Nieuwe machten, oude gedaanten & gedachten

Is het toeval dat de Chinese wereldkampioen schaken Ding Liren en de 17-jarige Indiër Dommaraju Gukesh binnenkort om de wereldtitel spelen? Ongetwijfeld speelt een element van toeval mee dat die uitzonderlijke talenten juist nu de kop opsteken. Maar tegelijk zegt het iets over de ontwikkeling die hun beide reusachtige vaderlanden de voorbije decennia doormaakten.

De inkomensverschuiving vond plaats na de “overwinning” van het kapitalistische Westen in de Koude Oorlog, omstreeks 1990. Het kapitalisme veroverde daarna de wereld. Daar werd een term voor bedacht: globalisering. Beleggers en multinationals stuurden aan op die globalisering zonder sociale en ecologische regels. Wie het goedkoopst kon produceren, trok het meeste kapitaal aan. Dat werd China, dat bovendien het spel slim speelde: buitenlandse investeerders moesten een joint venture oprichten met een Chinees bedrijf. Zo werd alle kennis systematisch overgeheveld naar Chinese partners en zorgde het zweet van Chinese arbeiders niet alleen voor westerse winsten maar ook voor de snelle opgang van China die het Westen verrast heeft.

‘China beseft dat Afrikaanse landen niet gemanipuleerd willen worden.’

Als we de inkomens van staten vergelijken op basis van de wisselkoers op de ©nanciële markten, zien we dat de Chinese economie in 2000 één tiende van de Amerikaanse bedroeg, vandaag is dat drie vierde. Maken we gebruik van de wisselkoers op basis van koopkrachtpariteit, dan is de Chinese economie al 20 procent groter dan de Amerikaanse. Koopkrachtpariteit gaat uit van wat je e¸ectief kan kopen met de Chinese yuan of de Amerikaanse dollar in respectievelijk China en de Verenigde Staten. Dan blijkt dat je ruim 4 yuan nodig hebt om in China evenveel te kopen als met 1 dollar in de VS, terwijl op de geldmarkten een dollar 7 yuan waard is. Dat belet overigens niet dat het inkomen per hoofd in de VS nog altijd vier keer het Chinese bedraagt.

Geld laat een land op allerlei manieren toe invloed uit te oefenen. Het kan worden omgezet in harde militaire macht door wapens te produceren of aan te schaffen. Het kan ook wereldwijd geïnvesteerd worden. Via het zogenaamde Belt and Road Initiative (BRI) of de Nieuwe Zijderoute investeerde China tussen 2013 en 2020 meer dan 1000 miljard dollar in (spoor)wegen, havens, energiecentrales of andere infrastructuur in meer dan honderd landen. Sommigen noemen dit het grootste mondiale investeringsproject uit de geschiedenis. Het verbindt China met de rest van de wereld, maar zorgt ook anders voor meer invloed. De investeringen gebeuren immers onder het motto win-win: beide partners moeten er voordeel uit halen.

China’s voordeel bestaat er vaak in dat een land standpunten inneemt die China bevallen, zoals het stopzetten van de diplomatieke erkenning van Taiwan of zwijgen over de repressie van Oeigoeren in het westen van China. De Amerikaanse denktank Aiddata stelde een correlatie vast tussen de hoeveelheid Chinese leningen van een ontwikkelingsland en de mate waarin het stemt zoals China in de Algemene Vergadering van de VN.

Machtsverschuiving en oorlog

De herverdeling van het wereldinkomen geeft ook mee vorm aan de conflicten van onze tijd. Dat blijkt duidelijk in Oekraïne. De Russische economie is even groot als die van Italië. Economisch is Rusland dus geen partij voor het Westen. Het land heeft wel nog het kernarsenaal van een grootmacht, en als het zijn economie daar helemaal op afstelt ook de militaire capaciteit van een relatieve grootmacht. Als het wil meespelen als grootmacht, moet Rusland dus de confrontatie naar het militaire terrein brengen.

De diepe zakken van China bieden landen een tweede optie. Ze hoeven niet meteen naar het Westen te luisteren. Zo blijkt dat Iran, ondanks westerse sancties, in het eerste kwartaal van 2024 dagelijks 1,56 miljoen vaten olie verkocht, vooral aan China. Dat is het hoogste cijfer in jaren. Maar niet alleen China heeft diepe zakken: ook India, Turkije, Brazilië of de Golfstaten scheppen met hun geld speelruimte voor tal van staten. We spreken met andere woorden over een wereld met meerdere machtspolen. Die multipolariteit kan soms conflicten bevorderen of verlengen.

Het conflict in Gaza demonstreert dat er niet alleen verandering is, maar ook continuïteit van westerse macht. Dat Israël zo dodelijk kan uithalen in Gaza dankt het mee aan de steun van het Westen, vooral de VS. Toch laten de opkomende machten zich ook hier voelen door een staakt-het-vuren van Israël te eisen in de VN-Veiligheidsraad en Israël voor genocide aan te klagen bij het Internationaal Gerechtshof. Dat het Westen het doden van 13.000 Palestijnse kinderen zonder al te veel ophef toestaat, terwijl het moord en brand schreeuwt over de Russische bombardementen in Oekraïne, erodeert meer dan ooit zijn geloofwaardigheid als verdediger van de wereldorde die het na 1945 schiep.

Oude gedachten?

Er wordt op erg uiteenlopende manieren naar die machtsverschuiving gekeken. Sommigen stellen ze gelijk met het ontstaan van een tweedeling van de wereld, een soort nieuwe koude oorlog. Zo zien de VS aan de ene kant de democratische landen, aan de andere kant de autoritair geleide. Dat lijkt simplistisch, want het is moeilijk om landen in te delen in democratieën en niet-democratieën. Is India een democratie als de regering van premier Modi, in de aanloop naar de verkiezingen in zijn land, de bankrekeningen van de voornaamste oppositiepartij blokkeert of de leider van een andere belangrijke oppositiepartij gevangenzet? In welke mate is Israël democratisch als het al vijftig jaar de Palestijnse bevolking, voor wie het als bezettende macht verantwoordelijk is, geen gelijke rechten geeft? Is er niet eerder sprake van een continuüm, waarbij landen meer of minder de democratische principes of mensenrechten respecteren, waardoor een tweedeling niet voor de hand ligt?

Andere keren wordt de tweedeling beperkt tot het Westen versus een ‘as van vijandige staten’: Iran, NoordKorea, China en Rusland. Zeker is dat die vier landen intense contacten hebben, maar China heeft die met veel landen. De Chinese uitvoer naar Rusland steeg in 2023 weliswaar met bijna 50 procent, maar die was dan nog maar even groot als de export naar Nederland. Economische vervlechting tussen China en het Westen is ook het grote onderscheid met de Koude Oorlog tussen 1945 en 1990.

‘Het onderscheid tussen “democratisch” en “autoritair” is erg belangrijk, maar het Westen heeft niet langer de geloofwaardigheid en macht om dat af te dwingen.’

Het Rusland van Poetin ziet ook een tweedeling die het erg moraliserend benoemt als ‘het decadente Westen’ versus ‘Rusland en zijn vrienden’. Met keiharde macht werd in Belarus en Rusland de zachte macht van de oppositie het land uitgedreven.

De VS en Rusland mogen dan misschien een nieuwe koude oorlog zien, de meeste landen van het Globale Zuiden gaan daar niet in mee. Dat meent ook Sara Van Hoeymissen, sinologe en onderzoekster aan de Koninklijke Militaire School met veel ervaring in Afrika: ‘Een tweedeling is een simplificatie. Voor Afrikaanse staten is het schaakbord veel diverser dan wij ons dat kunnen voorstellen: India, Brazilië, Turkije, de Golfstaten … Afrikaanse landen willen met al die actoren samenwerken: ze tegen elkaar kunnen uitspelen, vinden ze heel interessant. Zelfs een land dat een kamp lijkt te kiezen, zoals Niger, dat Frankrijk en de VS de wacht aanzegt, ziet weliswaar vliegensvlug Chinese investeringen komen, maar het gaat ook met Turkije in zee. China springt daar doorgaans subtiel mee om: het beseft dat Afrikaanse landen niet gemanipuleerd willen worden.’

Dries Lesage, professor internationale politiek aan de UGent, beaamt dat: ‘Niet-westerse staten zijn over het algemeen niet geïnteresseerd in rigide blokvorming of exclusieve relaties met één enkele grootmacht. Ze willen alle deuren openhouden en met iedereen zakendoen. Dat betekent niet dat het onderscheid tussen democratische en autoritaire staten triviaal is. Dat gaat ergens over, heel zeker, maar het Westen was vaak heel hypocriet en lijdt zelf aan backsliding. Er is eigenlijk geen goede kant aan: het onderscheid is erg belangrijk, maar het Westen heeft niet langer de geloofwaardigheid en macht om dat af te dwingen. Daardoor kan het tot conflict leiden.’