Een coronaplan dat geen rekening houdt met mensen zonder papieren, is géén plan

Op 20 april voerden mensen zonder papieren actie in Brussel: ‘Voor de pandemie leefden we al in angst. Nu is dat nog meer.’

© Belga

De situatie van mensen zonder papieren is precair. Organisaties op het terrein luiden de alarmbel. Maar op het kabinet van bevoegd minister Maggie De Block blijft het stil. ‘Hoewel de overheid dat blijkbaar denkt, verdampen mensen niet.’

Maandagochtend. Bij het kabinet van minister Maggie De Block (Open Vld) voeren enkele mensen zonder papieren actie. ‘Voor deze pandemie leefden we al elke dag in angst en moeilijkheden’, klinkt het. ‘Sinds deze crisis hebben we geen inkomen meer. We hebben geen toegang tot de gezondheidszorg, we kunnen geen voedsel of huur meer betalen’, zegden de actievoerders op 20 april.

De wanhoop van de groep klinkt bij vzw’s en ngo’s bekend in de oren. In Brussel, maar ook daarbuiten. ‘We begeleiden een 75-tal gezinnen zonder wettig verblijf’, zegt Leen Geys van het Steunpunt Asiel & Migratie in Mechelen. ‘De telefoon wordt nu doorgeschakeld naar mijn gsm. Het is bij momenten verschrikkelijk. Mensen bellen me bang en radeloos op. De vragen zijn bijna altijd van financiële aard: betalingen van huishuur, nutsvoorzieningen, medische kosten. Maar we hebben daar geen oplossingen voor. Mensen die we jaren niet gezien hebben, duiken opnieuw op. Ze zijn nu volledig afhankelijk van onze voedselpakketten.’

Hetzelfde verhaal in Sint-Niklaas. ‘Bij het VLOS help ik al meer dan twintig jaar mensen zonder papieren. Het is nog nooit zo schrijnend geweest’, zegt coördinator Jozef Hertsens. Een half uur lang somt hij het ene na het andere geval op aan de telefoon. ‘Asielzoekers krijgen nu bijvoorbeeld geen opvang meer als zij eerst in een ander Europees land gecontroleerd werden, zij belanden maanden op straat (mensen die in beroep gaan tegen beslissingen van Dienst Vreemdelingenzaken omwille van een negatieve Dublinbeslissing, hebben geen recht meer op opvang, red.). Veel mensen komen nu in de problemen.’

‘Er wordt nog steeds gestrooid met bevelen om het grondgebied te verlaten. Maar de grenzen zijn gesloten, hè.’

‘We bereiken een groep mensen zonder papieren die hier al langer verblijft’, vervolgt de zeventiger. ‘Ondertussen wordt nog steeds gestrooid met bevelen om het grondgebied te verlaten. De grenzen zijn gesloten, hè. Tel daarbij mensen die uit gesloten centra gezet worden. Weet jij waar zij terechtkomen? Ze staan twee uur in de rij voor onze sociale kruidenier. Drie keer per week. Al die mensen rekenen op vrijwilligers die vaak zelf tot de COVID-risicogroep behoren. Ze zoeken elkaar op. Slapen samen. In coronatijden. De CAW’s en OCMW’s doen hun best, maar kunnen geen opvang bieden. Dus komen de mensen naar VLOS met een briefje, vraag maar aan Jozef.’

Van armoede naar noodhulp

Terug naar Brussel. Pigment vzw is een ‘vereniging waar armen het woord nemen’. De focus: mensen zonder papieren. ‘We zijn geen caritatieve organisatie’, vertelt Nele Verbist. ‘Samen met de mensen zoeken we naar structurele oplossingen. Maar deze crisis haalde heel onze werking onderuit. Noodhulp is onze kerntaak geworden.’

‘We zijn begonnen met voedselbedeling als crisishulp. Maar het overtreft al onze verwachtingen, in negatieve zin. Hoe langer dit duurt, hoe meer mensen in de problemen komen. Omdat we al snel een wachtlijst hadden, hebben we een partnerorganisatie aangespoord ook voedselhulp te voorzien. Nu zitten we allebei met een wachtlijst.’

‘Of je nu wil dat die mensen hier zijn of niet: dit gaat over onze volksgezondheid. De mensen zijn er. En als je hen niet betrekt in je plan, heb je géén plan.’

Maar het gaat om veel meer dan voedselhulp. ‘Toegang tot gezondheidszorg is altijd een probleem voor mensen zonder wettig verblijf. Maar nu nog meer’, zegt Verbist. ‘We zien heel veel mensen die totaal géén toegang hebben. Dat is niet humaan. En een gevaar voor heel ons land. Zelfs los van politiek, of je nu wil dat die mensen hier zijn of niet: dit gaat over onze volksgezondheid. De mensen zijn er. En als je hen niet betrekt in je plan, heb je géén plan. In een kraakpand waar meer dan honderd mensen verblijven, volstaat het dat één iemand besmet is.’

Ook Belgische informele economie ligt stil

Bij Orbit vzw vangen ze alle signalen van die kleine hulporganisaties op. ‘Het is afschuwelijk’, zegt Hilde Geraets. ‘Vanaf het begin van de lockdown wijzen we politici op de situatie van mensen zonder papieren. En er beweegt niets. Integendeel. Zo worden bijvoorbeeld mensen uit gesloten centra gezet zonder flankerende maatregel.’

Wat te horen is in Sint-Niklaas, Mechelen en Brussel herhaalt ook Orbit vzw. ‘Er is een groep mensen zonder papieren die hier al lange tijd woont en ook werkt. De informele economie in België is enorm, maar ligt nu nagenoeg volledig stil. Als onze economie floreert, worden ze gebruikt. Nu worden ze gedumpt.’

‘We zijn ook verbolgen dat er nog steeds bevelen om het grondgebied te verlaten worden uitgevaardigd. Als een advocaat vraagt om verlenging, moet de persoon in kwestie eerst een aanvraag tot vrijwillige terugkeer indienen (strikt genomen is dat niet verplicht, al wordt het wel aangeraden om de aanvraag beter te motiveren, red.). De vaststelling dat alle grenzen gesloten zijn, is blijkbaar niet genoeg. Dat is toch waanzin?’

‘Als onze economie floreert, worden ze gebruikt. Nu worden ze gedumpt.’

‘Er bestond al een grote groep mensen die simpelweg niet-repatrieerbaar is, vandaag is iedereen de facto niet-repatrieerbaar. Hoewel de overheid dat blijkbaar denkt, verdampen mensen niet’, zucht Geraets. ‘Het federale beleid wordt afgewenteld op lokale overheden. Mensen worden verplicht onderdak te zoeken in kraakpanden, dweilen de voedselbedelingen af. Ze geraken niet aan noodzakelijke medische hulp. Het is een illusie te denken dat die mensen geen risico vormen voor onze volksgezondheid. Puur uit eigenbelang zou je al met die groep moeten werken.’

Een tijdlang was asiel aanvragen niet mogelijk wegens de lockdown. ‘De facto heeft de overheid daar zélf nog een extra groep gecreëerd. Maar nu kan het wel weer, zeggen ze dan. Ja, digitaal … Wat moeten mensen die geen Nederlands of Frans kennen, zelfs analfabeet zijn? Die hebben begeleiding nodig. Dat wordt overgelaten aan ngo’s en vrijwilligers. Het netwerk is verzadigd.’

Afwezige overheid

De kritiek op de politiek is genadeloos. ‘Waar zit de overheid’, vragen ze zich bij Pigment expliciet af. ‘Sinds de uitbraak heb ik meer dan twee weken aan overuren staan’, zegt Nele Verbist. ‘De kosten voor voedselhulp zijn gigantisch. We kunnen dit alleen doen dankzij de steun van particulieren en de Koning Boudewijnstichting. Zoveel weken na datum horen we dat er een politieke taskforce is voor deze groep. Dan krijgen we de vraag: wat is er al op het terrein gebeurd? Dat is toch de omgekeerde wereld?’

Hertsens van het VLOS verwoordt het zo: ‘Ik denk dat mevrouw De Block vandaag vooral minister van Volksgezondheid en niet van Asiel en Migratie is.’ Geraets van Orbit zegt bijna letterlijk hetzelfde. ‘Al vanaf dag één proberen wij politici van alle mogelijke partijen te sensibiliseren. Allemaal zeggen zij hetzelfde: mevrouw De Block geeft niet thuis. Ik begrijp dat het druk is op het departement Volksgezondheid. Maar als je een job niet aankunt, dan moet je ze doorgeven. Of de minister kan op z’n minst tot het inzicht komen dat een menswaardig migratiebeleid ook bijdraagt aan de algemene volksgezondheid.’

‘Als je een job niet aankunt, dan moet je ze doorgeven.’

De organisaties vragen hetzelfde: extra middelen voor noodhulp en zo snel mogelijk opvang voor àlle daklozen, met of zonder papieren. Maar vooral wordt gewezen naar een oplossing zoals in Portugal, waarbij mensen zonder papieren tijdelijk rechten krijgen. ‘Het is simpel: mensen kunnen op dit moment niet weg’, zegt Geraets. ‘Geef deze mensen tijdelijk verblijf, vanaf nu tot drie maanden na 3 mei. Evalueer nadien wat kan gebeuren, zoals in Portugal. Dat maakt de situatie op het terrein makkelijker en duidelijk. Voorzie daarbij ook genoeg opvang. En laat dat liefst niet over aan ngo’s. Het is toch onwezenlijk dat Artsen Zonder Grenzen, dat normaal in derdewereldlanden actief is, vandaag daklozen opvangt in de hoofdstad van Europa?’

Volgens advocaat Brecht De Schutter, gespecialiseerd in vreemdelingenrecht, zou het een goede oplossing zijn om tijdelijk geen bevelen meer te geven om het land te verlaten. ‘Dat zou de overheid makkelijk kunnen doen’, aldus de advocaat. ‘Het gevolg is dat mensen niet meer strikt in illegaal verblijf zijn. Dat zou hen onder meer recht kunnen geven op OCMW-steun. Als het gaat om mensen die voorheen mochten werken, dan zou de verlenging ook kunnen maken dat zij mogen blijven werken.’

‘Wanneer mensen toch het bevel krijgen, zou men kunnen ingaan op de vraag om dat te verlengen tot de lockdown voorbij is. Dat zou logisch zijn, aangezien vrijwillige terugkeer momenteel onmogelijk is. Fedasil heeft zelf zijn programma voor vrijwillige terugkeer tot nader order opgeschort’, gaat De Schutter verder. ‘Helaas merken we dat de overheid nog steeds bevelen om het grondgebied te verlaten neemt en dat aanvragen tot verlenging van de termijn zeker niet systematisch worden toegestaan.’

Ongewijzigd beleid, ongewijzigde procedures

Op het kabinet van minister De Block reageren ze lauwtjes wanneer we de vragen en voorstellen vanuit de organisaties willen voorleggen. Er wordt simpelweg verwezen naar de antwoorden van de minister in de commissie Migratie van begin april. Daarin zegt minister De Block onder meer dit: ‘HeEen onderdaan van een derde land die België niet kan verlaten wegens overmacht, kan een verlenging van verblijfsrecht aanvragen, maar wie hier illegaal verblijft, krijgt geen verblijfsrecht. Er worden nog steeds bevelen om het grondgebied te verlaten uitgereikt. Voor bepaalde landen is terugkeer nog mogelijk. Andere personen zullen het land moeten verlaten wanneer dat opnieuw mogelijk wordt.’

Voor de “correcte opvang van Belgische daklozen en mensen zonder papieren” kijkt De Block in haar commissie-antwoord naar de lokale besturen. ‘Dat is in de eerste instantie hun bevoegdheid.’

‘Er is geen wijziging in het beleid. Als mensen het land niet kunnen verlaten, kunnen ze in bepaalde gevallen een verlenging aanvragen. De instructies zijn duidelijk.’

Voor verdere vragen verwijzen ze ons vanop het kabinet De Block naar ‘de uitvoerende diensten’, zoals Dienst Vreemdelingenzaken. ‘De procedures worden gewoon afgehandeld’, zegt DVZ-woordvoerder Geert De Vulder. ‘Er is geen wijziging in het beleid. Als mensen het land niet kunnen verlaten, kunnen ze in bepaalde gevallen een verlenging aanvragen, die toegestaan zal worden. De instructies om die aanvraag te doen zijn duidelijk.’

En opvang? ‘Nogmaals: het beleid is niet gewijzigd’, zegt De Vulder. ‘Er zijn dus geen andere mogelijkheden voorzien. Wat betreft de mensen die uit de gesloten centra gelaten zijn: die eerste golf hebben we al ruim een maand achter de rug. De vrijstellingen nu gebeuren nog met mondjesmaat. Dat gaat meestal om illegalen die hier al geruime tijd verblijven en hun eigen opvangnetwerk hebben. We stellen vast dat die mensen opgehaald worden door anderen. Daar zie ik dus geen probleem qua opvang.’

‘Corona zet bestaande problemen op scherp’

Bij de vzw’s zitten ze ondertussen met de handen in het haar. ‘Maar,’ benadrukken ze onafhankelijk van elkaar, ‘de problemen waren er al veel langer. Corona heeft ze alleen maar op scherp gezet.’

‘Deze mensen kiezen niet voor een leven zonder wettig verblijf. Het is een keuze bij gebrek aan perspectief.’

‘Ik doe dit werk al meer dan twintig jaar’, zucht Jozef Hertsens van VLOS. ‘De problemen zijn meer verdoken dan vroeger, maar ook veel groter. Alleen: in mijn beginjaren was er nog protest, nu is dat er zelfs niet meer. Iedereen is uit elkaar gespeeld. Als we vandaag niet op straat komen voor deze mensen, zullen we het nooit meer doen.’

‘We moeten op een fundamenteel andere manier naar deze groep leren kijken’, besluit Hilde Geraets van Orbit. ‘Deze mensen kiezen niet voor een leven zonder wettig verblijf. Het is een keuze bij gebrek aan perspectief. Wij pleiten voor meer begeleiding in de zoektocht naar een duurzame toekomst. Een bevel geven om het grondgebied te verlaten, een beetje coaching voor vrijwillige terugkeer, en voor de rest opjagen en opsluiten: dat heeft geen impact. Wat we vandaag doen, werkt objectief gezien niet. Als de overheid gewoon verder doet zoals vandaag, dan wordt de groep alleen maar groter en de problemen alleen maar erger. Ook na corona.’