Waar zijn de rijke Irakezen die 5 miljard euro op tafel leggen voor de heropbouw van Mosoel?

Fotograaf Karim Abraheem trok door de oude stad. ‘Mensen hebben me met open armen ontvangen, maar er leeft een diepgewortelde angst dat Daesh zal terugkomen’

© Karim Abraheem

In het Iraakse Mosoel, jarenlang geterroriseerd door IS, tikt de tijd de minuten voorbij. De mondiale schijnwerpers zijn gericht zijn op nieuwe rampen: een verbrand icoon in het hart van Europa, een verwoestende serie aanslagen in Sri Lanka, de verkiezingen in Oekraïne. Intussen likken de Iraakse bewoners van Mosoel in stilte hun wonden.

‘Het voelde aan alsof de angst ons werd opgelegd, om een garantie in te bouwen dat we de veiligheidssituatie ernstig genoeg zouden nemen’

‘Wat vooral blijft hangen is de angst van onze fikser die ons “konvooi” in goede banen moest leiden’, zegt Marijke Pinoy. Samen met directeur Milo Rau en collega-acteurs van theatergezelschap NTGent bezocht de actrice in maart de verwoeste stad Mosoel.

De vruchten van dat bezoek worden meegenomen in de theaterproductie Orestes in Mosul, een Belgisch-Iraakse bewerking van de Oresteia, de bekende klassieke trilogie over de ontoombare bloedwraak, die op 17 april in première ging.

‘Ik heb wel wat reiservaring in conflict- en post-conflictgebieden en ik ben geen bang persoon. Maar het voelde aan alsof de angst ons werd opgelegd, om een garantie in te bouwen dat we de veiligheidssituatie ernstig genoeg zouden nemen. ’

Ook de Iraaks-Belgische fotograaf Karim Abraheem die meer dan een week door de oude stad trok voor MO*, verwijst naar de angst, maar dan in de eerste plaats van de bewoners. ‘Mensen hebben me met open armen ontvangen, ik was zo welkom overal. Maar naast die gastvrijheid voel je hoe mensen enorm op hun hoede zijn. Er leeft een diepgewortelde angst dat Daesh (IS) zal terugkomen.’

Terug naar de gewraakte plek

Met zijn theaterproductie keerde Milo Rau terug naar Mosoel, de stad die hij ook centraal stelde in zijn vorige theaterstuk Empire. Nieuw onderzoek vormde de kern van zijn terugkeer, deze keer rond de vraag hoe de schijnbaar oneindige geweldketen gestopt kan worden. Rau koppelt brandend actuele vragen aan de klassieke westerse tragedie Oresteia: wat betekent deze vandaag in zowel West-Europa als in Mosoel? En kan wraak tegengehouden worden als de rechtstaat van een land op losse schroeven staat?

Recente rapporten van internationale mensenrechtenorganisaties getuigen over buitengerechtelijke wraakacties tegen de soennitische bevolking van Mosoel, die automatisch gelinkt wordt aan collaboratie met IS. ‘De Mosoeli’s worden gedemoniseerd, vernederd en beschuldigd van terrorisme’, laat een Iraakse doctoraatsstudente in de VS optekenen in al-Monitor.

‘De vraag wat wraak betekent, werd gesteld aan de Irakese stadsbewoners, aan de jonge Iraakse acteurs, waarvan iedereen zonder uitzondering minstens één trauma heeft te verwerken’, zegt Marijke Pinoy. ‘Maar toen we die vragen stelden, ook over hoe ze wraak zouden omschrijven en invullen, werd steeds duidelijker dat de stadsbewoners, ondanks drie jaar IS-verschrikkingen, daar niet mee bezig zijn. Ze zijn bezig met hun dag te leven, met steentjes op te rapen en op de juiste plaats te leggen, met gisteren proberen te vergeten.’

‘De Mosoeli’s die ik sprak willen vooral voorwaarden, duidelijke garanties dat Daesh niet opnieuw opduikt’, vult Karim Abraheem aan.

West-Mosoel is een fantoomstad

De fotograaf noemt de eeuwenoude stad van Mosoel – West-Mosoel – een fantoomstad. Ondanks de berichten dat het leven er opnieuw op gang komt, is de stad vandaag nog een nauwelijks leefbare ruïne, zegt Abraheem die negen dagen door de oude stad trok.

De schade voor de woningsector alleen al wordt geschat op vijf tot zes miljard dollar

Na de val van IS in december 2017, was de ravage – voor het overgrote deel veroorzaakt door de verwoestende luchtbombardementen om Mosoel te heroveren van IS – enorm. Negentig procent van West-Mosoel, het oude gedeelte, werd verwoest. 62 scholen werden vernietigd, 207 gedeeltelijk beschadigd, 54.000 huizen in Mosoel en omgeving werden vernield. De schade voor de woningsector alleen al wordt geschat op vijf tot zes miljard dollar, zegt Mohammedsiddig Mudawi, bij het VN-Ontwikkelingsprogramma (UNDP) verantwoordelijk voor de stabilisatieprojecten in Irak.

Waar blijven de hulpdollars?

Het internationale antwoord op de dringende vraag van hulporganisaties naar heropbouwdollars nauwelijks hoorbaar en de ingeleverde hulp is vooral opvallend mager.

Voor de heropbouw is geld nodig, veel geld. Alleen is, na de dure gewapende strijd tegen IS, het internationale antwoord op de dringende vraag van hulporganisaties naar heropbouwdollars nauwelijks hoorbaar en de ingeleverde hulp is vooral opvallend mager. De Iraakse regering en de Wereldbank raamden de kosten voor de heropbouw in de verwoeste oorlogsgebieden in Irak op minstens 88 miljard dollar. 6,7 miljoen Irakezen hebben humanitaire hulp nodig. 1,8 miljoen mensen blijven echter ontheemd, waarvan 480.000 personen in 132 formele kampen leven. Ongeveer dertig procent van de ontheemden bevinden zich in Nineve provincie waarvan Mosoel de hoofdstad is.

Voor hulp aan de interne vluchtelingen, terugkeerders en gastgemeenschappen is in 2019 – volgens het humanitarian response plan – 701,2 miljoen Amerikaanse dollar nodig. Dat is exact het bedrag dat vorige week op nauwelijks 24 uur werd verzameld voor de Parijse Notre Dame. Die wereldwijde inzameling staat in schril contrast met het bedrag dat voor dit jaar ook daadwerkelijk werd toegekend voor humanitaire hulp aan Irak: 30,1 miljoen dollar.

‘Waar ook wij mee worstelen, is de steuntoezegging’, zegt ook Mohammedsiddig Mudawi. ‘UNDP plant, begon of finaliseerde 3100 stabilisatieprojecten in 31 bevrijde regio’s, om de terugkeer van 4,2 miljoen ontheemde Irakezen te faciliteren. Daarvoor is geld nodig. We kregen één miljard, maar de noden zijn enorm en nu reeds is alles gecontracteerd. Op dit moment staat nog 200 miljoen dollar op de rekening, die zeker in contracten worden omgezet. Maar wat daarna?’

Kan stabiliteit zonder veiligheid?

‘Heftig, zo heftig’, reageert Marijke Pinoy als ze terugdenkt aan de aanblik van de oude stad in West-Mosoel. ‘Ik ben er twee keer maar kort geweest, bezocht ook een vluchtelingenkamp waar ik met de mensen sprak. Natuurlijk zijn dat slechts impressies maar het is kristalhelder dat heel veel mensen vandaag nog in de kampen blijven, omdat terugkeer naar hun woonwijk gewoon te gevaarlijk is.’

‘De algemene veiligheidssituatie is er nochtans sterk op vooruitgegaan sinds de bevrijding van Mosoel. Sociale cohesie en verzoening blijven echter een grote uitdaging, zeker in een zo diverse regio als Nineve en Mosoel’, zegt Mohammedsiddig Mudawi. ‘Je kan diversiteit als een mooi gegeven zien, maar in een provincie als Nineve en zeker in Mosoel, drie jaar lang het hart van IS-controle in Irak, vormt die diversiteit van etnieën en religies een drempel voor sociale cohesie. We renoveerden 3000 huizen in Mosoel, en verwachten, mits toezegging van geld, minstens 10.000 extra huizen te renoveren tegen november dit jaar. Maar ik hoef je niet uit te leggen dat de bouw van een huis een fluitje van een cent is, in vergelijking met de mentale heropbouw van een land.’

Politieke chaos

Op 17 april vond in Bagdad een internationale ontmoeting plaats van de werkgroep stabilisatie van de mondiale coalitie tegen Daesh. ‘Het is de eerste keer dat dat die groep elkaar in Bagdad zal ontmoeten’, vertelt Mudawi van UNDP, die ook de hoop uitdrukt dat de Iraakse regering als 28ste donor in het stabilisatieprogramma stapt. ‘Het zou de bijkomende steun van de andere donoren kunnen boosten om ten minste de basisnoden te kunnen vervullen.’ Moest Bagdad toezeggen, blijft de vraag of een land dat in 2018 nog een twaalfde plaats scoorde op de mondiale corruptie-index, die steun ook op de juiste manier zou inzetten. De vraag stellen is ze beantwoorden, klinkt unaniem bij Iraakse burgers.

Ook in het economische verhaal van Irak willen paramilitaire groepen een rol spelen door zich via nieuw opgerichte bouwbedrijven toe te leggen op de heropbouw.

Toen op 21 maart in Mosoel een veerboot kapseisde op de Tigris, en bijna honderd opvarenden omkwamen, kwamen de moegetergde Mosoeli’s op straat om te demonstreren, tegen de politieke chaos, voor het verlangen naar stabiliteit, tegen de verregaande corruptie.

Een groot politiek probleem in de provincie Nineve is de verwevenheid van economische activiteiten met bedrijven die gelinkt zijn aan de PMU. Die populaire mobilisatie-eenheden, paramilitaire — in de eerste plaats sjiitische — groepen, speelden een cruciale rol in de strijd tegen IS. Na de overwinning op IS gingen die groepen zich steeds meer toeleggen op economische en politieke activiteiten. Ook in het economische verhaal van Irak willen ze een rol spelen door zich via nieuw opgerichte bouwbedrijven toe te leggen op de heropbouw van vernielde dorpen, steden en infrastructuur. Op die manier zijn ze zich steeds dieper gaan wortelen in de Iraakse economie en de staatsstructuren.

Sterk leiderschap is nodig om Mosoel naar een stabiele toekomst te wijzen. Maar net dat ontbreekt. ‘Mosoel kenmerkt zich door een gebroken samenleving die is omgeven door etnisch-sektarische conflicten’, aldus Suha Hassen tegen al-Monitor. ‘Het ontbreekt Mosoel aan sterk leiderschap, en we maken ons vooral zorgen over het collectieve trauma en de wanhoop die overgeheveld zal worden op de volgende generaties.’

* De fotoreportage van Karim Abraheem verschijnt in het zomernummer van MO*magazine