Meisjes naar school leiden volstaat niet

De terugtrekking van Turkije uit de Istanbul-Conventie is de meest recente verontrustende stap in de neerwaartse spiraal waarin de gendergelijkheid in het land is terechtgekomen.

© Reuters / Murad Sezer

Eerst het goede nieuws. Turkije doet het goed op het gebied van onderwijs. Dat leren we uit de opeenvolgende rapporten van de Organisatie van Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO).

In het jongste onderwijsrapport over het Turkse onderwijs (2019) noemen UNICEF en de OESO het Turkse onderwijssysteem op veel vlakken een succesverhaal. Nadat de Turkse regering in de beginjaren van deze eeuw fors investeerde in het onderwijssysteem, liepen almaar meer Turkse kinderen school. Gevolg: tegen 2015 was de algemene deelname van Turkse kinderen in het lager en secundair onderwijs een feit.

Ook als het gaat over gelijke onderwijskansen voor jongens en meisjes lijkt Turkije het goed te doen: almaar meer Turkse meisjes gaan naar school. Het aantal meisjes dat deelnam aan basisonderwijs, lager secundair onderwijs en hoger onderwijs nam toe.

Een andere opvallende vaststelling is de sterke vervrouwelijking van het onderwijzend personeel. Volgens de YOK of de Turkse Raad voor Hoger Onderwijs telt Turkije intussen zelfs meer vrouwelijke professoren aan de universiteiten dan het gemiddelde van de lidstaten van de Europese Unie.

De terugtrekking van Turkije uit de Istanbul-Conventie is de meest recente verontrustende stap in de neerwaartse spiraal waarin de gendergelijkheid in het land is terechtgekomen.

Toch – alvast excuses voor de pretbederver – kampt het Turkse onderwijssysteem nog met sterke ongelijkheden. In hetzelfde rapport lees je immers ook dat leerlingen in minder ontwikkelde Turkse provincies, voornamelijk in de Koerdische, tot twintig procent meer kans maken om de schoolbanken zonder diploma te verlaten. Iets wat vooral gevolgen heeft voor de scholing van meisjes.

Dat zegt ook de internationale onderwijs- en genderexperte Christina Kwauk (Brookings Instituut) in haar bijdrage aan het boek What works in Girls’ Education: Evidence for the World’s Best Investment. Zo heeft 46 procent van de Koerdische meisjes uit de armste huishoudens minder dan twee jaar schoolgelopen, terwijl het nationale gemiddelde op zes procent ligt.

Neerwaartse spiraal?

Het is een algemene trend dat meisjes die in armoede opgroeien minder vaak naar school gaan dan jongens in dezelfde situatie. Heel wat drempels verhinderen meisjes om onderwijs te volgen: kindhuwelijken, geweld, tienerzwangerschappen, slechte gezondheid. Dat zegt Plan International. Ook worden jongens in veel gemeenschappen beschouwd als ‘waardevoller’ en ‘belangrijker’ om in te investeren.

Die trend is in Turkije niet anders. Er is echter meer aan de hand. Ondanks de stevige inhaalbeweging voor gelijke onderwijskansen lijkt het land op het vlak van gelijke rechten voor meisjes en vrouwen stappen terug te zetten. ‘Turkije trok zich dit jaar terug uit de Istanbul-Conventie die geweld tegen vrouwen bestrijdt. Dat is de meest recente verontrustende stap in de systematische neerwaartse spiraal waarin gendergelijkheid in Turkije is terechtgekomen’, zegt Ilayda Eskitasçioglu, gender- en mensenrechtenexperte aan de Koç-universiteit in Istanbul.

Ilayda Eskitasçioglu, gender- en mensenrechtenexperte aan de Koç-universiteit in Istanbul.

© WECF

In het wereldwijde rapport over de genderkloof van het Wereldeconomisch Forum uit 2021 zakte Turkije drie plaatsen sinds 2020. Vandaag staat Turkije wat betreft gendergelijkheid op nummer 133 van de 156 landen. Uit hetzelfde rapport blijkt wel dat Turkije op vlak van gelijke onderwijskansen hoger staat in de lijst.

Een plaats als 101 kan nochtans niet verhullen dat er nog een lange weg te gaan is. Bovendien klinkt vanuit Turkse feministische kringen de vraag: ‘wat betekent goed onderwijs voor meisjes als vrouwenrechten in de samenleving almaar meer onder druk staan?’

Stap uit conventie is mokerslag voor turkse vrouw

In maart 2021 kondigde Turkije aan uit de Istanbul-Conventie te stappen, het eerste bindende internationale verdrag om geweld tegen vrouwen te voorkomen en te bestrijden. Vreemd, want Turkije was in 2011 de eerste ondertekenaar van deze conventie. Meer nog: Ankara speelde, samen met de Raad van Europa, een trekkersrol in de verwezenlijking ervan.

De tweet van Recep Tayyip Erdogan, toen premier, klonk in 2011 triomfantelijk en trots: ‘geweld tegen vrouwen is vanaf nu een “mensenrechtenschending”. Deze conventie werd mogelijk onder het leiderschap van Turkije.’ Een mijlpaal dus. Een belangrijke realisatie die nu met gemak omver wordt geduwd door diezelfde Recep Tayyip Erdogan, vandaag president van Turkije.

‘Het is telkens dezelfde vrouw die wordt vermoord én geviseerd: de moderne, zelfverzekerde, jonge Turkse vrouw.’
Ece Temelkuran

De ondertekenaar van het eerste uur stapte er als eerste ook weer uit. Per presidentieel besluit Nr 3718 kondigde Erdogan de Turkse terugtrekking uit de conventie aan. Die terugtrekking werd in de kleine uurtjes in het staatsblad gepubliceerd.

De Istanbul-Conventie werd de laatste jaren regelmatig onder vuur genomen door antifeministische groeperingen. Wat niet wegneemt dat het besluit onverwacht was. Het kwam er bovendien zonder enige consultatie van het Turkse parlement, wat grote vraagtekens plaatst bij de wettelijkheid van de beslissing.

Op de koop toe laat de uitstap uitschijnen dat femicide – dodelijk geweld op vrouwen omwille van hun gender – in Turkije een verwaarloosbaar probleem is, wat het allerminst is (zie kader hieronder).

Sterke Turkse vrouwenbeweging

‘Dat de vrouwenrechten in Turkije vandaag toch nog op punt staan, is te danken aan de sterkte van de vrouwenbeweging, over generaties heen. Dat is niet de verdienste van beleidsmakers, zegt Burcu Karakas.

Nog voor de stichting van de moderne Turkse republiek, in het late Ottomaanse rijk, kende Turkije al een bloeiende vrouwenbeweging. Dat vertelde sterauteur Elif Shafak al in een eerder interview met MO* uit 2014. ‘Vrouwen waren toen zeer goed op de hoogte van het reilen en zeilen van Emmeline Pankhurst en andere suffragettes’, aldus Shafak. ‘Ze hadden hun eigen magazines en discussiegroepen over vrouwenrechten, die de genderpatronen in vraag stelden.’

Volgens Ece Temelkuran stond de vrouwenbeweging in de jaren waarin zij zelf opgroeide, heel sterk: ‘Het waren de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw. Het publieke debat en het dagelijkse leven waren een pak minder vijandig voor vrouwen. Eigenlijk werd het slechter na het millennium, nadat de politieke islam op het politieke toneel kwam en er dominant werd.’

Op het moment van schrijven, in hetzelfde jaar dat Turkije uit de Istanbul-Conventie stapt, stierven 306 vrouwen door femicide. Dat trieste getal staat schermbreed te lezen op Anit Sayaç, een online herdenkingsforum voor Turkse vrouwen die omkwamen door familiaal geweld. Gendergebonden geweld is een diepgeworteld probleem in Turkije, zeggen vrouwenrechtenorganisaties.

‘Dit markeert de Turkse vrije val naar de donkere Middeleeuwen’, zegt de Turkse schrijfster en journaliste Ece Temelkuran wanneer ik naar haar reactie pols. ‘Net zoals elke andere autoritaire regering heeft ook de Turkse regering geprobeerd haar ideale burger en ideale vrouw te creëren. De terugtrekking uit een conventie die belooft om vrouwen te beschermen is een boodschap aan de mannelijke regeringsaanhangers. Die boodschap luidt: “Klop jezelf eruit! Je zal vergeven worden!” Bovendien vertelt het aan de wereld dat de Turkse machtshebbers zich niet zullen bezighouden met mensenrechten. Vrouwenrechten zijn immers mensenrechten.’

Femicide versus echtscheiding

‘Femicide is in Turkije als een pijl omhooggeschoten’, zegt de bekende Turkse schrijfster en journaliste Ece Temelkuran. ‘De foto’s van vermoorde vrouwen die we bijna dagelijks zien, vertellen ons dat het eigenlijk een en dezelfde vrouw is die opnieuw en opnieuw wordt vermoord. Het is de moderne, zelfverzekerde, jonge Turkse vrouw die wordt geviseerd. Ook door het politieke establishment.’

‘Vrouwen verzelfstandigen en empoweren is “gevaarlijk”. Daarom moest de Istanbul-Conventie op de schop.’
Burcu Karakas

Journaliste en schrijfster Burcu Karakas noemt zichzelf ‘noodgedwongen, omwille van de tijdgeest, een feministische journaliste’. In een commentaar over de Turkse vrouwenbeweging schrijft ze dit: ‘Letterlijk happend naar lucht roepen vrouwen dat de privésfeer politiek is, dat femicide politiek is en dat gendergelijkheid dus politiek is.’

In een gesprek met MO* noemt Karakas het geen toeval dat de regeringspartij AKP in 2011 het ministerie van Vrouwenzaken verving door het ministerie van Familie en Sociaal beleid. ‘De AKP-regering ging steeds meer inzetten op een conservatief beleid waarin het gezin centraal staat. Denk ook aan de ‘minstens drie kinderen’-retoriek van de president, zijn anti-abortushouding of de huwelijkspropaganda van het Directoraat van Religieuze Zaken.’

Als argument om zich terug te trekken uit de conventie noemde de regering het stijgende aantal echtscheidingen in Turkije. ‘Erdogan heeft gelijk: er zijn meer echtscheidingen’, zegt Karakas ‘Dat is echter een goede zaak voor vrouwen die de scheve verhoudingen in de patriarchale cultuur niet meer pikken. Als de Turkse regering zich terugtrekt uit de Istanbul-Conventie is dat omdat ze echt wel vreest dat het concept van het gezin als hoeksteen van het beleid uit elkaar valt.’

‘Hoe meer wettelijke middelen vrouwen hebben om op tafel te slaan, hoe meer wilsbeschikking, hoe meer echtscheidingen. Alleen, voor de AKP tast zoiets de stabiliteit van de samenleving aan. Elke andere conservatieve partij in de wereld zou zo reageren. Vrouwen verzelfstandigen en empoweren is “gevaarlijk”. Daarom moest de conventie op de schop.’

‘Het profiel van de Turkse politicus is al decennialang hetzelfde. Wij zijn die agressieve, polariserende mannelijke politici beu en hebben meer vrouwen nodig’, aldus Elif Shafak.

© Reuters / Umit Bektas

‘Boze mannelijke politici beu’

In theorie heeft de Turkse vrouw die conventie niet eens nodig, zegt Burcu Karakas. Het klopt dat Turkije een seculiere staat is, met een goede wetgevende bescherming van vrouwenrechten. ‘Maar dat is de theorie. Dat de regering uit de conventie stapte is natuurlijk een symbolische mokerslag voor de vrijgevochten Turkse vrouw. Het illustreert het verschil en de spanning tussen de bestaande wetgeving en het de facto-beleid in Turkije.’

De hetze rond abortus in Turkije is daar een perfect voorbeeld van. Karakas: ‘Al in 2012 sprak Erdogan zich uit tegen abortus, ondanks het gegeven dat abortus in Turkije legaal is. Een dergelijk discours is niet onschuldig. Het heeft wel degelijk gevolgen. In het kader van een onderzoeksartikel belde ik enkele ziekenhuizen, onder het mom dat ik een abortus wilde. Ik kreeg van dokters en verpleegkundigen te horen dat abortus niet legaal is in ons land. Dat is het dus wel, maar de perceptie is ontstaan, en dat zelfs in de zorgsector, dat abortus in Turkije verboden is. Het politieke discours valt de praktijk dus gewoon aan.’

In Turkije heerst al lang politieke spanning tussen seculiere en religieuze groepen. Voor de AKP in 2002 aan de macht kwam, waren de rollen omgekeerd en was het de kemalistische seculiere elite die de plak zwaaide. ‘Vrouwen kregen bij de stichting van de moderne Turkse republiek sneller vrouwenrechten dan op vele andere plaatsen in de wereld’, vertelt Ece Temelkuran. In het kader van wat Temelkuran ‘de opgelegde modernisering’ noemt, kregen Turkse vrouwen achttien jaar eerder stemrecht dan bijvoorbeeld de Belgische vrouwen, al in 1930.

Vooraanstaande feministen zeggen nochtans dat het de man is die altijd aan zet was. Ook de bekende schrijfster Elif Shafak is al jaar en dag kritisch over het profiel van de Turkse politicus. ‘Dat profiel is al decennia onveranderd agressief, masculien, polariserend en kwaad.’

De wereldwijd bekende Elif Shafak, schrijfster van onder meer De bastaard van Istanbul en Het Luizenpaleis.

© Panos / Andrew Testa

Het maakt niet uit om welke strekking het gaat, zegt de schrijfster. ‘Of het nu kemalisten zijn of Gülen-aanhangers of Erdogan zelf, een politieke groep mag nooit te lang domineren. We zijn de boze mannelijke politici beu en hebben meer vrouwen nodig.’

Ondermaatse bestuursparticipatie

Op mondiaal vlak ligt de grootste genderkloof in de politieke vertegenwoordiging van vrouwen, zegt het Wereldeconomisch Forum. Binnen de 156 onderzochte landen in het genderkloofrapport vertegenwoordigen vrouwen slechts 26,1 procent van de 35.500 parlementszetels en slechts 22,6 procent van de meer dan 3400 ministers wereldwijd.

De verzuchting van Turkse feministen naar meer vrouwelijke politieke participatie is er eentje die wereldwijd wordt gedeeld. Turkije kende nochtans nog voor België de eerste en enige vrouwelijke premier in de jaren negentig: Tansu Çiller. Daarmee is echter alles gezegd. Turkije heeft volgens het VN-Vrouwenagentschap (2020) amper 11,8 procent vrouwelijke ministers en 17 procent vrouwelijke parlementsleden.

Ook op vlak van bestuursfuncties in het onderwijs bijvoorbeeld bekleden vrouwen een ondergeschikte positie. Zo zijn er volgens het onafhankelijke Turkse persagentschap Bianet nog geen tien procent vrouwelijke directeurs binnen de officiële onderwijsinstellingen.

Dat vooral mannen en minder vrouwen aan het roer staan van onderwijsinstellingen heeft invloed op hoe Turkije kijkt naar gendergelijkheid binnen het onderwijs. Dat zegt ook Berna Cöker van de onderwijsfaculteit aan de Dokuz Eylul-universiteit. In een bijdrage voor de Europese krant voor Onderwijsstudies (2020) schrijft Cöker dat Turkije altijd heeft ingezet op een universele aanpak: zoveel mogelijk kinderen naar de schoolbanken leiden en ze daar ook houden.

‘Dat heeft zeker een positieve impact gehad: meer Turkse meisjes schreven zich in op school, en zij volgden ook langer onderwijs’, zegt de onderzoekster. ‘Maar dat geldt ook voor jongens. Het Turkse onderwijs hanteert immers een genderneutraal beleid, gebaseerd op het bieden van gelijke kansen, zonder onderscheid te maken tussen meisjes en jongens. Die benadering negeert echter het machtsonevenwicht tussen jongens en meisjes en de culturele denkwijzen en instituten die vrouwen benadelen en mannen bevoordelen.’

Cöker bevestigt dat vooral in Oost- en Zuidoost-Turkije veel meer meisjes vroege schoolverlaters zijn dan jongens.

Na de schoolbanken

‘Kijk, de genderkloof op vlak van onderwijs in Turkije is heel wat minder groot dan in pakweg India’, zegt Burcu Karakas. ‘Maar je moet ook kijken wat er gebeurt als een meisje afstudeert. De tewerkstellingscijfers in Turkije tonen aan dat er een grote genderkloof is tussen mannen en vrouwen. Dat is zeker zo tijdens een pandemie, waarbij de genderkloof op de arbeidsmarkt alleen maar groter wordt, ten nadele van vrouwen.’

Opvallend is de lage arbeidsparticipatie van vrouwen in Turkije: 38,5 procent van de vrouwen werkt, tegenover 78 procent van de mannen. ‘Logisch’, zegt Karakas. ‘Turkije kent een hele sterke vrouwenbeweging, gelukkig maar, maar tegelijk startten de regeringspartijen van de voorbije twee decennia een oorlog tegen vrouwen. De regering blijft herhalen dat vrouwen thuis moeten blijven en drie kinderen moeten krijgen. Ze weigert kinderopvang te regelen, waardoor moeders vaak thuisblijven.’

Op de vraag of het dan beter was vooraleer de AKP aan de macht kwam, is Karakas al even duidelijk: ‘Het draait eerder om één figuur – Erdogan – dan om een partij. Maar goed, toen de AKP aan de macht kwam, was ze nog liberaal. Ze werd geleidelijk aan conservatiever. De Ghezi-protesten in 2013, die een algemene onvrede van burgers toonden, markeerden een kantelmoment in het beleid. De AKP, die haar grote populariteit voelde afbrokkelen, veranderde van strategie. Ze koos toen resoluut voor het nationalistische pad, waar religie een grotere rol kreeg, de familie opnieuw de kern van de samenleving moest worden, en vrouwen werden gereduceerd tot enkel moeders. Het gevolg daarvan is dat we vandaag als vrouwen moeten vechten om onze verworven rechten te behouden.’

Deze analyse werd geschreven voor de MO*Special over gender en onderwijs van MO*magazine. Deze extra editie van MO*Magazine krijgen alleen onze promo’s. Je kan ook proMO* worden voor slechts 4 euro per maand. Je krijgt dan ook ons magazine toegestuurd en je steunt daarmee ons journalistiek project. Opgelet: Knack-abonnees ontvangen MO* automatisch bij hun pakket.