Wat betekent de oorlog in Oekraïne voor Afrika?

In oktober 2019 vond de eerste Afrika-Ruslandtop plaats. Haast alle Afrikaanse leiders tekenden present.

GovernmentZA (CC BY-ND 2.0)

De oorlog in Oekraïne laat zich wereldwijd voelen. Voedsel- en olieprijzen schieten de hoogte in. Daarbij wordt verwacht dat vooral de armste landen het zwaar te verduren krijgen. Maar ook diplomatieke banden komen onder druk te staan. MO*journalisten Samira Bendadi en Elien Spillebeen zochten uit wat de impact kan zijn voor het Afrikaanse continent.

‘Voor de Oekraïense crisis kochten we 50% van ons graan hier in Oekraïne’, deelde David Beasly recent via een videobericht op Twitter. De directeur van het VN-Voedselprogramma uitte bij het uitbreken van de oorlog meteen zijn bezorgdheid, want de impact van de oorlog kan dramatische gevolgen hebben voor de voedselvoorziening van miljoenen mensen die nu al in voedselonzekerheid leven.

‘Deze broodmand (Oekraïne, red.) helpt ons de wereld voeden. Jemen, Ethiopië, Syrië, ga zo maar door’, gaat hij verder, terwijl hij zich tussen de lange rij vluchtende Oekraïners begeeft. ‘We kijken aan tegen een prijsstijging die ons 60 tot 70 miljoen dollar per maand zal kosten. Dit betekent dat minder mensen voedsel zullen krijgen. Dat meer mensen honger zullen lijden.’

The bullets and bombs in #Ukraine could take the global hunger crisis to catastrophic levels. Supply chains and food prices will be dramatically impacted. @WFP’s operational costs alone will rise by $60-75 million per month.

Simply put, higher costs = less food and more hunger. pic.twitter.com/XBHmPFKpAb

— David Beasley (@WFPChief) March 8, 2022

Laatste in de rij

De oorlog in Oekraïne doet niet enkel de energie- en brandstofprijzen verder stijgen. Hij bedreigt ook de wereldwijde graanbevoorrading. De voedselprijzen gingen de afgelopen maanden al sterk de hoogte in: de pandemie, stijgende olieprijzen en mislukte oogsten door extreme weersomstandigheden maakten de situatie nijpend.

Rusland en Oekraïne zijn samen goed voor een vierde van de wereldwijde graanproductie. Graan is het belangrijkste exportproduct van Oekraïne. Het land werd ooit de graanschuur van de voormalige Sovjet-Unie genoemd. In 2020 waren graangewassen goed voor een vijfde van de export van het land.

Vandaag moeten landen die graan uit Oekraïne importeren snel op zoek naar alternatieven. Net als bij de vaccinatieongelijkheid dreigen de meest kwetsbare landen daarbij als laatste in de rij te staan. Veel graan werd voor de oorlog uitgevoerd naar de EU en naar China. Maar ook landen als Marokko, Egypte en Soedan zijn grote importeurs van Oekraïens graan.

Vorig jaar voerde Egypte 650.000 ton graan uit Oekraïne in, ofwel 10% van de totale graanimport van het land. Daarbij komt nog eens 4,1 miljoen ton graan uit Rusland, op een totale graanimport van 6 miljoen ton. Het is daarmee wereldwijd de grootste importeur van Russisch en Oekraïens graan op het Afrikaanse continent. De oorlog heeft een directe impact op de toevoer van Oekraïens graan, maar ook leveringen uit Rusland worden bedreigd door de sancties die het kreeg opgelegd.

‘Egypte werkt aan een plan om graan uit andere landen te importeren’, verklaarde regeringswoordvoerder Nader Saad aan Arab News. Het land ging al in op een aanbod voor 60.000 ton uit Frankrijk.

Brood en onrust

‘Dit zal een grote impact hebben op de graan- en broodprijzen voor de gewone mensen’, vreest ook de directeur-generaal van de Wereldhandelsorganisatie, Ngozi Okonjo-Iweala.

Veel regeringen, in het bijzonder die in Noord-Afrika, kunnen een nieuwe verhoging van de al hoge voedselprijzen missen als kiespijn. Op veel plaatsen waren prijsverhogingen van producten zoals brood vaak de aanleiding van grootschalige protesten of zogenaamde ‘broodrellen’. De revolutie in Soedan, die in 2019 tot de afzetting van Omar al-Bashir leidde, begon aanvankelijk als protest tegen de verhoging van de prijs van brood.

Op veel plaatsen waren prijsverhogingen van producten zoals brood de aanleiding van grootschalige protesten.

Prijzen onder controle houden is daarom van politiek levensbelang. Marokko, dat dit jaar te maken kreeg met een bijzondere droogte, verhoogde daarom tot april de subsidies voor tarwemeel. Zo maakt het met 3,8 miljard dirham (ruim 375 miljoen euro) 500 miljoen dirham (of 47 miljoen euro) meer vrij dan dezelfde periode vorig jaar.

Tunesië voert zo’n 60% van de tarwe uit Rusland en Oekraïne in. Berichten dat het land genoeg voorraden zou hebben voor 6 maanden moeten de bevolking sussen, maar bijkomende maatregelen werden voorlopig nog niet genomen.

Algerije deed recent nog een poging om de import te diversifiëren om de afhankelijkheid van Frankrijk te verkleinen. Rusland werd zo een van de nieuwe importlanden voor tarwe. Als de oorlog blijft duren, zal Algerije waarschijnlijk opnieuw bij Frankrijk moeten aankloppen.

In Egypte, dat naar eigen zeggen ook over een voorraad van 6 maanden zou beschikken, lijkt een verhoging van de broodprijs nu al onvermijdelijk. 34 jaar lang bleef de broodprijs er onveranderd, maar op 16 februari gaf premier Mostafa Madbouly aan dat er een lichte, maar regelmatige verhoging van gesubsidieerd brood zou komen.

Die beslissing kwam er na geplande besparingen die president al-Sisi in augustus al aankondigde. De prijsverhoging van brood moet, aldus de Egyptische president, de staat helpen om maaltijden voor kinderen op school te serveren.

In oktober 2019 vond de eerste Afrika-Ruslandtop plaats. Haast alle Afrikaanse leiders tekenden present. (Hier op de foto met Poetin: Zuid-Afrikaans president Cyril Ramaphosa)

GCIS (CC BY-ND 2.0)

Exportkansen

Niet alleen in Noord-Afrika maar op het hele Afrikaanse continent jaagt de oorlog de voedselprijzen de hoogte in. ‘Wanneer olifanten vechten, wordt het gras onder hun voeten vertrappeld’, schrijft de Tanzaniaanse krant The Citizen. ‘Tanzanianen moeten machteloos toekijken hoe voor het eerst in 7 jaar de prijs voor een vat ruwe olie de drempel van 100 dollar overschreed’, schrijft de krant.

President Samia Suluhu Hassan wendde tijdens de EU-Afrikatop haar diplomatieke contacten aan om de energiecrisis tot een kans om te buigen en de gasvoorraden van haar land in de markt te zetten.

Nigeria hoopt dan weer het ambitieuze project van de trans-Saharaanse gasleiding in een stroomversnelling te brengen. Daarmee kan gas van Nigeria via Algerije naar Europa gevoerd worden.

Ook Algerije en Egypte zeggen meer te kunnen exporteren naar Europa. Algerije beschikt nu al over de grootste gasvoorraad van het continent.

Voor Zuid-Afrika biedt de isolatie van Rusland ook kansen. Het is na Rusland de grootste exporteur van palladium, een metaal dat vooral in de auto-industrie gebruikt wordt.

Rusland in Afrika

Maar ondanks die mogelijke opportuniteiten is er toch vooral ongerustheid. Rusland verstevigde de afgelopen jaren zijn aanwezigheid op het continent. Een aantal Afrikaanse landen zocht zelf al meer toenadering tot Rusland.

Rusland is ook militair aanwezig in Afrika, via de Wagner Group. Die Russische paramilitaire organisatie werd een vehikel van het Kremlin voor officieuze buitenlandse militaire steun.

De militie werd bekend door de operaties in de Oekraïense regio’s Luhansk en Donetsk in 2014 en werd ook in Syrië ingezet. Maar ook in Soedan, Libië, de Centraal-Afrikaanse Republiek, en Madagaskar werden al operaties uitgerold. Na de aankondiging van de terugtrekking van de Franse troepen in Mali werd bekend dat de Wagner Group ook daar een operatie start.

Op politiek vlak sloot Poetin ook bondgenootschappen met verschillende leiders. Het benutte Europese en Amerikaanse sancties tegen Eritrea, Soedan en Ethiopië om de invloed in het strategische Rode Zeegebied te versterken.

Na de staatsgreep in Guinee in september 2021 kreeg coupleider en interimpresident Mamady Doumbouya al snel Russische steun. Deze maand nog ontving de generaal een delegatie Russische diplomaten. Aluminium is er maar een van de exportproducten die richting Rusland gaan.

Niet alleen politiek maar ook economisch zijn de banden met het continent snel versterkt de afgelopen jaren. In 2019 was er de eerste Afrika-Ruslandtop (die dit jaar overigens een vervolg zou kennen in oktober). Haast alle Afrikaanse leiders tekenden toen present in Sotsji.

In oktober 2019 vond de eerste Afrika-Ruslandtop plaats. Haast alle Afrikaanse leiders tekenden present. (Hier op de foto met Poetin: Rwandees president Paul Kagame)

Paul Kagame (CC BY-NC-ND 2.0)

Voorzichtigheid alom

In 2014 hielden de meeste Afrikaanse landen zich afzijdig van het conflict waarbij Rusland de Krim annexeerde. Maar vandaag zijn meer politieke reacties te horen op de inval in Oekraïne.

In de VN-Veiligheidsraad nam de Keniaanse ambassadeur de meest uitgesproken positie in. Hij stelde de ervaring van Afrikaanse landen met opgelegde grenzen als voorbeeld. Zo wees hij er in zijn toespraak op dat Afrikaanse landen de grenzen die ze van koloniale machten erfden, accepteerden, zonder te kijken naar etnische, raciale of religieuze gelijkenissen om staten te vormen. Dat gebeurde naar zijn zeggen om oneindige, bloedige oorlogen te vermijden.

Afrikaanse leiders willen hun goede relaties met de erfgenaam van de voormalige Sovjet-Unie niet zomaar op het spel zetten.

De Zuid-Afrikaanse president Cyril Ramaphosa, die als een van de leiders van de BRICS-groep van groeilanden goede banden met Poetin onderhoudt, riep ook op tot een terugtrekking van Russische troepen uit Oekraïne. Al schrijven lokale kranten dat er achter de schermen ook mildere signalen naar Rusland werden gestuurd.

Dat geldt ook voor andere landen in Afrika. Afrikaanse leiders veroordelen de Russische invasie, maar willen tegelijkertijd hun goede relaties met de erfgenaam van de voormalige Sovjet-Unie niet zomaar op het spel zetten.

In een interview met de krant Liberté zei Toufik Hakkar, CEO van het Algerijnse staatsenergiebedrijf Sonatrac, dat het gasoverschotten naar de EU konden worden geëxporteerd. Maar een dag later schreef hij op zijn Facebookpagina dat zijn uitspraken verkeerd werden geïnterpreteerd.

Ook Rusland doet er alles aan om bondgenoten aan boord te houden. Op 28 februari kreeg de Algerijnse president Abdelmajid Tebboune een telefoontje van Poetin met een uitnodiging om de bilaterale relaties te verdiepen. Algerijnse media meldden dat een uitnodiging voor een bezoek aan Rusland volgde waarvan werd overeengekomen om een datum later vast te leggen.