijging van 34 procen meer CO2-uitstoot voorspeld, bij een handelsdeal met Mercosur. De onderzoekers zetten hiervoorde gemiddelde uitstoot van de belangrijkste exportgewassen af tegen de in het verdrag afgesproken nieuwe toelatingsquota.

Houtkap in de Amazone

Kate Evans/CIFOR (CC BY-NC-ND 2.0)

Geopolitiek en een oppermachtige autolobby

Zorgen over het milieu, ontbossing in de Amazone, én protest van Europese boerenorganisaties leiden inmiddels in heel Europa tot bezwaren. In 2019 besloot het Oostenrijkse parlement al om het verdrag niet te ratificeren. Afgelopen zomer stemde de Nederlandse Tweede Kamer voor een motie van de Partij voor de Dieren (PvdD) waarmee het verzocht om alle steun in te trekken. In augustus 2019 liet Frans president Emmanuel Macron (met de steun van de regeringsleiders van België, Ierland en Polen) eveneens weten het handelsverdrag niet langer te ondersteunen.

In de meest recente maandelijkse ontmoeting van de EU-landbouwministers in Brussel (AGRIFISH-Council) trok nu ook de Duitse regering haar steun om milieuredenen in. Dat Duitse nee is opmerkelijk, vindt Bettine Müller van de ngo Powershift. Want de in Duitsland oppermachtige autolobby is de belangrijkste drijvende kracht achter een handelsverdrag met Mercosur.

‘In de gesprekken die wij op regeringsniveau voerden, kwam nadrukkelijk naar voren dat de Duitse overheid het alsnog kunnen ondertekenen van dit verdrag beschouwt als een belangrijke beleidsprioriteit. Samen met andere lidstaten werkt Duitsland er op dit moment binnen EU-verband aan om verbeteringen in de verdragstekst door te voeren. In de praktijk betekent dat meestal dat er wat bijlagen bij zo’n overeenkomst worden gevoegd, die aan het verdrag zelf niet veel veranderen.’

De Duitse brancheorganisatie VDA (Verband der Automobilindustrie) benadrukt in een prioriteitenlijstje voor de Europese handelspolitiek dat de afzetmarkt voor auto’s in Europa inmiddels gestagneerd is, en dat de belangrijkste groei de komende jaren in Oost-Europa, Azië en Latijns-Amerika zal plaatsvinden. Voor de VDA zijn handelsdeals met het Verenigd Koninkrijk, de VS, Zuidoost-Azië en Mercosur dan ook cruciaal.

‘De EU wil toegang houden tot alle ruwe grondstoffen in Zuid-Amerika die van belang zijn om de Europese industrie gaande te houden.’

‘Maar naast afzetmarkten voor de auto-industrie ligt er ook veel geopolitieke druk op dit verdrag’, vult Müller aan. ‘Volgens de Duitse overheid moet een deal met Mercosur belangrijk strategisch tegenwicht bieden aan China en de Verenigde Staten. Heel simpel gezegd wil dat zeggen de EU toegang wil blijven houden tot alle ruwe grondstoffen in Zuid-Amerika die van belang zijn om de Europese industrie gaande te houden.’

Duits voorzitterschap

Tot en met 31 december 2020 heeft Duitsland het roterende voorzitterschap van de Europese Raad in handen. Volgens de officiële Duitse beleidsprioriteiten is het de bedoeling dat in die periode handtekeningen gezet worden onder de handelsverdragen met Indonesië, Australië, Nieuw-Zeeland en Mercosur. Juist vanwege zulke gevestigde belangen durft ook Europarlementariër Bas Eickhout van GroenLinks zijn hand er nog niet voor in het vuur te steken dat de deal met Zuid-Amerika ook echt van tafel verdwijnt.

‘We bevinden ons op dit moment in schimmig politiek gebied’, vertelt de Nederlandse politicus. ‘Er is een politiek akkoord bereikt, maar er wordt nog volop aan de verdragstekst geschaafd en er moeten allerlei details uitgewerkt worden. De EU-lidstaten zullen niet snel aan de Europese Commissie vragen om onderhandelingen open te breken. Maar Macron kan het zich door zijn harde woorden ook niet meer permitteren om nu een draai te maken en het verdrag alsnog te ondertekenen.’

De zaken worden nog complexer omdat de Europese Commissie in december 2019 haar Green Deal presenteerde: een politieke routekaart die Europa tegen 2050 klimaatneutraal moet maken. Binnen het Europarlement bestaan grote twijfels over hoe verenigbaar die Green Deal is met Europese handelsverdragen. In januari 2020 nam het parlement in Brussel daarom een resolutie aan waarin het eist dat voortaan ‘in alle internationale handels- en investeringsverdragen sterke, bindende en afdwingbare duurzame ontwikkelingshoofdstukken, inclusief over klimaat en milieu’ worden opgenomen.

‘De moeilijkheid voor de Commissie bestaat erin dat de mandaten die ze hebben gekregen voor al die onderhandelingen, stammen uit de tijd van ver voor de Green Deal’, zegt Eickhout. ‘Nu moeten ze opeens rekening houden met allerlei duurzaamheidseisen die er eerst niet waren. Zolang in Brazilië een houwdegen als Bolsonaro aan de macht is, verwacht ik dat dit dossier muurvast blijft zitten.’

‘Voor ons is een handelsovereenkomst met Mercosur op geen enkele manier acceptabel.’

‘Goed beleid’

In juli publiceerde de Europese Commissie het Sustainability Impact Assessment (SIA) aangaande het EU-Mercosur verdrag. Dat liet ze uitvoeren door de London School of Economics. Volgens dat rapport moet het mogelijk zijn voor Brazilië om meer landbouwproducten te gaan exporteren en tegelijkertijd ontbossing tegen te gaan: dat lukte onder eerdere regeringen immers ook. Voorwaarde daarvoor is dat er ‘goed beleid’ op tafel ligt – en om dat af te dwingen zouden voldoende duurzaamheidsafspraken gemaakt zijn in het handelsverdrag, stellen de onderzoekers. In de (nu bekende) verdragstekst zijn echter alleen vrijwillige richtlijnen voor bedrijven te vinden en kan er bij milieuconflicten alleen een beroep gedaan worden op een nog op te richten ‘expertpanel’.

FFF-activiste Castro Kösel benadrukt dan ook dat de activistengroep scherp in de gaten zal blijven houden wat er gaat gebeuren met het handelsverdrag. ‘De sleutel om te begrijpen waarom er zoveel druk op deze deal ligt, is natuurlijk de Duitse auto-industrie’, licht ze toe. ‘We zullen zien wat de regering precies gaat doen. Maar voor ons is een handelsovereenkomst met Mercosur op geen enkele manier acceptabel.’