Landhervorming in Zuid-Afrika: is de tijd van verzoening voorbij?

Jago Kosolosky (CC BY-NC 2.0)

In Zuid-Afrika wil de regeringspartij ANC de grondwet aanpassen zodat grond zonder compensatie kan worden onteigend. Nu de verkiezingen naderen lijkt dat meer een electorale zet te zijn dan welgemeend beleid. Nochtans is een doordachte herverdeling van grond cruciaal in een land dat nog steeds de littekens van de apartheid draagt.

Dimakatso ‘Nono’ Sekhoto: Landbouwer en voorzitter van de jongerenafdeling van de African Farmers’ Association of South Africa (Afasa),

Nono

‘De overheid beweert dat het haar prioriteit is om jonge zwarte boeren te helpen, maar ze doet niets voor ons’, fulmineert Dimakatso ‘Nono’ Sekhoto. ‘ik zie totaal geen bereidwilligheid. Ze stuurt haar kat naar onze bijeenkomsten en broodnodige ondersteuning is er niet. De grondwet aanpassen zal niet meer zwarten aan landbouwgrond helpen als er eerst geen coherent landbouwbeleid wordt geformuleerd.’

‘De grondwet aanpassen zal niet meer zwarten aan landbouwgrond helpen als er eerst geen coherent landbouwbeleid wordt geformuleerd’

Nono, 35 jaar oud, leerde de boerenstiel in het landbouwbedrijf van haar vader na een carrière in de financiële sector. Vandaag heeft ze haar eigen konijnenkwekerij en helpt ze andere jonge Afrikaanse landbouwers toegang te krijgen tot de sector. Dat laatste doet ze als voorzitster van de jongerenafdeling van de African Farmers’ Association of South Africa (Afasa), een ngo met als doel om de succesvolle participatie van zwarten in de landbouwsector te verhogen. ‘Zaakvoerders van de grote landbouwbedrijven zijn nagenoeg allemaal blank.’

Historische landroof

Landherverdeling is een van de gevoeligste thema’s in de aanloop naar de verkiezingen in mei. Blanke boeren bezitten volgens overheidsonderzoek nog altijd 72 procent van de landbouwgrond in Zuid-Afrika, hoewel zij maar zo’n 10 procent van de bevolking uitmaken. Tijdens de apartheid mocht alleen de kleine blanke minderheid grond bezitten in verreweg het grootste deel van het land (zie kaderstuk). Waarom is grondbezit zo’n controversieel thema in Zuid-Afrika?

In 1913 werd The Natives Land Act ingevoerd, waardoor segregatie in het wetboek beschreven stond. Hierdoor werd het verboden voor Zwarte Zuid-Afrikanen om 93 procent van de grond in Zuid-Afrika te huren of te kopen. De wet had ernstige gevolgen voor de zwarte bevolking: het betekende de vernietiging van de zwarte boerenstand en de gedwongen hervestiging van zwarte mensen in de beruchte Bantustans of reservaten.

De ‘inheemse’ reactie op de Land Act was de vorming van het ANC. De ontluikende zwarte intelligentsia vormde de partij in 1912 als een reactie op de wet. Het thema grondbezit zit dus in het DNA van het ANC. De wet elimineerde de concurrentie voor de blanke boerenbevolking. Eens de industrialisatie na WO II op gang trok werd deze massa van verpauperde zwarten een oneindige voorraad van goedkope werkkrachten. Ze migreerden naar de sloppenwijken rond stedelijke gebieden, de huidige townships, om aan de behoefte aan goedkope arbeidskrachten te voldoen.

Aangezien er tijdens de apartheid geen andere optie was, werd de ‘landkwestie’ een existentiële probleem voor toekomstige overweging. Na de val van het apartheidsregime stond het ANC met Nelson Mandela voor enkele moeilijke keuzes. Een voorwaarde voor het eindigen van de apartheid was dat de economische belangen van de blanken niet in het gedrang mochten komen. Het ANC koos als middel om de historische landroof recht te zetten voor het systeem gekend als ‘Willing Buyer, Willing Seller’. Door grond te kopen van boeren die die zelf van de hand wilden doen, en tegen een financiële vergoeding. Dat bleek niet te werken. De ambitie was om tegen het jaar 2000 30 procent van de grond terug te kopen. De teller staat vandaag nog maar op 10 procent.

Om die historische landroof recht te zetten maakte president Cyril Ramaphosa van ‘onteigening zonder compensatie’ het speerpunt van zijn beleid toen hij het een jaar geleden overnam van Jacob Zuma, die moest opstappen na het zoveelste fraudeschandaal. Onder Zuma, die staatshoofd was sinds 2009, verdween het optimisme dat ontstond in 1994 met het einde van de apartheid en de verkiezing van Nelson Mandela. Het land gleed af naar een kleptocratie; de economische groei vertraagde terwijl de staatsschuld in sneltempo aandikte. De werkloosheid steeg en de moordcijfers tikten opnieuw aan.

Toen Ramaphosa zijn corrupte voorganger opvolgde was zijn partij ANC, die sinds Mandela telkens een absolute meerderheid haalde, historisch onpopulair. Tijdens de lokale verkiezingen van 2016 haalde de partij ‘slechts’ 54 procent, tegenover 62 procent in de landelijke verkiezingen van 2014. Steeds meer kiezers wendden zich af van het ANC en kozen voor de links-radicale oppositiepartij Economic Freedom Fighters (EFF), die al jaren een grondwetswijziging bepleit om grond te confisqueren van blanke boeren zonder vergoeding. In hun visie moet dat op een radicale manier gebeuren, en op grote schaal. ‘De tijd van verzoening is voorbij’, zei EFF-voorzitter Julius Malema daarover. Dat doet velen vrezen voor een Zimbabwaans scenario, waar blanke boeren in het begin van de jaren 2000 massaal hun land werden ontnomen door de staat, waarna de economie er volledig ineenstortte.

Er schuilt weinig gerechtigheid in een gevallen economie, maar de historische onrechtvaardigheden ongemoeid laten, is even gevaarlijk. President Ramaphosa’s voorstel tot grondwetswijziging is gematigder. Verschillende zaken doen echter vermoeden dat het louter een zet is om de schapen verloren aan de EFF terug naar de stal te leiden, in plaats van een oprechte poging tot restitutie.

Landherverdeling als verkiezingsgimmick

Ten eerste is het een beproefde campagnestrategie van het ANC. In de aanloop naar de vorige nationale verkiezingen, in 2014, lanceerde een ANC-minister een gedurfd voorstel: blanke boeren moesten de helft van hun grond overdragen aan hun werknemers die het land bewerkten. De partij won de verkiezingen met een ruime voorsprong, van de maatregel kwam niets in huis.

‘Ik heb er totaal geen vertrouwen in dat eens er grond onteigend wordt, de overheid die aan zwarte landbouwers zal geven‘, denkt Nono Sekotho. De overheid heeft de voorbije twintig jaar al heel wat grond vergaard van blanke boeren tegen betaling, zo’n 10 procent van de totale landbouwgrond sinds 1994 (zie kaderstuk). In haar werk voor Afasa merkt Nono dat de herverdeling van die staatsgronden arbitrair, inefficiënt en bovendien op een corrupte manier gebeurt. ‘We zien dat er land naar personen gaat die iemand kennen op het ministerie van Landbouw, maar het merendeel van de boeren dient vruchteloos aanvragen in.’

Volgens haar zijn de gronden die de overheid opkoopt vaak landbouwbedrijven die overkop gingen. Zwarte boeren die dan na veel moeite toch een lap staatsgrond toegewezen krijgen moeten dan zonder ervaring een gefaald bedrijf terug gezond maken. ‘Daardoor kwam in de media dat Afrikanen die landbouwgrond krijgen hun bedrijven slecht beheren, terwijl ze gewoon geen eerlijke kans krijgen.’

‘Het landbouwbeleid is volledig onaangepast aan de realiteit’

In een open brief in de Financial Times waarin de Zuid-Afrikaanse president zijn amendementsvoorstel verdedigt staat te lezen: ‘Zonder de armen de middelen te geven om op een productieve manier het land te bewerken, zullen we armoede niet verslaan.’ Volgens Nono zijn het net zulke ondersteuningsmechanismen die ontbreken in het beleid van onteigening zonder compensatie.

De huidige trainings- en financieringsprogramma’s van de overheid werken niet, vindt ze. Toen het landbouwbedrijf van haar vader enkele jaren geleden in aanmerking kwam voor overheidssteun, kregen ze een mentor die voor hen een businessplan implementeerde. Twee jaar later was de onderneming failliet. ‘En zulke verhalen maak ik elke dag mee bij Afasa’, vertelt Nono. ‘Het landbouwbeleid is volledig onaangepast aan de realiteit. Het is voor kleine boeren zo goed als onmogelijk om toegang te krijgen tot de markten, laat staan tot financiering.’ Dat gebrekkige systeem van toekenning en ondersteuning wordt niet aangepakt met het huidige voorstel vindt ze.

‘We pakken geen land af’

Een andere aanwijzing dat Ramaphosa vooral lippendienst bewijst aan het amendement is het feit dat er helemaal geen grondwetswijziging nodig is voor de manier waarop hij aan onteigening wilt doen. Hij is te veel een man van de rationele aanpak om investeerders af te schrikken en de voedselzekerheid in het gedrang te brengen door productieve bedrijven aan te pakken. Nelson Mandela wou hem niet voor niets als zijn opvolger (maar hij moest twee mannen laten voorgaan die als grotere verzetshelden werden beschouwd).

‘We pakken geen land af’, liet hij meermaals optekenen. Zijn voorstel heeft vooral betrekking op ongebruikt land, vervallen gebouwen of grond waarmee alleen wordt gespeculeerd.

‘Tegen een doorgedreven aanpassing van de grondwet zullen we ons echter verzetten met elk legaal middel waarover we beschikken’

Dat laat de grondwet nu al toe. Sterker nog: drie weken geleden werd al een wetsvoorstel voor onteigening zonder compensatie gepubliceerd door een ANC-minister dat volledig in lijn is met de visie van Ramaphosa. Als dat binnen de huidige rechtsstaat al mogelijk is vragen velen zich af, ook binnen het ANC, waarom de grondwet gewijzigd moet worden. Op die vraag wilden of konden noch de woordvoerder van de regering, noch de presidentiële woordvoerder antwoorden aan de telefoon.

‘Wij hebben van de overheid harde garanties gekregen dat geen grond zal worden onteigend waarop wordt geproduceerd.’ Aan het woord is Doug Stern, het hoofd van Agri South-Africa voor de Oost-Kaapprovincie, de beroepsorganisatie die voornamelijk blanke commerciële landbouwers vertegenwoordigd. ‘Met het wetsvoorstel dat in december gelanceerd werd hebben we dan ook weinig problemen. We moeten de historische onrechtvaardigheden elke dag opnieuw erkennen’, vertelt hij verder. ‘Tegen een doorgedreven aanpassing van de grondwet zullen we ons echter verzetten met elk legaal middel waarover we beschikken.’

Doug Stern: hoofd van Agri South-Africa voor de Oost-Kaapprovincie

Doug Stern

Warm en koud

Het eigendomsrecht in de grondwet aanpassen, opent volgens Stern de deur om elke vorm van bezit te onteigenen: ‘Bovendien zal de bankensector ineenstorten want er zal geen zekerheid meer zijn voor investeerders.’ Hij maakt zich echter geen zorgen dat het zo ver zal komen: ‘De landkwestie is een uiterst gevoelig thema in ons land. Onze politici hebben de onhebbelijke gewoonte om die boodschap te misbruiken in verkiezingstijd, maar het blijkt telkens veel geblaat, weinig wol’.

Ramaphosa blaast warm en koud. Tegen het gedeelte van de bevolking dat in armoede leeft (driekwart van de bevolking!) preekt hij ‘radicale economische hervorming door landherverdeling’. In de zakenwereld verkondigt hij dat er niets zal gebeuren dat de economie in het gedrang brengt.

‘De landkwestie is een uiterst gevoelig thema in ons land. Onze politici hebben de onhebbelijke gewoonte om die boodschap te misbruiken in verkiezingstijd, maar het blijkt telkens veel geblaat, weinig wol’

De verkiezingen zijn gepland voor begin mei. De procedure van de grondwetswijziging werd al in juli van vorig jaar in gang gezet, maar het is onmogelijk dat ze wordt afgerond tegen dan. En zelfs indien het proces drastisch versneld zou worden, dan nog komt het ANC niet aan de nodige stemmen voor de tweederdemeerderheid die nodig is.

Hoe de kaarten nu liggen, lijkt het onwaarschijnlijk dat er een wijziging van de grondwet komt. Andere vormen van landherverdeling zijn mogelijk maar die zullen de participatie van arme Zuid-Afrikanen in de voedselproductie niet verhogen als ze niet gepaard gaan met ondersteuningsmaatregelen.

‘Een rechtvaardige herverdeling van grond is cruciaal, en onteigening zonder compensatie kan een goed middel zijn daarvoor’, vindt Nono Kesotho. ‘Maar dan moet je die grond op een doeltreffende manier aanwenden. In onze onderhandelingen met de regering hebben we daarvoor nog geen garanties gekregen.’