Onderzoekers in Oekraïne: ‘Nieuwe aanpak van oorlogsmisdaden nodig’

Oorlogsschade in een kindertehuis in Ivanivka, Kherson. Onderzoekers willen veranderingen in de manier waarop oorlogsmisdaden worden onderzocht en vervolgd.

© Nychka Lishchynska

Sinds de grootschalige invasie van Rusland in Oekraïne bijna een jaar geleden, worden de invallende troepen beschuldigd van tienduizenden oorlogsmisdaden.

Steun om de schuldigen van deze vermeende misdaden voor het gerecht te brengen, is ongezien groot. Maar tientallen organisaties die de oorlogsmisdaden documenteren, zegen dat dit conflict de noodzaak heeft onderstreept om de aanpak van oorlogsmisdaden — zowel door globale instellingen als door individuele staten — te herzien.

In maart en april vorig jaar hebben meer dan 40 staten Rusland voor het Internationaal Strafhof (ICC) gedaagd

‘Alle landen ter wereld moeten zich realiseren dat er een snelle mondiale reactie op wreedheden moet komen, dat alle naties manieren moeten vinden om oorlogsmisdaden te documenteren en ze aan het licht te brengen’, zegt Roman Avramenko, topman van de Oekraïense ngo Truth Hounds die oorlogsmisdaden in Oekraïne documenteert.

‘Wat we nu zien is het resultaat van inactiviteit. We praten al acht jaar over oorlogsmisdaden, dit begon lang geleden. Wanneer misdaden niet worden onderzocht en er geen verantwoording voor wordt afgelegd, leidt dit tot nog meer wreedheden en geweld’, legt hij uit.

Woorden en daden

Sinds het begin van de grootschalige invasie van Oekraïne is er een niet aflatende stroom van beschuldigingen van oorlogsmisdaden gepleegd door Russische troepen. Eerder deze maand zeiden Oekraïense functionarissen dat meer dan 65.000 Russische oorlogsmisdaden waren geregistreerd sinds het begin van de invasie.

Tot de vermeende misdaden behoren onder meer verkrachting, massamoord, marteling, ontvoering, gedwongen deportatie en willekeurige aanvallen op burgers en burgerinfrastructuur.

De veroordeling van deze misdaden is wijdverbreid, evenals de steun voor het onderzoek ernaar.

In maart en april vorig jaar hebben meer dan 40 staten Rusland voor het Internationaal Strafhof (ICC) gedaagd, terwijl een paar maanden later veel van deze landen hun steun aan Oekraïne uitspraken in de procedure tegen Rusland bij het Internationaal Gerechtshof.

‘Rusland is niet gestraft voor eerdere oorlogsmisdaden. Dit heeft hen ertoe aangezet om hun agressieve buitenlandse beleid voort te zetten.’

‘Er is een absoluut ongekende mobilisatie geweest onder landen die gerechtigheid eisen voor Oekraïne’, vertelt Rachel Denber, adjunct-directeur van de afdeling Europa en Centraal-Azië bij Human Rights Watch.

Oekraïne verwelkomt de steun, maar groepen als Truth Hounds willen ook dat ze wordt omgezet in effectieve vervolgingen. Alleen dan kan het een afschrikeffect hebben op toekomstige agressie van Rusland, of welke andere staat dan ook.

‘Rusland is niet gestraft voor eerdere mensenrechtenschendingen en oorlogsmisdaden. Dit heeft hen ertoe aangezet om hun agressieve buitenlandse beleid over de hele wereld voort te zetten’, aldus Roman Nekoliak, van ngo Centre for Civil Liberties (CCL) dat met de Nobelprijs voor de vrede werd bekroond.

‘De VN en de deelnemende staten moeten hier verandering in brengen en honderdduizenden slachtoffers van oorlogsmisdaden een kans op gerechtigheid bieden. Zo niet is duurzame vrede in onze regio onmogelijk. Er moet een internationaal tribunaal worden opgericht. Poetin, Loekasjenko en andere oorlogsmisdadigers moeten worden berecht’, aldus Nekoliak.

‘Agressie’

Internationale leiders en deskundigen op het gebied van oorlogsmisdaden hebben gewezen op de specifieke noodzaak om hoge Russische functionarissen te vervolgen voor het misdrijf agressie. Deze misdaad wordt vaak de “moeder van alle misdaden” genoemd, omdat alle andere oorlogsmisdrijven eruit voortvloeien.

Maar het is moeilijk om de mensen achter een dergelijk misdrijf voor het gerecht te brengen — het Statuut van Rome, waarop het ICC is gebaseerd, definieert het misdrijf als het ‘plannen, voorbereiden, initiëren of uitvoeren’ door een militaire of politieke leider van een daad van agressie, zoals een invasie van een ander land.

Oekraïense en Europese aanklagers werken samen om oorlogsmisdaden te onderzoeken. Maar ze kunnen geen stappen ondernemen tegen hooggeplaatste buitenlandse figuren, zoals regeringsleiders en staatshoofden, vanwege internationale wetten die hen immuniteit verlenen.

Statuut van Rome

Ondertussen kan het ICC geen Russische leiders vervolgen omdat noch Rusland noch Oekraïne het Statuut van Rome heeft geratificeerd. Er zou een zaak kunnen worden aangespannen als de VN-Veiligheidsraad daarop aandringt, maar als permanent lid zou Rusland zulke resoluties eenvoudigweg blokkeren.

Zo spraken Rusland en China in 2014 hun veto uit over een resolutie van de VN-Veiligheidsraad om oorlogsmisdaden door Russische troepen in Syrië naar het Internationaal Strafhof te verwijzen.

‘Het zou verkeerd zijn om te zeggen dat het Westen niet heeft gereageerd op de Russische oorlogsmisdaden in Syrië. Maar nu zien we dat het opnieuw gebeurt in Oekraïne, en het zal zich elders voortzetten als de Russische agressie nu niet wordt gestopt’, zegt Olga Ajvazovska van de Oekraïense non-profit Opora dat oorlogsmisdaden documenteert.

‘De internationale gemeenschap begrijpt nu ook dat we stabiele internationale organen moeten ontwikkelen die de systematische Russische agressie kunnen stoppen’, voegt ze eraan toe.

Speciaal tribunaal

Er zijn verschillende oplossingen aangedragen om hooggeplaatste Russische figuren voor het gerecht te brengen.

Oekraïne wil dat er een speciaal tribunaal wordt opgericht naar het voorbeeld van de rechtbanken voor oorlogsmisdaden in Rwanda en voormalig Joegoslavië. Volgens Oekraïense aanklagers hebben ze de steun van de VS voor de oprichting van zo’n tribunaal bijna verworven.

Los daarvan heeft de Europese Commissie deze maand aangekondigd dat in Den Haag een internationaal centrum voor de vervolging van het misdrijf agressie in Oekraïne zal worden opgericht.

Maar functionarissen van het ICC zijn tegen de oprichting van een speciaal tribunaal, uit vrees dat dit de inspanningen om oorlogsmisdaden in Oekraïne te onderzoeken zou kunnen versnipperen.

Nieuw tijdperk

Ondertussen gaat het documenteren en onderzoeken van oorlogsmisdaden door, en de betrokkenen zijn ervan overtuigd dat hun werk ertoe zal bijdragen dat het recht uiteindelijk zal zegevieren.

‘In de oorlog in Georgië van 2008 hebben beide partijen melding gemaakt van schendingen van het humanitair recht en oorlogsmisdaden. Toch werd er onderzoek naar gedaan met beperkte steun van internationale partners, en pas in 2016 raakte het ICC betrokken. In acht jaar tijd kan belangrijke informatie verloren gaan, en dat is precies waarom oorlogsmisdaden in Oekraïne voortdurend moeten worden gedocumenteerd, zoals wij, en verschillende andere organisaties en internationale partners, doen’, zegt Nekoliak van Truth Hounds.

Tot nu toe heeft het ICC slechts drie arrestatiebevelen uitgevaardigd waarin mensen worden beschuldigd van oorlogsmisdaden in verband met het conflict in Georgië.

‘Russische oorlogsmisdadigers zullen bestraft worden.’
Roman Nekoliak (Centre for Civil Liberties)

De aard van de oorlog zelf helpt hen ook om bewijs te verzamelen op een manier die misschien nooit eerder in een conflict mogelijk is geweest.

‘We leven in een digitaal tijdperk en cyberspace is veel meer ontwikkeld dan 20 jaar geleden. Je kunt elke dag in realtime de misdaden zien die worden gepleegd, de bombardementen, de mensen die sterven onder de verwoeste gebouwen, je kunt hun geschreeuw horen.’

‘Tegenwoordig is het veel gemakkelijker om iemand te vinden door middel van technologie. Satellietfoto’s of andere gegevens kunnen helpen vaststellen welke soldaten op een bepaalde locatie op een bepaald tijdstip waren toen een oorlogsmisdaad zou hebben plaatsgevonden’, aldus Ajvazovska van Opora.

Groepen als Truth Hounds en Opora geloven dat dit, samen met een voortdurende internationale aandacht voor het conflict en een sterk verlangen van de Oekraïners zelf om verantwoording te krijgen voor de misdaden die tegen hen zijn begaan, ertoe zal bijdragen dat zelfs degenen op de hoogste niveaus van het Russische leiderschap op een zeker moment voor de rechter zullen moeten verschijnen.

‘De processen van mensen die betrokken waren bij de oorlogen in voormalig Joegoslavië, de veroordeling in 2012 van de voormalige Liberiaanse president Charles Taylor wegens oorlogsmisdaden, en de berechting vorig jaar van Félicien Kabuga wegens de genocide in Rwanda in 1994, tonen aan dat het niet uitmaakt hoeveel tijd er is verstreken, maar dat straf onvermijdelijk is’, aldus Nekoliak. ‘En Russische oorlogsmisdadigers zullen hetzelfde lot ondergaan.’