‘Iedere gevangene is een IS-strijder die de terreurbeweging opnieuw kan gebruiken’

Een cel in de gevangenis in Hasakah met vermoedelijke IS-strijders. De foto dateert van januari 2020.

© Goran Tomasevic / Reuters

Met de recente aanval van Islamitische Staat (IS) op een gevangenis in Noordoost-Syrië is de terreurbeweging niet meteen aan haar proefstuk toe. In het verleden maakte ze al dankbaar gebruik van de Syrische chaos om zich opnieuw in de schijnwerpers te knokken. Het begin van een opmars? ‘Laat het een wake-upcall zijn.’

Hoewel ze de laatste jaren in Syrië terrein verloor, is Islamitische Staat (IS) nog lang niet verslagen. Dat bewijst de aanval van 20 januari op een gevangenis in Hasakah, een stad in het noordoosten van Syrië. Het was de grootste operatie van IS sinds de val van het zelfbenoemde kalifaat, drie jaar geleden.

Met de aanval wilden de IS-strijders sympathisanten en hun familie bevrijden uit de al-Sinaa-gevangenis, in het district Ghwayran. Die bevindt zich in een regio die door de Syrische Democratische Strijdkrachten (SDF) wordt gecontroleerd, een coalitie van Syrische Koerden en Syrisch-Arabische ­rebellen.

IS-strijders brachten twee autobommen tot ontploffing en belegerden de gevangenis met zware geweren. Volgens het Syrisch Observatorium voor de Mensenrechten (SOHR) vielen bij het geweld minstens 373 doden, tientallen gedetineerden konden ontsnappen.

Hoe de aanval kon gebeuren blijft in nevelen gehuld. De SDF zouden al maanden op de hoogte zijn geweest van een geplande aanval. Dat blijkt uit een rapport van het Rojava Information Centre (RIC), een lokaal mediastation opgericht door buitenlandse onderzoekers en activisten.

Meer nog, behalve de SDF zouden volgens het rapport ook de gevangenen zelf van de IS-plannen kennis hebben gehad. Dat is opmerkelijk, want de SDF bewaken de gevangenis en bezoekers zijn niet toegelaten.

‘SDF waren op de hoogte’

Alles doet vermoeden dat de aanval een kopie is van een onuitgevoerde operatie die IS eerder beraamde op de al-Sinaa-gevangenis. Dat blijkt uit een video die de SDF al op 26 december 2021 op hun officiële Facebookpagina plaatsten.

Daarin ontvouwt een gevangengenomen IS-strijder uitgekiende plannen om de gevangenis te bestormen. De gevangene gewaagt onder meer van een zelfmoordaanslag die zou dienen als afleidingsmanoeuvre. Met een andere auto zouden IS-strijders zo’n 165 wapens aan de gevangenen uitdelen.

De operatie zou het resultaat zijn van minstens een half jaar logistieke en strategische planning, meldt het RIC in zijn rapport. Hoeveel inlichtingen de SDF uiteindelijk hadden is onduidelijk. Maar de getuigenis van de IS-gevangene bevestigt alleszins wél dat de SDF op de hoogte waren dat een aanval op de gevangenis op til was.

‘Het was duidelijk een gecoördineerde aanval, gezamenlijk gepland door mensen buiten én binnen de gevangenis.’

‘IS-aanvallen in Noordoost-Syrië namen het voorbije jaar sterk af,’ vertelt Clara Moore, onderzoekster bij het RIC. ‘Waarnemers als de Amerikaanse intelligentiediensten vreesden dat IS de tijd nam om zich in andere gebieden te vestigen. Zo kon de groep zich voorbereiden op een grotere aanval.’

‘Bovendien namen we ook een reeks complexe IS-aanvallen waar in de zuidoostelijke Badiawoestijn. Die waren gericht tegen de Syrische regeringstroepen van president Bashar al-Assad. Waarschijnlijk waren de IS-strijders hun militaire vaardigheden aan het aanscherpen.’

Naar aanleiding van de sterke vermoedens was de interne antiterreureenheid van de SDF al op 8 november 2021 binnengevallen bij IS-leden. Ze vond er onder meer tientallen machinegeweren, kogels en andere explosieven. Nog geen twee maanden later, op 25 december 2021, werd ook Mohammad Abid al-Awad geklist, de leider van de geplande aanval en de man uit de video.

En het gevangenispersoneel?

Ook in de gevangenis zelf was er al een tijdje reden tot alertheid. Zo wijst een ander RIC-rapport erop dat gevangenisbewaarders er al op 14 mei 2021 handgemaakte wapens ontdekten. Ze troffen ook gaten aan in muren die de gevangeniscellen van IS-leiders verbonden met de cellen van andere IS-verdachten. De eerste opstanden in de gevangenis dateerden van 29 maart 2020. Toen waarschuwden de SDF al dat gevangenen probeerden te ontsnappen.

Of die ontwikkelingen daadwerkelijk verband houden met de recente aanval moet nog worden onderzocht. Maar wat volgens Moore vaststaat, is dat de gevangenen wisten dat de operatie op 20 januari zou plaatsvinden.

‘Het was duidelijk een gecoördineerde aanval, gezamenlijk gepland door mensen buiten én binnen de gevangenis. Afgezien van het verloop van de aanval, waarbij de gevangenen in opstand kwamen en de controle overnamen van de bewakers zodra buiten de eerste bom afging, hebben gevangengenomen IS-leden aan de SDF bekend dat het gecoördineerde aanval was’, zegt Moore, daarbij verwijzend naar vermeende IS-netwerken in de gevangenis.

‘Hoe is het mogelijk dat IS exact dat plan uitvoert, luttele weken nadat de SDF die video publiceerden?’, vraagt ook Hussam Hammoud zich af. De Syrische journalist kan het niet begrijpen dat de SDF de aanval zagen aankomen, maar er desondanks niet in slaagden die te verijdelen.

Ook hij plaatst vraagtekens bij de coördinatie tussen de gevangenen en de IS-leden buiten de gevangenis. ‘We spreken over een gevangenis waar enkel de SDF binnen en buiten mag’, zegt een verbijsterde Hammoud aan de telefoon.

Context

De recente IS-aanval doet inderdaad heel wat vragen rijzen. Een eenduidig antwoord is niet altijd voorhanden. Toch zijn er enkele elementen die een belangrijke rol kunnen hebben gespeeld. Zo is het in de eerste plaats belangrijk om te kijken naar de context waarin deze aanval zich afspeelde. Want vergis je niet: IS is niet de enige vijand waarmee de SDF af te rekenen hebben.

‘In Syrië is er geen sterk gezag en heeft IS de vrijheid om te opereren.’

‘De SDF vechten dagelijks tegen aanvallen van het Turkse leger en het door het Turkije gesteunde Syrische Nationale Leger’, vertelt Moore.

Tijdens de recente IS-aanval viel een Turkse drone nog een voertuig van de SDF aan op een snelweg ten noorden van Hasakah. Dat blijkt uit een rapport van de mensenrechtenorganisatie Syrian Observatory for Human Rights (SOHR). Turkije beschouwt de SDF als een bedreiging, omdat het ook milities omvat die banden zouden hebben met de Turks-Koerdische Arbeiderspartij (PKK).

Ook Teun van Dongen, onderzoeker bij het International Centre for Counter-Terrorism, verwijst naar die complexe Syrische context. ‘In Syrië is er geen sterk gezag en heeft IS de vrijheid om te opereren. Bovendien doet IS dit soort dingen vaker. Puur het feit dat je weet dat er iets zit aan te komen, wil niet per se zeggen dat je het ook kan voorkomen.’

‘De SDF hebben bovendien maar beperkte middelen om aan informatieverzameling te besteden’, vult Moore aan. ‘Wie iets van plan is heeft altijd een voordeel ten opzichte van wie probeert uit te zoeken wat iemand van plan is en wanneer.’

Corruptie

Moore wijst erop dat de slechte economische situatie in het noordoosten van Syrië ertoe leidt dat mensen zich snel laten omkopen. De regio kampt met een enorm water- en voedseltekort, onder meer door het strenge embargo, mislukte oogsten door droogte en het herhaaldelijk sluiten van de vitale grensovergang met Irak, waardoor prijzen de hoogte in schieten. ‘Het is simpel: heb je genoeg geld om je familie te voeden of niet? Zo niet, waar ga je het geld halen?’

Het merendeel van de gevangengenomen IS-leden beweert dat SDF-leden allerhande zaken zijn beginnen te doen voor geld, zegt Moore. Dat bevestigt ook journalist Hammoud. Hij deed vorig jaar al onderzoek naar de praktijken in Syrische gevangenissen met IS-gevangen. ‘De gevangenen betalen gevangenisbewaarders om hun gsm te mogen gebruiken’, zegt hij.

Van Dongen: ‘In zulke onstabiele situaties kunnen gevangenisbewaarders weleens keuzes maken die ze ook anders zouden willen zien.’

Wat ook niet helpt, is de slechte staat van de gevangenissen. Daardoor zijn ze moeilijk te controleren. ‘Je mag je een Syrische gevangenis niet voorstellen zoals een Belgische,’ legt van Dongen uit. ‘Het zijn veelal omgebouwde scholen of ziekenhuizen met grote zalen.’

De al-Sinaa-gevangenis bevindt zich op een voormalige universiteitscampus. In 2019 beslisten de SDF om er IS-verdachten in op te sluiten. In de centrale gevangenis van Hasakah was immers geen plaats meer, weet Hammoud.

‘In onstabiele situaties kunnen gevangenisbewaarders weleens keuzes maken die ze ook anders zouden willen zien.’

De gedetineerden leven er met minstens 30 samen in dezelfde ruimte. ‘Ze slapen, eten en leven daar al drie jaar elke dag’, zegt Hammoud. Het zijn mensonwaardige toestanden, stelde ook de mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch al in 2019.

Sommige Europese landen, waaronder het Verenigd Koninkrijk, zouden volgens van Dongen wel geld geïnvesteerd hebben om de gevangenissen te verstevigen. Maar volgens de onderzoeker is dat is geen structurele investering.

‘Het Westen kijkt weg van het probleem. Ik denk dat mensen het stiekem wel prima vinden zo, omdat die IS-dreiging tegen Europa nu een stuk minder is.’

Ook de SDF willen er niet te veel in investeren, zegt Hammoud. Want die willen natuurlijk dat westerse landen hun IS-strijders terughalen. Daarom kan de recente aanval goed zijn voor de SDF om van de internationale gemeenschap meer financiële middelen te verkrijgen. In één adem wijst Hammoud ook op het gebrek aan informatie over hoe dat geld dan wordt beheerd. ‘Het is niet duidelijk wat de SDF met dat geld doen.’

Bekende strategie

De aanval op de al-Sinaa-gevangenis doet zorgen baren, maar de strategie is zeker niet nieuw. In het verleden zorgde het bevrijden van medestrijders ervoor dat de terreurbeweging een nieuwe impuls kreeg. Dat was in Irak, tussen 2012 en 2013. ‘Ook toen stond IS er slecht voor en bestormde ze een aantal Iraakse gevangenissen waar IS-strijders opgesloten zaten’, legt van Dongen uit.

De aanvallen maakten destijds deel uit van een campagne met de veelzeggende naam Breaking the Walls (of in het Arabisch Tadmir Al-Judran). Het voornaamste doel was om zo veel mogelijk IS-aanhangers te bevrijden uit Iraakse gevangenissen.

Tijdens de campagne voerde IS acht complexe gevangenisaanvallen uit in Irak. Dat blijkt uit een studie van de Amerikaanse denktank Institute for the Study of War. In totaal gebruikte de terreurgroup daarbij zo’n 24 zelfmoordvoertuigen. Van Dongen: ‘Dat was echt groots opgezet. Per aanslag zette ze verschillende autobommen in op hetzelfde moment.’

‘Iedere gevangene is een strijder die IS opnieuw kan gebruiken.’

Dag op dag één jaar later, op 21 juli 2013, eindigde de reeks aanvallen met de bevrijding van minstens 500 IS-gevangenen uit de Iraakse Abu Ghraib-gevangenis. ‘IS wist toen ook een aantal kopstukken te bevrijden’, aldus van Dongen.

Ook vandaag claimt IS dat de recente aanval deel uitmaakt van de ‘Breaking the Walls’_-_campagne. ‘Ze probeert dat kunstje te herhalen,’ meent van Dongen. ‘Iedereen die in zo’n gevangenis zit is een strijder die de terreurbeweging opnieuw kan gebruiken.’ Succesvolle aanvallen zorgen volgens de onderzoeker ook voor publiciteit. ‘Mensen kunnen erdoor geïnspireerd raken.’

Toch acht van Dongen de kans klein dat IS vandaag hetzelfde effect kan sorteren als destijds in Irak. ‘Het verschil met nu is dat het toen veel grootser was opgezet. Hoewel dit wél een stap vooruit is ten opzichte van wat IS het afgelopen jaar heeft verwezenlijkt.’

Wake-upcall

Volgens Al-Nabaa, het propagandablad van IS, zou een groot aantal aanhangers zijn ontsnapt, al spreken de SDF dat tegen. Toch zouden er volgens het Syrisch Observatorium voor de Mensenrechten (SOHR) wel degelijk enkele honderden gedetineerden op de vlucht zijn. Twee van hen zouden IS-kopstukken zijn en zich verschuilen in Jarablus, een stad in het door Turkije gecontroleerde noordwestelijke deel van Syrië.

Volgens de Verenigde Naties zouden zo’n 45.000 inwoners van Hasakah de stad al hebben moeten verlaten. Velen van hen kwamen daardoor ook in gebieden terecht die het Syrische leger controleert, waarmee de overwegend Koerdische SDF ook in conflict liggen.

Sommigen van hen zijn gearresteerd, rapporteerde de Syrische activist Khaled al-Khateb op Twitter. ‘Hun namen stonden op lijsten met gezochte personen.’ Hoogstwaarschijnlijk omdat ze als activisten worden beschouwd of banden hebben met opposanten van de overheid.

Intussen zouden er ook opnieuw IS-aanvallen plaatsvinden in Hasakah. De SDF zouden op 2 februari nog twee IS-verdachten met bommengordels hebben gedood op hun weg naar de al-Sinaa-gevangenis, meldde de lokale journalist Baderkhan Ahmad op Twitter.

Volgens van Dongen is het vooral een situatie die toont hoe fragiel de situatie is in het noordoosten van Syrië. ‘Je kan blijven wegkijken en die IS-strijders niet terugnemen, maar dan zie je hoe zwaar je de SDF daarmee belast en hoe riskant het is om de situatie te laten sudderen. Laat het een wake-upcall zijn.’