Leidt gebrek aan neerslag tot Braziliaanse energietransitie?

Zonnepanelen op het dak van een hotel in de zuidelijke staat Santa Catarina — een voorbeeld van de gedistribueerde opwekking van elektriciteit die de laatste tien jaar in Brazilië sterk is toegenomen, dankzij een resolutie van het regelgevend agentschap dat consumenten aanmoedigt hun eigen elektriciteit op te wekken, als onderdeel van de veranderingen in de energiemix van het land.

© Mario Osava / IPS

Waterkrachtcentrales zorgen voor het leeuwendeel van de Braziliaanse energiebehoefte. Maar de aanhoudende droogte betekent dat het land een nieuwe energiemix nodig heeft, met diverse hernieuwbare energiebronnen.

Door de klimaatverandering regent het minder in Brazilië, en dat heeft gevolgen voor de energieproductie. Het waterniveau is sterk gedaald in de zuidoostelijke en westelijke regio’s, die zo’n 70 procent van de elektriciteit uit waterkracht in het land opleveren.

‘Droogteperiodes komen frequenter voor en duren langer; dat heeft te maken met de ontbossing.’

Het wordt moeilijk om blackouts en rantsoenering van elektriciteit tegen oktober of november te voorkomen. ‘De crisis is al bijna een decennium voelbaar,’ zegt Luiz Barata, voormalig directeur van elektriciteitsbedrijf Operador Nacional del Sistema Eléctrico (ONS) en momenteel consultant voor het Instituto Clima e Sociedade (ICS). ‘Het veranderende klimaat leidt tot minder regenval. Droogteperiodes komen frequenter voor en duren langer; dat heeft te maken met de ontbossing.’

ONS verenigt de energiesector (zowel voor de opwekking, transmissie als distributie), de verbruikers en de overheid, en coördineert de elektriciteitsvoorziening voor de Braziliaanse bevolking, 214 miljoen mensen. In Brazilië levert waterkracht nu 62 procent van de totale capaciteit, momenteel 174.883 megawatt. Daardoor heeft de veranderende regenval een grote impact, met voelbare gevolgen zowel op het vlak van het milieu en klimaat als op het vlak van energie.

Vliegende rivieren

Ernstige droogtes troffen Braziliaanse regio’s in het zuidoosten en midwesten tussen 1999 en 2002 en vervolgens van 2013 tot 2015, en dat patroon zou zich vanaf dit jaar wel eens kunnen herhalen, zegt Barata.

De regio’s ontvangen het vocht dat de wind aanvoert — de zogenaamde vliegende rivieren – vanuit het regenwoud in de Amazone. De huidige droogte is volgens klimaatexperten het gevolg van de ontbossing, die nu bijna 20 procent van de jungle heeft doen verdwijnen.

Maar watertekorten doen zich in zowat het hele land voor. Het noordoosten, grotendeels een semi-aride gebied, kent momenteel zijn langste droogte sinds 2012. Een fenomeen dat nu al zes jaar duurt, en zelfs langer in sommige zones.

Brazilië zag de afgelopen dertig jaar zijn met water bedekte oppervlak krimpen met 15,7 procent, het equivalent van 3,1 miljoen hectare.

Prijsstijgingen

Bento Albuquerque, minister van Mijnbouw en Energie, heeft erkend dat de opwarming van de aarde de watercrisis heeft verergerd en de energievoorziening bedreigt. Maar de minister zetelt in een regering die de klimaatverandering ontkent, net als de nood aan het behoud van bossen, en milieubescherming in het algemeen.

Ook in 2001 moest Brazilië stevig rantsoeneren op energieverbruik om te voorkomen dat de energielevering ineen stortte.

‘Brazilië maakt de ergste droogte uit z’n geschiedenis mee,’ stelde Albuquerque in een boodschap aan de bevolking eind augustus. Daarin kondigde hij maatregelen aan om het energieverbruik te verminderen op de piekmomenten tussen 17u en 21u, door middel van kortingen op de elektriciteitskost buiten deze uren.

Maar de beste stimulans voor energiebesparing is de geleidelijke prijsstijging door de overheid van de elektriciteitsfactuur sedert mei 2021, toen het droge seizoen begon en de reservoirs op kritieke niveaus stonden.

Zicht op de waterkrachtcentrale Itaipú op de Paraná-rivier die ook de grens vormt tussen Brazilië en Paraguay. De veranderende regenval heeft een grote impact op de energieproductie van de waterkrachtcentrale

© Mario Osava/IPS

Dat was ook al het geval in 2001. Toen moest Brazilië stevig rantsoeneren op energieverbruik om te voorkomen dat de energielevering ineen stortte. Op dat moment stond waterkracht in voor 85 procent van het elektriciteitsverbruik in het land. Sindsdien hebben verschillende overheidsdiensten de bouw van thermische centrales aangemoedigd om de energielevering te verzekeren.

Dat ging ten koste van milieu, want deze thermische centrales werken vaak op basis van fossiele brandstoffen. Het ging ook ten koste van de verbruiker, die zijn energiefactuur zag stijgen.

Om de inzet van thermische centrales te vermijden en blackouts te voorkomen, moet het energieverbruik dalen. Daarom heeft de energieregulator een bijkomende kost ingesteld per 100 kilowattuur, die steeg van 4,17 real (0,67 euro) in mei 2021 naar 14,20 real (2,30 euro) in september 2021.

Nieuwe mix

De energiemix van Brazilië is recent enigszins gediversifieerd door de inzet van hernieuwbare energiebronnen. Windenergie levert nu 10 procent van de totale capaciteit en zonne-energie 1,87 procent, terwijl centrales op basis van oliederivaten nu al 25 procent van het totaal uitmaken.

‘Aangezien volgend jaar een verkiezingsjaar is, zal de regering geen onpopulaire maatregelen nemen.’

De energietoevoer zal gegarandeerd zijn en de huidige droogte en het watertekort counteren, dankzij de toegenomen diversifiëring in de energieopwekking en de maatregelen om het energieverbruik te doen dalen. Daarbij komt nog dat de economie niet zo’n hoge vlucht neemt als verwacht nadat een groot deel van de bevolking gevaccineerd werd tegen COVID. De overheid stelt dat rantsoeneren geen optie is, aangezien het aantal transmissielijnen in twintig jaar verdubbeld is, waardoor overal elektriciteit kan worden geleverd waar nodig. Er lopen ook onderhandelingen om vooral industriële grootverbruikers te laten bezuinigen tijdens piekuren.

Rationeel energieverbruik

Maar de economische en sociale schade is al merkbaar. Luiz Barata: ‘Dure energie leidt tot meer armoede, treft de bedrijven en leidt tot een hogere insolvabiliteit, inflatie en werkloosheid.’

Dure energie is ook nadelig voor de distributiefirma’s, die al geconfronteerd zijn met de negatieve gevolgen van de pandemie en de evolutie in de elektriciteitssector. ‘Ze zullen waarschijnlijk tariefcorrecties vragen volgend jaar, maar aangezien dat een verkiezingsjaar is, zal de regering geen onpopulaire maatregelen nemen’, zegt Roberto Kishinami, energiecoördinator bij het niet-gouvernementele Instituto Clima e Sociedade.

De regering van de rechtse president Jair Bolonaro is ook niet geïnteresseerd in rantsoenering van de energie. ‘Een rationeel energieverbruik impliceert planning van maatregelen, en dat is nu net wat vreemd is aan deze regering, die ook weinig ondernomen heeft om zeshonderdduizend COVID-slachtoffers te voorkomen’, zegt Kishami. ‘Gezien de complexiteit van de Braziliaanse elektriciteitsvoorziening en van crisismanagement, zullen er wellicht blackouts zijn in beperkte regio’s, wat dan zal worden toegeschreven aan specifieke actoren.’

Meer wind en zon

Volgens Barata zullen blackouts ernstigere gevolgen hebben dan rantsoenering, omdat ze chaos creëren in de economie en in ieders leven. Om dat risico en de schade ervan te vermijden, meent de expert ‘lager residentieel en commercieel energieverbruik te verplichten’ en zo de druk op het systeem te verlichten.

Op middellange en lange termijn moeten de watervoorraden terug op peil komen, door meer in te zetten op de andere hernieuwbare energiebronnen en op waterstof, zegt hij.

‘De hele wereld evolueert richting hernieuwbare energie; thermische centrales zijn niet de juiste oplossing.’

Als wind, zon en andere energiebronnen aan een groot deel van de vraag kunnen voldoen, kan er water bespaard worden, ook voor andere doeleinden zoals drinkwater, landbouw en transport over rivieren, stelt Barata. Hij voorspelt dat wind en zon dé energiebronnen van het komende decennium worden in Brazilië.

‘Waterkrachtcentrales zullen slechts complementair zijn en instaan voor de leveringszekerheid, een rol die nu nog toebedeeld is aan fossiele brandstoffen. De hele wereld evolueert richting hernieuwbare energie; thermische centrales zijn niet de juiste oplossing.’