De dubbele houding van Europa: Oekraïners zijn méér welkom dan andere vluchtelingen

Vluchtelingen op weg naar Shehyni, de grensovergang tussen Oekraïne en Polen. Aan de grenzen met de buurlanden is sprake van racisme. ‘Er wordt duidelijk segregatie gebruikt om witte Oekraïners voorrang te geven’, zegt BBC-journaliste Mariam Elsayeh aan MO*

© Reuters / Thomas Peter

Al meer dan 2 miljoen Oekraïners zijn gevlucht sinds de oorlog in Oekraïne uitbrak, zegt de VN-Vluchtelingenorganisatie UNHCR. Veel Europese landen ontvangen hen met open armen. Maar vaak weerklinkt ook een valse noot: waarom lijken Oekraïeners méér welkom dan vluchtelingen voor andere oorlogen of ander geweld?

Op het moment dat de oorlog begon, waren er volgens gegevens van de Oekraïense overheid ongeveer 76.000 buitenlandse studenten in het land. Het grootste deel van die studenten is Indiaas, zij waren met ongeveer 20.000. En 20% van alle studenten kwam uit Afrika, met Egypte, Marokko en Nigeria als belangrijkste thuislanden.

Oekraïne trok sinds de Koude Oorlog veel buitenlandse studenten aan. De Sovjet-Unie investeerde in universiteiten en hogescholen en wilde daarmee ook studenten van de pas onafhankelijke Afrikaanse staten binnenhalen, om het communistische blok te verstevigen. Vandaag, dertig jaar later, wordt Oekraïne gezien als een springplank naar de Europese arbeidsmarkt.

Zo’n 10.000 Afrikaanse studenten zouden gevlucht zijn uit Oekraïne. Ook zij willen zo snel mogelijk weg. Maar er zitten nog veel mensen vast aan de grenzen of in de steden, en de situatie wordt met de dag grimmiger.

‘Er werd een pistool tegen mijn hoofd gehouden omdat ik niet in de rij van gekleurde mensen wou staan.’

BBC-journaliste Mariam Elsayeh heeft contact met studenten in Cherson. Op het moment dat we kunnen praten, is er nog geen sprake van de veelbesproken humanitaire corridors. ‘Er is een voedseltekort en het is niet veilig om naar buiten te gaan en eten te halen. Dit wordt een bloedbad.’

Veel Afrikaanse landen hebben vliegtuigen ingezet naar Oekraïense buurlanden om de studenten over de grens weer naar huis te brengen. ‘De Oekraïense regering heeft een noodlijn opgezet om Afrikaanse en Aziatische studenten te informeren, zegt Dmytro Kuleba, Oekraïens minister van Buitenlandse Zaken, via een tweet.

Aparte rij voor mensen van kleur

Vanaf de eerste dagen na de inval van Rusland in Oekraïne kwamen er schrijnende getuigenissen over discriminatie aan de grenzen met de buurlanden. Daar was er sprake van discriminatie op basis van huidskleur, zo blijkt uit verschillende getuigenissen, die bevestigd worden door de Verenigde Naties.

Volgens de Internationale Organisatie voor Migranten (IOM) waren er in Oekraïne op het moment dat de oorlog uitbrak 470.000 buitenlanders aanwezig die geen EU-burger zijn. Het gaat vooral om studenten en arbeidsmigranten.

We praten met Korrine Sky, een 26-jarige studente uit het Britse Leicester, met Zimbabwaanse roots. Ze studeerde tot twee weken geleden geneeskunde in de Oekraïense stad Dnipro en zou zaterdag 26 februari trouwen met haar vriend, vertelt ze aan MO*.

‘Ik kan niet begrijpen dat je in een humanitaire crisis een onderscheid maakt tussen mensen.’

‘De ochtend dat de oorlog uitbrak, zijn we meteen vertrokken naar de Roemeense grens.’ Het koppel stond twee dagen aan te schuiven aan de grensovergang. ‘Toen we de grens eindelijk konden oversteken, werden we naar een andere rij verwezen. Die rij bestond enkel uit zwarte en bruine mensen.’

‘Ik werd boos omdat wij evenveel recht hebben om de grens over te steken’, vertelt Sky. ‘Op het moment dat ik me verzette, kreeg ik een pistool tegen mijn hoofd.’ Na lang wachten mocht de jonge vrouw de grens eindelijk oversteken. ‘Het maakt me boos en verdrietig dat wij anders worden behandeld in een crisissituatie.’

Ze verblijft momenteel in een hostel in Roemenië. ‘We worden goed opgevangen, en mensen zijn hier in mijn ervaring niet racistisch of discriminerend.’ Korrine helpt momenteel medestudenten om de Oekraïense grens over te steken.

‘We zijn allemaal mensen’

BBC-journaliste Mariam Elsayeh helpt mensen van kleur om de oorlogssituatie te ontvluchten. Bij de tientallen mensen die ze hielp, hoort ze hetzelfde verhaal. ‘Oekraïense vluchtelingen krijgen prioriteit. De mensen van kleur, meestal studenten, moeten vaak wachten tot de witte vluchtelingen de grens overgestoken hebben. Er wordt duidelijk segregatie gebruikt om witte Oekraïners voorrang te geven’, vertelt Elsayeh aan MO*

De buitenlanders van kleur in Oekraïne zijn niet enkel studenten, er zijn ook vluchtelingen van andere oorlogen bij. Elsayeh vertelt het verhaal van een Iraakse vrouw in Oekraïne die nu opnieuw alles moet achterlaten. ‘Ze was klaar om haar eigen zaak te beginnen maar nu moet ze opnieuw vluchten voor een oorlog.’

De vrouw in kwestie is radeloos volgens Elsayeh: ‘Ze weet niet waar ze naartoe kan, en het helpt niet dat witte mensen aan sommige grenzen en in sommige treinstations prioritair behandeld worden.’

Niet enkel aan de grenzen is er sprake van racisme. Volgens Elsayeh en getuigen op sociale media die hun ervaringen delen via #AfricansInUkrain, krijgen witte mensen voorrang op bussen en treinen vanuit de Oekraïense steden Kiev, Lviv en Charkov. ‘Ik kan niet begrijpen dat je in een humanitaire crisis een onderscheid maakt tussen mensen. Als er een oorlog uitbreekt, zijn we allemaal mensen. Dan is er voor mij geen verschil tussen ons.’

Niet uit Syrië of Afghanistan

Naar aanleiding van de ongelijke behandeling van mensen van kleur aan de Oekraïense grens schreven Afrikaanse studentenverenigingen in België gezamenlijk een open brief. ‘Het is de eerste keer dat we de handen in elkaar slaan om een probleem aan te kaarten’, vertelt Daisy Van de Vorst van WeDecolonizeVUB.

‘Wij hadden het gevoel dat we ons over deze situatie moeten uitspreken. Het is pijnlijk om te zien dat mensen van onze diaspora anders behandeld worden in een oorlogssituatie.’ Van de Vorst vertelt dat dit voor Afrikanen geen nieuw fenomeen is. ‘We weten dat dit soort zaken voorvallen en dat is jammer en pijnlijk.’

De studentenverenigingen uiten ook kritiek op hoe deze oorlog in de westerse media soms wordt benaderd. ‘Dit is niet Irak of Afghanistan, dit is een beschaafde samenleving in Europa’, zei bijvoorbeeld een buitenlandcorrespondent van de Amerikaanse zender CBS in Kiev. Ook een correspondente van NBC News kwam onder vuur te liggen na de volgende uitspraak: ‘Dit zijn geen vluchtelingen uit Syrië, dit zijn Oekraïense vluchtelingen, dit zijn christenen, ze zijn wit, ze lijken op ons.’

Ook voor Liesbet Wuyts van Vluchtelingenwerk Vlaanderen wringt er iets, al juicht ze het huidige opvangbeleid voor de Oekraïense vluchtelingen toe. Als voogd voor de federale overheidsdienst Justitie is Wuyts de wettelijke vertegenwoordiger van meerdere minderjarigen die in een opvangstructuur verblijven. ‘De twee Afghaanse jongens zijn twaalf jaar. Ze zijn gevlucht voor de Taliban, die toen oprukte in hun land.’ Het confronteert haar met het feit dat er nu met twee maten en gewichten gewerkt wordt.

‘De kinderen moeten af en toe naar Brussel gaan om daar een paar uur lang te praten over waarom zij naar hier kwamen.’ Wuyts vindt het onbegrijpelijk dat de procedure voor minderjarige vluchtelingen langer duurt dan die voor de Oekraïense vluchtelingen.

‘Oekraïne grenst aan Europa. De nabijheid en de historische connectie zijn belangrijk in dit verhaal.’

‘In augustus 2021 werd er bijvoorbeeld beslist om beslissingen voor verzoekers uit Afghanistan tijdelijk op te schorten. Als je dit vergelijkt met de tijdelijke beschermingsrichtlijn die nu van kracht is voor Oekraïense vluchtelingen, vind ik dat frappant.’

Ze haalt nog een voorbeeld aan uit de gemeente Boom: ‘Het bestuur wil daar nu een asielcentrum ter beschikking stellen voor Oekraïense vluchtelingen. Het idee voor een asielcentrum stootte er eerder op fel protest van burgers én bestuur. Dat centrum zou toen gebruikt worden voor Afghaanse, Syrische en Irakese vluchtelingen. Het is vreemd dat dit nu plots wél kan.’

Tijdelijke beschermingsrichtlijn

Europa ziet het grote aantal Oekraïense vluchtelingen verschijnen aan haar oostelijke grenzen. Het activeert daarom de tijdelijke beschermingsrichtlijn, waardoor Oekraïense vluchtelingen geen asiel moeten aanvragen.

De richtlijn wordt voor het eerst sinds haar ontstaan in 2001 toegepast. ‘Hij is ontworpen tijdens de naweeën van de oorlog in Joegoslavië’, vertelt Hanne Beirens van het Migration Policy Institute.

Waarom nu pas? ‘Het is belangrijk dat we kijken naar de groep voor wie de richtlijn van toepassing is’, zegt Beirens. ‘Oekraïne grenst aan Europa. De nabijheid en de historische connectie zijn belangrijk in dit verhaal.’

De Europese Commissie bevestigde dat de beschermingsrichtlijn enkel van toepassing is op Oekraïense staatsburgers. ‘De richtlijn heeft geen betrekking op de buitenlandse studenten die in Oekraïne verblijven. Maar we gaan er alles aan doen om ook hen zo goed mogelijk op te vangen’, zegt Ylva Johansson, Eurocommissaris voor Binnenlandse Zaken en Interne Veiligheid, in een statement.

‘Het is natuurlijk geen geheim dat de Visegradlanden (Hongarije, Polen, T__sjechië, Slovakije, red.) bij de vorige migratiegolf weigerachtig stonden tegenover vluchtelingen,’ vertelt Beirens. ‘Nu is de situatie anders. De Oost-Europese landen delen een historische connectie met Oekraïne, en die mogen we niet over het hoofd zien.’

‘Als je deze vluchtelingencrisis vergelijkt met die van 2015, moet je rekening houden met een aantal zaken. Dit is volgens de Verenigde Naties de snelst evoluerende vluchtelingencrisis sinds de Tweede Wereldoorlog.’ Beirens wijst er ook op dat Oekraïne, in tegensteling tot landen waar andere vluchtelingen meestal vandaan komen, grenst aan Europa, en dat het in elk conflict vaak buurlanden zijn die de meeste vluchtelingen opvangen.

Volgens Beirens moeten we net zo goed de kanttekening maken dat er in 2015 wél veel vluchtelingen werden opgevangen die van veraf kwamen. ‘Duitsland heeft in die periode één miljoen vluchtelingen opgevangen. Dat is best veel in vergelijking met het aantal Duitse inwoners (zo’n 80 miljoen, red.).’

In een eerdere versie van dit artikel stond foutief vermeld dat Liesbet Wuyts (Vluchtelingenwerk Vlaanderen) thuis twee Afghaanse jongens opvangt. Dat is niet het geval; zij is wel voogd van deze jongeren.