Persvrijheid en homorechten als barometer voor tanende democratie in Zuidoost-Azië

Protest tegen de militaire coup in Myanmar in Februari 2021.

MgHla via WikiMedia Commons

Op het einde van de vorige eeuw leek Zuidoost-Azië op weg om een democratisch lichtbaken in de regio te worden. Vandaag zijn sterke mannen en militaire junta’s weer helemaal terug. Wat is er aan de hand in het gebied en hoe liggen de kaarten voor de democratie?

Drie opvallende gebeurtenissen hebben het democratisch proces in Zuidoost-Azië een boost gegeven in de jaren ‘80 en ‘90 van vorige eeuw. De val van het Marcosregime in de Filipijnen in 1986, de Reformasi die eind jaren ‘90 de politiek in Indonesië dooreen schudde en de overwinning van Aung San Suu Kyi op de militaire junta in Myanmar.

Maar vandaag is de zoon van Marcos president in de Filipijnen, willen Indonesische presidentskandidaten de macht opnieuw centraliseren en is Myanmar in een gewapend conflict verwikkeld. Landen als Cambodja of Thailand lijken zich weinig aan te trekken van democratische spelregels. Om economische redenen proberen ze het Westen te paaien, maar aan de andere kant van het spectrum lonkt Peking.

Grote Broer Peking

Het spreekt tot de verbeelding dat China in enkele decennia tijd de armoedecijfers drastisch heeft doen dalen zonder vermaledijde verkiezingen. De doctrine dat je een meerpartijensysteem nodig hebt om welvarend te zijn, lijkt dus niet te kloppen. Waarom zouden Zuidoost-Aziatische regimes er dan van wakker liggen?

De regeringsleiders krijgen bovendien weinig weerwerk van hun buren. Er bestaat zoiets als ASEAN (Association of Southeast Asian Nations) een los-vast samenwerkingsverband tussen tien landen in de regio. Maar de lidstaten bemoeien zich in principe niet met elkaars binnenlandpolitiek, omdat ze bijna allemaal boter op het hoofd hebben wat mensenrechtenschendingen betreft.

Dat ASEAN op die manier geen krachtig beleid kan voeren, werd pijnlijk duidelijk in voorjaar 2021 toen de landen in volle coronacrisis bij elkaar kwamen om de situatie in lidstaat Myanmar te bespreken. In februari had het leger er een staatsgreep gepleegd met bloedige protestacties als gevolg. Het bondgenootschap wilde het geweld tegen burgers in een compromistekst veroordelen.

Couppleger Min Aung Hlaing zat voor zijn land mee aan tafel. Regeringsleidster Aung San Suu Kyi, die na haar verkiezingsoverwinning door de junta was gevangen genomen, kreeg geen uitnodiging. Uiteindelijk kwam er een vijfpuntenplan uit de bus, zonder duidelijke timing en zonder afspraken over politieke gevangenen.

De junta heeft onlangs wel aangekondigd dat de nu 78-jarige Aung San Suu Kyi gratie krijgt voor vijf van de negentien aantijgingen tegen haar. De celstraf van 33 jaar is met zes jaar ingekort. Maar verschillende verzetsgroepen blijven tot vandaag hardnekkig vechten tegen het leger.

Zo vader, zo zoon

Correcte berichtgeving over Myanmar is zeldzaam omdat het werk voor journalisten op het terrein ronduit gevaarlijk is. Maar ook in andere Zuidoost-Aziatische landen wordt de pers aan banden gelegd.

Correcte berichtgeving over Myanmar is zeldzaam omdat het werk voor journalisten op het terrein ronduit gevaarlijk is.

In de Filipijnen liet voormalig president Duterte in 2020 de uitzendvergunning van ABS-CBN schrappen. De gekortwiekte zender, die nu als ‘content creator’ doorgaat, heeft de voorbije drie jaar veel marktaandeel en dus inkomsten verloren.

Critici hebben het over een aanval op de persvrijheid, die bovendien door huidig president Marcos Junior wordt gehandhaafd. Pittig detail: dezelfde tv-zender werd in de jaren ‘70 ook al eens uit de ether gehaald, toen tijdens het bewind van zijn vader.

Dictator Ferdinand Marcos Senior, overleden in 1989, voerde twintig jaar lang een autoritair bewind waarbij duizenden doden vielen en miljarden dollars staatsgeld zouden verdwenen zijn. Hij werd uiteindelijk van de macht verdreven na een volksopstand in 1986. De indrukwekkende schoenencollectie van zijn vrouw Imelda stond symbool voor de exuberante rijkdom van zijn familie.

Zoon ‘Bong Bong’ Marcos werd vorig jaar verkozen tot nieuwe president van de Filipijnen. Maar voorlopig is van de beloofde ‘verandering’ weinig te merken. Dat vindt onafhankelijk journalist Joshua Kurlantzick.

Hij werkt voor denktank Council on Foreign Relations (CFR) en schreef eind vorig jaar de voorspellende blogpost “Waarom de democratie in Zuidoost-Azië bergaf zal gaan in 2023”. In een gesprek met IPS zegt Kurlantzick dat de tanende persvrijheid een teken aan de wand is in een regio waar democratie ooit in opmars was. ‘Er zijn maar heel weinig zelfs semi-democratieën meer en het kleine Oost-Timor is eigenlijk nog de meest vrije staat.’

Indonesië sterkhouder

Een andere sterkhouder is Indonesië, al is het erg onzeker wat de presidentsverkiezingen van volgend jaar zullen betekenen voor het land. Na twee ambtstermijnen moet huidig president Joko Widodo plaatsruimen. Defensieminister Prabowo Subianto komt in het vizier als opvolger.

Hij wordt in verband gebracht met de dood van activisten en journalisten en heeft al laten weten niet zoveel waarde te hechten aan democratie. ‘Prabowo zou de vele lokale en regionale verkiezingen kunnen afschaffen om de macht naar zich toe te trekken’, denkt Kurlantzick.

Ook de lgbtq+-gemeenschap in Indonesië houdt het hart vast. Homorechtenactivist Dede Oetomo wijst er in een opiniestuk op dat ‘seksuele moraliteit al decennialang een belangrijk strijdpunt is voor islamitische politici’.

President Widodo heeft altijd een evenwicht kunnen bewaren, maar Oetomo vreest dat er met een nieuwe leider een verbod zal komen op seks tussen mensen van hetzelfde geslacht. ‘Verzet op straat en bij het Grondwettelijk Hof zijn de beste manieren (… ) om de democratie in Indonesië te behouden’, besluit hij.

‘Lgbtq+-rechten zijn wel degelijk een graadmeter voor democratie.’

Het thema seksualiteit beroert ook in andere landen de gemoederen. Vorige maand werd een optreden van de Britse poprock band The 1975 in Kuala Lumpur stilgelegd. Zanger Matty Healy gaf kritiek op de Maleisische wet, die homoseksualiteit verbiedt, en zoende daarna zijn bassist. Geplande optredens van de band in Indonesië en Taiwan werden afgelast.

‘Lgbtq+-rechten zijn wel degelijk een graadmeter voor democratie’, zegt de Vlaamse onderzoeker Bart Gaens in een gesprek met IPS. Hij is docent aan de universiteit van Helsinki en heeft zich gespecialiseerd in relaties tussen de Europese Unie en Azië.

‘De vraag is alleen of externe kritiek, zoals het protest van The 1975, wel zo goed is’, voegt Gaens eraan toe. Hij gelooft niet dat je veranderingen van buitenaf kan forceren. Zeker niet nu de democratie overal onder druk staat, ook bijvoorbeeld in de Verenigde Staten. Daarom ziet hij meer heil in een voorzichtig open debat en een sterk maatschappelijk middenveld.

Wereldwijd fenomeen

Die wereldwijde terugval waar Gaens het over heeft, is zeker merkbaar. Kijk maar naar de toenemende homo- en transfobie en de uithalen naar ‘mainstream media’. Maar er moet er een kanttekening bij geplaatst worden. Aanhangers van Trump in de VS of van de voormalige Franse presidentskandidaat Zemmour zijn vooral democratie-moe.

Ze hebben liever een sterke autocratische leider dan eindeloze debatten in een politiek correct samengesteld parlement of diepgravende journalistiek met steekhoudende argumenten. In het Westen lijkt het systeem versleten en uitgerafeld, in Zuidoost-Azië heeft het zich nooit volledig kunnen ontplooien.

Dit artikel is de tweede aflevering in een reeks over de tanende democratie in Zuidoost-Azië, lees hier het eerste deel.