Oorlog tegen journalisten in Belarus: ‘Europese Unie reageert te traag’

Het is 16 februari 2021, zeven uur ’s ochtends. Barys Haretski kijkt uit het raam naar beneden en ziet een groep politieagenten. Plotseling weerklinkt een hard gebonk op de deur van het appartementsgebouw. Snel grijpt hij zijn telefoon en belt hij zijn collega’s van de Belarussische Vereniging van Journalisten (BAJ).

Haretski is ondervoorzitter van deze belangenvereniging, die in de diplomatieke wereld alom gerespecteerd wordt en die al een kwarteeuw journalisten verdedigt in Belarus. Ze ontvingen in 2004 bijvoorbeeld de prestigieuze Sacharovprijs van het Europees Parlement.

Het gebonk wordt harder, agressiever. Haretski ziet nu ook gewapende agenten opduiken, in volle gevechtsuitrusting, met materiaal om de deur in te beuken. ‘Ik kom naar beneden’, roept hij. ‘Beschadig alsjeblieft de deur niet! Er zijn hier drie kinderen binnen!’

De Belarussische overheid houdt journalisten verantwoordelijk voor de protesten.

De agenten tonen een document. De huiszoeking die ze komen verrichten kadert in een strafrechtelijk onderzoek op basis van het ‘verbod op de organisatie van en actieve deelname aan acties die een grove inbreuk vormen op de openbare orde’.

Dat is een artikel in het Belarussische Strafwetboek. Het betekent dat de overheid journalisten verantwoordelijk houdt voor de protesten.

‘Maar ik ben journalist, wij verdedigen journalisten. We werken binnen het kader van de wet’, probeert Haretski. Tevergeefs. De agenten zoeken overal: in de wasmachine, in de theepot, in de spaarpotten van de kinderen. Ze nemen camera’s, geheugensticks, harde schijven, laptoppen, bankkaarten, documenten, mobiele telefoons en zelfs de tablets van de kinderen mee. En al het geld dat het gezin op dat moment in huis heeft.

Terreurcampagne

Verschillende journalisten werden aangevallen, gearresteerd, beboet, gevangen gezet en lastiggevallen, sinds in Belarus de protesten begonnen tegen de vervalste presidentsverkiezingen van 9 augustus 2020.

Een half jaar lang betoogden honderdduizenden Belarussen wekelijks. Ze eisten dat president Loekasjenko, al 26 jaar aan de macht, zou opstappen. De protesten werden brutaal onderdrukt, met ongeveer 33.000 arrestaties en mishandeling in de gevangenissen. De protestbeweging ging daarop ondergronds.

Vreedzame guerilla

Sinds de massaprotesten in Belarus in november vorig jaar uitdoofden, hebben veel demonstranten zich gewend tot vreedzame guerrilla-acties: korte pop-updemonstraties in achtertuinen bijvoorbeeld, of nachtelijke acties om revolutionaire leuzen of de rood-witte vlag van de demonstranten op muren te schilderen.

Of op bankjes. De autoriteiten reageren krampachtig. Zo publiceerde de grootste onafhankelijke nieuwssite Tut.BY camerabeelden waarop te zien is hoe twee mannen ’s nachts een rood-wit beschilderde bank op straat (foto hieronder) opnieuw wit schilderen.

Mensen hangen ook rood-witte vlaggetjes aan de balkons van appartementsblokken. ‘Agenten gaan die met visnetten wegvissen’, zegt Aisha Jung van Amnesty International. ‘Iemand werd ook beboet omdat hij de Japanse vlag (die ook rood-wit is, red.) had uitgehangen. Letterlijk elke uiting van sympathie met de protesten wordt uitgewist.’

‘Maar de geest krijg je niet terug in de fles. Nooit eerder in de recente geschiedenis van Belarus was er zo’n brede bewustwording en mobilisering in heel het land. Nu zijn er ook nog de sociale media bijgekomen: ze geven al die manifestaties van sympathie een tweede leven, ook nadat die werden uitgewist in het echte leven.’

De situatie in Belarus was zo ernstig dat de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten van de Verenigde Naties, Michelle Bachelet, een onderzoek begon.

Maar dat kon Loekasjenko niet afschrikken. Integendeel. ‘Een week voordat de situatie in Belarus op de agenda van de VN-Mensenrechtenraad in Genève stond, begon hij aan de meest flagrante onderdrukking van de mensenrechten sinds de onafhankelijkheid van Belarus in 1990’, zegt Aisha Jung van Amnesty International. ‘Een georganiseerde en gecentraliseerde vervolging van de bekendste en internationaal meest gerespecteerde personen en organisaties uit het middenveld en de journalistiek.’

‘In totaal werden sinds het begin van de protesten in de zomer van vorig jaar al 481 journalisten gearresteerd.’

Jung verwijst naar 16 februari 2021. Op die dag doen agenten van de afdeling georganiseerde misdaad en corruptiebestrijding van de Belarussische politie een inval op negentig locaties tegelijkertijd, verspreid over het hele land. Bij verschillende redacties, kantoren en privéwoningen van journalisten. De agenten verzegelen ook het kantoor van BAJ, sluiten hun bankrekening af en nemen alle computers in beslag.

Daarop staan de persoonlijke gegevens van de 1900 journalisten die lid zijn van de BAJ. Zij wachten met een bang hart af wat de autoriteiten met die informatie zullen doen. Verschillende journalisten zijn al vervolgd en veroordeeld door openbaar aanklagers en rechters, in schijnprocessen met gefabriceerde aanklachten.

De BAJ houdt de tel bij: ‘In totaal werden sinds het begin van de protesten in de zomer van vorig jaar al 481 journalisten gearresteerd’, zegt ondervoorzitter Haretski. ‘Op dit moment zitten 9 journalisten achter tralies. Sinds onze oprichting na de val van de Sovjet-Unie, meer dan een kwarteeuw geleden, werden nog nooit zoveel processen aangespannen tegen journalisten als nu.’

Journaliste Katsyarina Barysevich wordt weggevoerd door de politie. Op 2 maart 2021 werd ze veroordeeld tot zes maanden gevangenisstraf wegens de publicatie van ‘vertrouwelijke medische dossiers’.

© Tut.BY

‘Sinds een maand rolt het regime van Loekasjenko een echte terreurcampagne uit over het hele land’, vult Jung aan. ‘De autoriteiten vernietigen op methodische wijze het bruisende culturele leven van Belarus, in een poging om alle overblijfselen van vrije meningsuiting en afwijkende meningen te onderdrukken.’

‘Ze viseren in het bijzonder journalisten,’ zegt Jung, ‘omdat die blijven schrijven over de protestbeweging. En omdat ze de mensenrechtenschendingen documenteren, zodat dit ooit gebruikt kan worden om verantwoordelijken aansprakelijk te stellen.’

Amnesty International levert op dit moment inbreng voor de onderhandelingen in de VN-Mensenrechtenraad in Genève. De mensenrechtenorganisatie pleit er voor de oprichting van een mechanisme om de mensenrechtenschendingen in Belarus te onderzoeken, om uiteindelijk de verantwoordelijken te kunnen berechten.

Journalistes achter de tralies

Katsjarina Andrejeva en Daria Chultsova zijn twee van die 481 gearresteerde journalisten. Op 20 november 2020 zijn ze aan het werk op het Plein van de Verandering. De mensen stromen er toe om een wake te houden voor Roman Bondarenko, een demonstrant die acht dagen voordien overleed. Hij was het slachtoffer geworden van politiegeweld.

De autoriteiten hebben het mobiele internet platgelegd, zoals ze vaak doen om de straatprotesten tegen te gaan. Maar Andrejeva en Chultsova, journalistes van de Poolse nieuwszender Belsat, kunnen het internet van een appartement op het plein gebruiken om het protest te livestreamen.

Op de laatste beelden die ze kunnen filmen is te zien hoe de politieagenten het protest uit elkaar slaan en niet veel later het appartement zelf binnenvallen. Ze arresteren de twee jonge vrouwen. Tienduizenden volgers kijken live mee.

Drie maanden later worden de twee journalistes opgevoerd in een schijnproces, in kooien in de rechtszaal (zie foto bovenaan deze pagina). Andrejeva’s echtgenoot, zelf ook een journalist, zegt dat de aanklacht tegen zijn vrouw uitsluitend gebaseerd is op twaalf fragmenten uit haar livestream. Daarin beschrijft ze de acties van de demonstranten en de politie.

‘Ik was op weg naar huis toen gemaskerde mannen me vastgrepen en in een auto duwden.’

De Russische nieuwssite Meduza schrijft dat het gerecht vier taalkundigen liet aanrukken om Andrejeva’s woorden te analyseren. Zij zijn het erover eens dat de livestream ‘geen tekenen van organisatie van protesten’ bevatte.

Maar de taalkundige analyse mag niet baten: de rechter veroordeelt de journalisten toch, tot twee jaar gevangenisstraf.

Met de veroordeling gaat een schok door de protestbeweging en de diplomatieke gemeenschap. Dat is de bedoeling, denkt hun collega Eugene Merkis. ‘Loekasjenko probeert de Europese Unie te provoceren met deze schokkende veroordeling van journalisten die werken voor een Pools medium’, zegt Merkis aan MO*. ‘Want zou er zo’n grote reactie komen als een journalist van een lokale, Belarussische krant veroordeeld was?’

Belsat, de werkgever van de veroordeelde journalistes, is een onafhankelijk Pools-Belarussisch televisiekanaal met hoofdkantoor in de Poolse hoofdstad Warschau. Het wordt hoofdzakelijk gefinancierd door het Poolse ministerie van Buitenlandse Zaken. De zender bereikt via zijn socialemediakanalen soms een groter publiek dan de staatstelevisie. ‘Dat maakt Loekasjenko zenuwachtig. Hij weet dat de kijkcijfers van de staatstelevisie dalen’, zegt Merkis.

Merkis wordt zelf ook geviseerd. ‘Sinds het begin van de protesten zat ik in totaal 35 dagen in de gevangenis. Ik werd drie keer gearresteerd. Of beter: gekidnapt.’

‘De eerste keer was echt angstaanjagend’, vertelt Merkis. ‘Op 11 augustus, twee dagen na de vervalste presidentsverkiezingen, was ik op weg naar huis toen gemaskerde mannen in gewone kleren me vastgrepen en in een auto duwden. Het mobiele internet was afgesloten. We wisten niet wat ze ons zouden aandoen. Achteraf bleek dat het agenten van de afdeling georganiseerde misdaad waren. Die sturen ze dus af op journalisten. Ze opereren als de persoonlijke garde van Loekasjenko.’

Belarussisch president Loekasjenko op de ski’s, begin deze week. Aisha Jung (Amnesty International): ‘Sinds een maand rolt zijn regime een echte terreurcampagne uit.’

© 2021, Press Service of the President of the Republic of Belarus

Oorlog

Het regime van Loekasjenko begrijpt dat de dood van Roman Bondarenko voor beroering zal blijven zorgen en probeert dus alles krampachtig in de doofpot te stoppen. Daarin gaat het erg ver. De politie maakt zo bekend dat de man overleed doordat hij dronken zou zijn geweest.

‘Elke journalist heeft reservekledij en een tandenborstel in zijn rugzak. We zijn er nooit zeker van dat we weer zullen thuiskomen.’

Journaliste Katsjarina Barysevitsj krijgt van haar hoofdredacteur bij de grootste Belarussische nieuwssite Tut.BY de opdracht om die versie van de feiten te onderzoeken. Niet veel later op 14 november publiceert ze een artikel met foto’s van het officiële autopsierapport van het ziekenhuis waar Bondarenko overleed: de man had 0,0 promille alcohol in het bloed. Voor dit artikel veroordeelt een rechter Barysevitsj tot zes maanden gevangenisstraf wegens de publicatie van ‘vertrouwelijke medische dossiers’.

De dokter die het dossier zou hebben gelekt krijgt twee jaar gevangenisstraf met uitstel.

‘Katsjarina vond iets dat afweek van het officiële verhaal. Ze deed gewoon haar werk’, zegt haar collega Maryna Zolatava. ‘Er is geen strafrechtelijk onderzoek naar de verantwoordelijken voor de dood van Bondarenko, maar wel naar onze journalist. We krijgen al lang bedreigingen en boetes, maar niemand van ons had strafrechtelijke veroordelingen tot gevangenisstraffen verwacht.’

‘Ons leven was nooit gemakkelijk, maar vandaag voert de overheid een echte oorlog tegen de media’, zegt Zolatava. ‘Als we buiten werken, kunnen we er tegenwoordig nooit zeker van zijn dat we weer thuiskomen. Elke Belarussische journalist heeft reservekledij en een tandenborstel in zijn rugzak. We zijn gewend geraakt aan de wetteloosheid, maar onderschat de psychologische impact niet. Katsjarina zat bijvoorbeeld in de gevangenis toen haar dochter achttien werd.’

Zolatava verslaat voor nieuwssite Tut.BY alle rechtszaken tegen demonstranten en journalisten, ook de rechtszaak tegen haar collega. Maar enkel personeel van de staatszender mag nog de rechtszalen binnen.

Daaruit kunnen journalisten afleiden welke processen politieke vervolgingen zijn via de rechterlijke macht. ‘Ook de rechtszaak tegen presidentskandidaat Viktor Babariko, die op 17 februari 2021 begon, kunnen we niet verslaan’, zegt Zolatava. Amnesty International beschouwt Babariko overigens als een gewetensgevangene, die enkel en alleen vastzit omwille van zijn overtuiging.

Trage Europese Unie

Oppositieleidster Svetlana Tichanovskaja, die meedeed aan de presidentsverkiezingen, verblijft nu in ballingschap in buurland Litouwen. Zij heeft scherpe kritiek op de Europese Unie. ‘Loekasjenko zal de trage reactie van de EU opvatten als een groen licht om de onderdrukking op te voeren en de protestbeweging helemaal uit te wissen’, zegt ze in een reactie aan MO*.

‘De Europese lidstaten moeten dringend alle rechters, openbare aanklagers en politiemensen die betrokken zijn bij de vervolging van journalisten en activisten toevoegen aan de sanctielijst’, zegt de oppositieleidster. ‘De aanpak van de EU om Loekasjenko tot inkeer te brengen door de druk geleidelijk op te voeren, heeft geen resultaten opgeleverd. En dat was te verwachten.’

De voorbije weken ontmoette Tichanovskaja de Finse president en premier. Ze was in Portugal, dat de huidige voorzitter is van de Raad van de EU. Op 8 maart sprak ze via videoverbinding met vertegenwoordigers van de Europese Commissie en met ambassadeurs van de EU-lidstaten. Ze roept de EU op om tijdens de volgende raadsvergadering, op 22 maart, het vierde sanctiepakket goed te keuren.

‘De aanpak van de Europese Unie heeft geen resultaten opgeleverd. Dat was te verwachten.’

Maar Belarus staat maandag niet op de agenda. ‘Belarus is geen volwaardig discussiepunt, maar elke lidstaat kan het als actueel thema opwerpen aan het begin van de vergadering’, reageert een woordvoerder van de Europese Commissie. Het Belgisch ministerie van Buitenlandse Zaken laat weten dat geen enkele lidstaat dat van plan is.

De EU hernieuwde vorige maand enkel de bestaande sancties, ook al was de situatie in Belarus toen al erger geworden. Op dit moment staan 84 personen en zeven entiteiten op de sanctielijst. Zij hebben een reisverbod gekregen en hun tegoeden in de EU werden bevroren.

‘De EU overweegt wel nieuwe sancties’, laat de Europese Commissie aan MO* weten. ‘Maar dit moeten de lidstaten onder elkaar beslissen met eenparigheid van stemmen. Wij kunnen geen informatie over die interne besprekingen bekendmaken.’

‘Als ze niet achter de feiten aan wil hollen, moet de EU nú actie ondernemen’, zegt journaliste Maryna Zolatava. ‘De namen van de openbare aanklagers en rechters die betrokken zijn bij de onderdrukking zijn bekend, ze staan in rapporten van journalisten en mensenrechtenverdedigers. Het kan toch geen grote moeite zijn om die namen snel te verzamelen en verifiëren?’

Het rapport van de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten van de VN kwam er wel mede dankzij de EU, die in september vorig jaar de resolutie indiende die leidde tot het rapport. ‘Wij hopen dan ook dat de Mensenrechtenraad, die op dit moment zitting heeft tot 23 maart, het mechanisme zal oprichten om de verantwoordelijken voor de onderdrukking te kunnen berechten’, zegt de Europese Commissie nog.

‘Een systeem van staatsterreur’

Terug naar die zestiende februari. Terwijl agenten in Minsk op de deur van het appartement van BAJ-ondervoorzitter Barys Haretski bonzen, vallen andere agenten binnen in het huis van de ouders van Alexander Burakov in Mogilev, een stad tweehonderd kilometer ten oosten van Minsk.

Burakov werkt al jaren als freelance journalist voor Deutsche Welle, een Duitse openbare omroep gericht op het buitenland. De agenten nemen de laptop, USB-sticks en mobiele telefoon van Burakovs vader in beslag. ‘Ik woon al lang niet meer bij mijn ouders, maar ik heb er mijn domicilie nog. Met de apparatuur van mijn vader zal de politie weinig kunnen aanvangen’, zegt hij. Het staatsapparaat gaat blijkbaar niet altijd even professioneel tewerk.

De Belarussische journalist Alexander Burakov in zijn appartement, dat overhoopgehaald werd door politieagenten.

© Alexander Burakov

Hetzelfde overkomt Eugene Merkis en zijn ouders in Gomel, een stad in het uiterste zuidoosten. ‘Ik geloof niet dat de politie niet weet waar ik nu woon’, zegt hij. ‘De verklaring voor deze blunders? Het is een mix van bureaucratie, gebrekkige samenwerking tussen overheidsdiensten en intimidatie van mijn familie om druk te zetten op mij.’

Burakov werkt voor een Duits medium, Merkis voor een Pools. Beide journalisten kregen in het verleden verschillende administratieve boetes van honderden euro’s. Nu werd ook hun accreditatie ingetrokken om als journalist te kunnen werken, wat hen nog kwetsbaarder maakt. ‘Er zijn talrijke berichten dat de autoriteiten de accreditatie van journalisten intrekken, onder meer van correspondenten van buitenlandse media’, schrijft VN-Mensenrechtencommissaris Michelle Bachelet in haar rapport.

‘Sinds 2008 probeert Belsat zich officieel te laten registreren in Belarus,’ zegt Merkis, ‘maar dat wordt ons steevast geweigerd. Onze journalisten krijgen geen officiële status, en vervolgens worden we vervolgd omdat we geen officiële status hebben. Een van mijn collega’s heeft al duizenden euro’s aan boetes verzameld omdat hij werkt voor een “niet-geregistreerd medium”.’

‘Loekasjenko heeft niets liever dan dat we allemaal het land verlaten.’

Maar ook journalisten van geregistreerde media worden beboet en gestraft. De onafhankelijke Belarussische nieuwssite Tut.BY was immers geregistreerd, maar dat bood geen bescherming.

‘Of de overheid ons nu beschouwt als journalisten of niet, het maakt geen verschil’, zegt Maryna Zolatava. ‘En het is onze journalistieke methode, onze populariteit en de erkenning van ons publiek die ons mediastatus geven, niet de overheid. Wij bereiken meer dan 60 procent van het internetpubliek in Belarus.’

In september 2020 spande het ministerie van Informatie een rechtszaak aan om Tut.BY zijn status van mediakanaal te ontnemen, na waarschuwingen voor het publiceren van “onjuiste informatie”. ‘In de jaren voordien kregen we nooit een waarschuwing,’ vertelt Zolatava, ‘en dan plots vier op één maand tijd. Dit is psychologische oorlogsvoering.’ Op 1 oktober 2020 werd Tut.BY voor drie maanden geschorst.

‘Elke logica is zoek, het is pure willekeur’, zegt Burakov. ‘Niemand is nog veilig in Belarus. Iedereen loopt het risico om gearresteerd te worden. De politie staat boven de wet. Ze heeft enorm veel macht buiten het systeem om. Dit regime heeft veel eigenschappen van een dictatuur. We leven nu in een systeem van staatsterreur.’

Blijven of vertrekken?

Merkis vergelijkt de situatie met een bezetting: ‘Criminele elementen binnen het regime van Loekasjenko bezetten de Belarussische staat om elke oppositie uit te roeien. Eender welke journalist die zegt geen angst te voelen, zou liegen.’

‘Ik begrijp nu beter de verhalen van mijn grootouders over de Duitse bezetting’, zegt hij. ‘Veel journalisten zijn al gevlucht naar EU-lidstaten. Bij mijn arrestaties vragen de agenten steevast waarom ik nog in Belarus ben. Wil je zo graag de gevangenis in?, klinkt het dan spottend. Loekasjenko heeft niets liever dan dat we allemaal het land verlaten.’

Burakov is niet zeker of hij in Belarus zal kunnen blijven. ‘Als dit regime blijft bestaan, zal de repressie tegen ons alleen maar toenemen. Wij doen gewoon ons werk, maar ons leven is in gevaar. Dat kan je niet eeuwig volhouden.’

‘We kunnen niet stoppen, nu ons werk belangrijker is dan ooit. Zoveel mensen hunkeren naar betrouwbare informatie.’

Bij Tut.BY denkt voorlopig niemand eraan om het land te verlaten. ‘We praten er vaak over tijdens redactievergaderingen’, zegt Maryna Zolatava. ‘Je kan het misschien niet geloven, maar ondanks de psychologische oorlogsvoering tegen ons blijven we optimistisch. We zien dat de meerderheid van de burgers politiek bewust is geworden en zich tegen Loekasjenko heeft gekeerd. Zij hunkeren naar betrouwbare informatie.’

‘We blijven schrijven,’ vervolgt Zolatava, ‘over de rechtszaken, de repressie, de politieke situatie, de houding van de EU, de gesprekken tussen Loekasjenko en Poetin, de activiteiten van Tichanovskaja en de oppositie, en de activiteiten van de protestbeweging. Dat is onze verantwoordelijkheid.’ Tut.BY houdt zelfs dagelijks een live feed bij met minuut per minuut updates.

Ook Barys Haretksi van de journalistenvereniging BAJ benadrukt die verantwoordelijkheid: ‘1900 journalisten zijn aangesloten bij de BAJ. Steeds meer leden hebben rechtsbijstand nodig in processen die tegen hen worden aangespannen. We kunnen niet stoppen, nu ons werk belangrijker is dan ooit. Maar ik moet er geen tekeningetje bij maken: ons personeel voelt zich niet veilig. Journalisten zijn opgejaagd wild. Op elk moment kunnen ze bonzen op de deur verwachten.’