Niet alle landen veroordelen Rusland, zeker niet die in het Zuiden

Zicht op de Algemene Vergadering van de VN waar talrijke landen zich verschillende malen distantieerden van de betrokken partijen in de Oekraïne-oorlog

© Manuel Elias / UN

Talrijke landen van het globale Zuiden distantiëren zich van de betrokken partijen in de Oekraïne-oorlog en grijpen het debat rond het conflict aan om hun onafhankelijkheid te benadrukken. Zodoende vormen ze een de facto nieuwe groep van landen die zich niet gebonden voelen aan de belangrijkste machtsblokken in de wereld, zeggen experts.

Behalve de 141 stemmen vóór en vijf tegenstemmen zijn vooral de 35 onthoudingen interessant.

Nadat Rusland op 24 februari buurland Oekraïne binnenviel vormden zich al snel verschillende kampen in de wereld. ‘De Verenigde Staten activeerden onmiddellijk het transatlantische bondgenootschap met Europa om Rusland te confronteren’, zegt Andrés Serbin, Argentijns expert in onderhandelingen en geopolitiek. ‘Ook in Azië zijn de VS op zoek naar bondgenoten, maar daar ligt de situatie iets ingewikkelder.’

China niet voor het hoofd stoten

Volgens Serbin, auteur van het boek Eurazië en Latijns-Amerika in een multipolaire wereld, passen Aziatische landen ermee op partij te kiezen om hun relatie met de regionale grootmacht China niet te bemoeilijken.

China is immers een alsmaar belangrijkere handelspartner en investeerder in heel wat opkomende landen. Om Peking niet voor het hoofd te stoten in zijn rivaliteit met de VS neemt het globale Zuiden een afwachtende houding aan tegenover de oorlog in Oekraïne, die in het Westen wél een belangrijke prioriteit is.

‘Heel wat landen gaan op het internationale toneel duidelijk handelen in hun eigen belang, en niet uit louter ideologische overwegingen’, zegt de Colombiaanse professor Internationale Relaties Doris Ramírez (Universidad Javeriana) vanuit Bogotá. ‘Neem India: Rusland is al jaren zijn belangrijkste wapenleverancier en dat wil het land niet op het spel zetten. Saudi-Arabië heeft op zijn beurt meer aandacht voor zijn relatie met China nu de VS zich terugtrekken uit het Midden-Oosten.’

Beweging van Niet-Gebonden Landen

De strijd tussen machtsblokken in de Koude Oorlog – met name het Westen en het Oostblok — leidde in 1961 tot de oprichting van de zogenoemde Beweging van Niet-Gebonden Landen. Afstand van de dominante machtsblokken en verzet tegen neokolonialisme waren de grote strijdpunten van de groep die werd opgericht door charismatische leiders zoals de Egyptische president Naser en zijn Joegoslavische ambtgenoot Tito.

De alliantie bestaat weliswaar nog formeel, maar is sinds de val van de Berlijnse Muur in 1989 minder relevant geworden.

Onenigheid binnen de VN

De nieuwe groep van niet-gebonden landen kwam voor het eerst in het voetlicht toen er vlak na de Russische invasie in de VN werd gestemd om de agressie van Poetin te veroordelen en de onmiddellijke terugtrekking van Russische troepen te eisen. Behalve de 141 stemmen vóór en vijf tegenstemmen (Wit-Rusland, Noord-Korea, Eritrea, Rusland en Syrië) zijn vooral de 35 onthoudingen interessant.

‘De onthouding is een handige manier om neutraliteit te tonen en zich zo aan de invloed van Moskou, Brussel of Washington te onttrekken.’

Van de 193 VN-lidstaten onthielden zich zeventien Afrikaanse landen. Met andere woorden steunde slechts de helft van het continent de resolutie. Vier van de onthoudingen kwamen uit Latijns-Amerika (Bolivia, Cuba, El Salvador, Nicaragua; Venezuela kon niet stemmen wegens onbetaald lidmaatschapsgeld). Veertien Aziatische landen onthielden zich, waaronder belangrijke geopolitieke spelers zoals China, India, Pakistan en Iran en voormalige Sovjet- of socialistische landen zoals Laos, Mongolië en Vietnam.

‘De invasie steunen is voor landen nagenoeg onmogelijk; in het internationaal recht is geen rechtsfiguur te vinden die ze rechtvaardigt’, zegt Oscar Hernández Bernalette, oud-ambassadeur van Venezuela en professor Internationale Relaties. ‘Om zich aan de invloed van Moskou, Brussel of Washington te onttrekken biedt de onthouding daarentegen een handige manier om neutraliteit te tonen.’

Nog meer onthoudingen

Een tweede resolutie van 24 april, na burgerdoden en grote materiële schade in Oekraïne, vroeg opnieuw om een einde aan de vijandigheden. Met opnieuw hetzelfde resultaat, alleen met dit keer drie nieuwe onthoudingen, door Brunei, Guinee-Bissau en Oezbekistan.

Wanneer de Algemene Vergadering op 7 april besliste om Rusland te schorsen als lid van de VN-Mensenrechtenraad, stemden 93 lidstaten vóór, 24 landen tegen en onthielden zich 58 landen. Het gespleten resultaat is een duidelijke kritiek op een van de belangrijkste instituties die de internationale relaties organiseren.

Landen die zich eerder onthielden, stemden dit keer tegen, onder hen de buren van Rusland in Centraal-Azië, en ook Algerije, Bolivia, China, Cuba of nog Iran. En een aantal lidstaten die de invasie veroordeelden, onthielden zich dan weer: Saudi-Arabië, Barbados, Brazilië, de Verenigde Arabische Emiraten, Koeweit, Mexico, Nigeria, Senegal of Thailand.

Nieuwe bondgenootschappen

De nieuwe orde tekent zich ook buiten de VN af. Door de impact van de Oekraïne-oorlog op de energiemarkt en daarbij horende hogere brandstofprijzen, zijn de VS voor olie gaan aankloppen bij Venezuela, waar Washington normaal gesproken gespannen relaties mee onderhoudt.

‘Voor heel wat Afrikaanse en Aziatische landen is hun relatie met China veel belangrijker, naast de banden, vaak militair, met Rusland.’

Daarnaast ontstaat in het westelijke halfrond stilaan een kloof tussen de VS en belangrijke diplomatieke partners. Dat blijkt uit de onenigheid rond de recente Summit of the Americas die plaatsvond in de Amerikaanse stad Los Angeles begin juni. Die internationale topontmoeting bracht staatshoofden uit Noord-, Midden- en Zuid-Amerika en de Caraïben samen.

Omdat Cuba, Nicaragua en Venezuela niet werden uitgenodigd door de VS bleven ook de staatshoofden van zeven andere landen thuis. Het gekibbel rond de top maakt duidelijk dat landen het niet langer automatisch eens zijn met de VS. Met moeite sleepte Washington alsnog een akkoord over migratie uit de brand, terwijl Latijns-Amerikaanse landen ondertussen banden blijven verstevigen met Rusland en China.

Ook de relatie tussen Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk, die samen met de VS een blok tegen Rusland vormen, en hun voormalige koloniën in de Caraïben, Azië en vooral Afrika is niet meer wat ze geweest is.

‘De wereld zit niet meer in elkaar zoals vroeger’, benadrukt de Venezolaanse oud-diplomaat Oscar Hernández Bernalette. ‘Voor heel wat Afrikaanse en Aziatische landen is hun relatie met China veel belangrijker, naast de banden, vaak militair, met Rusland.’

Graantoevoer valt stil

Toch kan de Oekraïne-oorlog ook in het globale Zuiden nog gevolgen hebben. De stilgevallen graantoevoer uit Oekraïne, een van de grootste producenten ter wereld, kan hongersnood veroorzaken in de arme landen van Afrika en Azië. En mocht het conflict tussen China en Taiwan ooit escaleren dan zou dat zich ook in het Zuiden laten voelen.

Andrés Serbin ziet alsnog kansen voor het Zuiden, en zeker voor Latijns-Amerika: ‘Het conflict in Oekraïne biedt kansen in de export van energie en voedingsmiddelen, op voorwaarde dat men voorzichtig is met de banden en afspraken met de grote rivalen in het conflict.’

‘Maar als het conflict alsnog escaleert, dan wordt het allicht moeilijk om die neutraliteit te handhaven’, besluit Serbin. ‘Onze landen zullen in dat geval moeten leren hoe te navigeren in stormachtig water.’