Op vakantie naar bedreigd werelderfgoed

Aanschuiven voor de watervallen in Plitvice, Kroatië: prachtig UNESCO-Werelderfgoed, maar toegenomen toerisme en slecht beheer bedreigen het ecosysteem en het landschap.

ctj71081 — Flickr (CC BY-NC 2.0)

Vervuilende cruiseschepen in Venetië, aanschuivende toeristen in Brugge of op Machu Picchu, de ongenadige verwoesting van historische pracht in Palmyra. Veel toeristische trekpleisters staan op de World Heritage-lijst van UNESCO, omdat ze erkend zijn als natuurlijk of cultureel erfgoed van onschatbare waarde. Maar er is ook een lijst met ‘World Heritage in Danger’. Deze plekken zijn beschermd en tegelijkertijd bedreigd — om verschillende redenen.

Op de ‘World Heritage in Danger’-lijst staan voorlopig 54 sites die ernstig bedreigd zijn. Dat is niet alleen jammer voor de toeristen onder ons, maar het zou vooral een groot verlies betekenen voor de wereldgemeenschap. Van 30 juni tot 10 juli komt het World Heritage Committee samen in Baku, Azerbeidjan. Ze beslissen er of zes nieuwe Werelderfgoed-plekken de status ‘in gevaar’ krijgen.

Die status zorgt ervoor dat er onmiddellijke actie ondernomen wordt met geld uit het World Heritage Fund, of met fondsen van landen of privépersonen. Sommige landen vragen daarom zelf de ‘endangered’-status aan bij UNESCO voor sites waarvan zij vinden dat er meer actie nodig is. Het comité kan de status ook opleggen, wat andere landen dan weer zien als een vernedering.

Wanneer erfgoed zodanig beschadigd is dat het niet meer de karakteristieken bezit waarvoor het op de World Heritage List terechtkwam, kan het van de lijst verwijderd worden. Dit is nog maar twee keer in de geschiedenis gebeurd, met de Oryx Sanctuary in Oman en de vallei van de Elbe in Dresden.

Erfgoed in conflictgebieden

Een eerste categorie van bedreigingen is oorlog en geweld. De gevaren voor erfgoed in conflictgebieden: collateral damage (onbedoelde schade) bij gevechten, moedwillige vernietiging uit ideologische redenen, of winstbejag.

Steden zoals Sana’a en Shibam in Jemen zijn bijzonder Instagram-waardig met hun stadsmuren, ‘oudste flatgebouwen ter wereld’ en kleine straatjes, ware het niet dat er een ernstig gewapend conflict aan de gang is.

Sana’a: Instagram-waardig, maar al jarenlang het toneel van gewapend conflict in plaats van toerisme.

Kate Nevens — Flickr (CC BY-NC 2.0)

Ook Syrië is goed vertegenwoordigd op de World Heritage in Danger-lijst, met Palmyra, de kastelen van Crac des Chevaliers en Qal’at Salah El-Din en de oude stadscentra van onder andere Damascus en Aleppo. Verwoestingen door Islamitische Staat leidden tot de historische resolutie 2347 van de VN-Veiligheidsraad, die de vernieling en smokkel van cultureel erfgoed door terroristen veroordeelde.

Palmyra viel tot tweemaal toe in de handen van IS. De site werd in 2015 een eerste keer veroverd door de terreurorganisatie, wat wereldwijde commotie veroorzaakte. Na een korte periode van herovering door het Syrische leger in 2016, werd de oude stad enkele maanden later terug IS-gebied. Palmyra werd pas in 2017 definitief bevrijd.

In Palmyra werden gebouwen al virtueel heropgebouwd met de hulp van oude foto’s.

Ondertussen is IS bijna volledig van het Syrische grondgebied verdreven en is men in Palmyra begonnen aan de restauratie van artefacten, onder andere gefinancierd met Vlaams overheidsgeld. Ook internationale organisaties en andere landen staan de Syrische overheid hierin bij. Maar het is moeilijk om alles terug in zijn oorspronkelijke staat te herstellen, want veel documentatie over de beelden is mee vernietigd en restaurateurs hebben goede foto’s nodig om als voorbeeld te kunnen dienen bij hun werk.

Moderne technieken zoals 3D-printen kunnen wel helpen bij de restauratiewerken. Gebouwen werden al virtueel heropgebouwd met de hulp van oude foto’s. Toeristen kunnen de site van Palmyra intussen opnieuw bezoeken, maar zo’n bezoek zal toch nooit meer hetzelfde zijn als voordien.

Zonsondergang boven Palmyra, waar IS lelijk heeft huisgehouden

Allessandra Kochman — Flickr (CC BY-NC-ND 2.0)

Niet alleen cultureel erfgoed lijdt onder oorlog en instabiliteit, maar ook prachtige natuur. Zoals in de DR Congo: daar ligt de helft van al het tropisch regenwoud van Afrika, met verschillende soorten gorilla’s als bekendste bewoners. Aanhoudend conflict zorgt ervoor dat de nationale parken moeilijk te beschermen en te beheren zijn.

Er is stroperij en parkwachters zijn het slachtoffer van gewapende aanvallen. De nationale parken Garamba, Kahuzi-Biega, Salonga en Virunga staan al sinds de jaren 90 op de lijst met bedreigd werelderfgoed. Onder andere België en de VS hebben doorheen de jaren al miljoenen euro’s vrijgemaakt voor natuurbehoud in deze gebieden, maar de status van dit natuurlijk erfgoed zal door het geweld waarschijnlijk niet snel veranderen.

Teveel toeristen?

Ook economische ontwikkeling kan cultureel erfgoed in de problemen brengen. Vorige maand kwam het protest tegen een stuwdam in Turkije nog bij ons in het nieuws. De dam is belangrijk voor Turkije, dat geen olie- of gasvoorraden bezit maar wel de controle over water gebruikt als machtsmiddel in de regio. Minpuntje: de dam zou het eeuwenoude dorp Hasankeyf onder water zetten.

Een nieuwe internationale luchthaven nabij Machu Picchu zal door extra toeristen de druk op de site nog verhogen

Actievoerders beweren dat Hasankeyf aan genoeg criteria voldoet om erkend te worden als werelderfgoed, maar dat is niet officieel onderzocht door UNESCO. Het Turkse ministerie van Cultuur en de regering in Ankara hebben die erkenning tegengehouden. De lidstaten van UNESCO beslissen namelijk zelf wat zij waardevol achten om te nomineren voor de World Heritage List. De overheid besliste wel om een aantal historische gebouwen uit Hasankeyf te verplaatsen, zoals een tombe, een moskee en een badhuis.

Ook tegen de bouw van een luchthaven nabij Machu Picchu is er hevig protest van de lokale bevolking, archeologen en historici. Ze vrezen dat de luchthaven het landschap zal verstoren en dat laagvliegende vliegtuigen mogelijk schade zullen berokkenen. Een internationale luchthaven zal door extra toeristen de druk op de site nog verhogen, terwijl er nu al veel meer toeristen op af komen dan goed is.

In de buurt van Machu Picchu is men begonnen met de bouw van een nieuwe luchthaven

Paul Williams — Flickr (CC BY-SA 2.0)

In 2015 stelde UNESCO aanbevelingen op voor beter beheer en aangepaste bezoekersaantallen. Het comité dreigde er zelfs mee om Machu Picchu toe te voegen aan de lijst met bedreigd werelderfgoed. Desondanks bezochten 1 578 030 mensen de oude Incastad in 2018, twaalf procent meer dan het jaar ervoor.

Ook het stadsbestuur van Brugge wil de grote aantallen dagjestoeristen verminderen.

Beide gebieden staan zoals gezegd (nog) niet op de Danger-lijst van UNESCO. Plitvice Natural Park in Kroatië is evenmin ‘in gevaar’, maar heeft in 2017 wel een slechtere status gekregen. Dat is te danken aan toegenomen toerisme en slecht beheer. Die dreigen het ecosysteem uit evenwicht te brengen en het landschap te vervuilen.

Ook Venetië en haar lagune ondervinden negatieve gevolgen van een overmaat aan toeristen. Vooral infrastructuur en overlast van cruiseschepen (met hun grote vervuilende uitstoot en occasionele aanvaringen) zijn er een probleem.

Iets dichter bij ons is er het historisch centrum van Brugge, dat de keerzijde van de UNESCO-medaille aan den lijve ondervindt. Het stadsbestuur wil de grote aantallen dagjestoeristen verminderen. Er wordt geen reclame meer gemaakt voor Brugge in andere steden en er mogen slechts twee cruiseschepen per dag aanmeren. In de toekomst wil de stad ook het aantal nieuwe toeristenwinkeltjes inperken.

Werelderfgoed mag dan vaak een bijzondere vakantiebestemming zijn, toch zijn teveel toeristen nooit goed. Economische ontwikkeling en toerisme gaan vaak hand in hand en worden versterkt door een UNESCO-label. Maar net die trekpleister waarvoor je komt, kan daardoor schade ondervinden van je bezoek. Is het echt de moeite waard om daarvoor in de rij te gaan staan met alle andere toeristen?

Status ‘In Danger’

Ook voor steden die wel al een officieel plaatsje op de World Heritage in Danger-lijst toegewezen kregen, moeten we niet ver weg gaan. Het historisch stadscentrum van Wenen werd in 2017 aan de lijst toegevoegd en de waterkant van maritieme handelsstad Liverpool in 2012, omdat beiden volgens UNESCO bedreigd worden door hoogbouw en andere stadsontwikkeling.

De UNESCO dreigde er zelfs mee om Liverpool van de Wereldgoed-lijst te schrappen als de stad geen maatregelen nam om de impact van het vastgoedproject ‘Liverpool Waters’ te beperken. Het stadsbestuur houdt vol dat ze het project (inclusief voetbalstadion voor FC Everton) op zo’n manier kunnen uitvoeren dat de authenticiteit en integriteit van de wijk niet aangetast wordt.

Cynisch genoeg is een bezoekje aan Wenen of Liverpool nu meteen veel meer waard, wetende dat er grote kans is dat zulke historische uitzichten binnenkort verstoord worden door wolkenkrabbers.

De skyline van Liverpool wordt bedreigd door nieuwe stadsontwikkelingsprojecten

Arthurv — Flickr (CC BY — SA 3.0)

Natuurgeweld

Ook de klimaatverandering laat haar sporen achter op natuur en cultuur.

Het Everglades National Park in Florida (met meer dan een miljoen bezoekers per jaar) is drasland, laagland dat deels onder water staat. Door de stijging van de zeespiegel is onder andere het fragiele ecosysteem in gevaar. Zo komt er teveel zout water binnen in het gebied, waardoor het evenwicht tussen zoet en zout water verstoord wordt. Dat tast de habitat van de diverse fauna en flora aan.

De Everglades stonden tussen 1993 en 2007 al eens op de Danger-lijst, maar werden er toen uit geschrapt dankzij inspanningen en investeringen voor herstel en behoud van de natuur. Drie jaar later kreeg het gebied opnieuw de status ‘endangered’, op initiatief van de VS zelf.

De Everglades in Florida ondervinden snel de rechtstreekse gevolgen van een stijgende zeespiegel

National Park Service (CC BY-NC-ND 2.0)

Alom bekend, ook in Europa, is het hogere brandgevaar door droogte en de enorme schade die natuurbranden kunnen aanrichten. De regenwouden op Madagaskar worden daardoor bijvoorbeeld ernstig bedreigd. En daarbij komen in het geval van Madagaskar nog eens erosie en landverschuivingen, die gefaciliteerd worden door ontbossing van regenwoud voor landbouw.

Nog niet op de UNESCO-lijst van bedreigd erfgoed (al is er wel bezorgdheid), maar al wel ten prooi aan de gevolgen van de klimaatverandering:

• Het koraal in het Australische Great Barrier Reef wordt aangetast door onder andere de stijgende temperatuur van het zeewater.

• De Ayutthaya-tempels in Thailand werden in 2011 getroffen door zware overstromingen. Meer natuurrampen zijn in de toekomst niet uit te sluiten.

• De floraregio van de Kaap in Zuid-Afrika zal in de toekomst meer droogte en bosbranden moeten doorstaan, wat de uitzonderlijke biodiversiteit zou beschadigen.

Nog meer erfgoed in gevaar?

De lijst van 54 sites op de ‘World Heritage in Danger’ wordt binnenkort mogelijk nog langer. Van 30 juni tot 10 juli komt het World Heritage Committee samen in Baku, Azerbeidjan. Ze beslissen er over de uitbreiding van de lijst van Werelderfgoed en over zes nieuwe sites die genomineerd zijn voor World Heritage in Danger, waaronder de Kathmandu-vallei in Nepal met zijn vele tempels en monumenten.

Die site kreeg in 2003 al eens de status ‘in gevaar’, maar in 2007 werd beslist om dit aan te passen door de vooruitgang die was geboekt in het behoud ervan. Sindsdien kreeg de Kathmandu-vallei te lijden onder de aardbeving in 2015, gebrekkig management, verstedelijking en infrastructuurwerken zoals aanleg van wegen en uitbreiding van de luchthaven.

Die zorgen er nu voor dat de vallei opnieuw één van de vele Werelderfgoed-plekken wordt die het risico lopen verloren te gaan voor de mensheid, met dank aan de mensheid zelf.

Dharahara Tower in de Kathmandu-vallei, Nepal: een van de historische gebouwen en tempels die instortten of beschadigd raakten door de aardbeving in 2015

Laxmi Prasad Ngakhusi UNDP Nepal — Flickr (CC BY-NC-ND 2.0)