Geheime documenten onthullen financiële netwerk rond Poetin

De vriendschapsbanden van Vladimir Poetin en Sergei Roldoegin gaan terug tot hun prille jeugd. Als balorige belhamels zetten Leningrad op stelten. Vooral Poetin mengde zich graag in knokpartijen. Terwijl Poetin de macht greep, maakte Roldoegin naam als klassiek cellist en dirigent. Toch verloor het tweetal elkaar niet uit het oog. Wanneer Poetin hoog bezoek had, kwam Roldoegin geregeld optreden in de presidentiële ambtswoning. In interviews betwist hij Poetins hardvochtige imago.

Klokkenluiders berichten al jaren over Poetins verdoken rijkdom. Er zijn geruchten over offshorebedrijven, een paleis en een megajacht.

Hun vriendschap ging een stuk verder, zo blijkt nu uit gelekte geheime documenten. Uit onderzoek van het International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ) blijkt dat Roldoegin een spilfiguur is in een clandestien netwerk van naaste vertrouwelingen van Poetin, dat al meer dan twee miljard dollar versluisd zou hebben door banken en offshorebedrijven. In de documenten staat te lezen dat Roldoegin eigenaar is van talloze offshorebedrijven die betalingen van tientallen miljoenen dollars hebben ontvangen van andere bedrijven. Met de bedrijven verwierven Poetins vertrouwelingen invloed in onder andere de autoconstructiesector en de media.

Het is goed mogelijk dat Roldoegin, die beweert geen zakenman te zijn, niet de ultieme begunstigde is van deze rijkdommen. De gelekte documenten suggereren dat Roldoegin dient als stroman voor een netwerk van Poetingetrouwen, misschien zelfs voor Poetin zelf. Roldoegin weigerde commentaar te geven op gedetailleerde vragen. Aan journalisten van het Organized Crime and Corruption Reporting Project, een onderzoeksjournalistiek collectief in Oost-Europa, verklaarde hij tijdens een kort onderhoud vorige week dat hij meer tijd nodig had om de vragen te bekijken en uit te maken wat hij kon zeggen.

In de gelekte documenten zijn een honderdtal financiële deals terug te vinden. Ze zijn complex. Betalingen zijn op verschillende manieren vermomd. Op papier worden bedrijfsaandelen op een dag tijd heen en weer gestuurd. Documenten worden geantidateerd. Rechten op leningen van ettelijke miljoenen dollars worden voor een dollar doorverkocht tussen offshore bedrijven. Het resultaat is bijna altijd hetzelfde: geld en macht beweegt zich in de richting van het netwerk, naar de bedrijven en mensen die dicht bij Poetin staan. Door de verborgen deals is het netwerk in staat om miljoenen dollars van leningen te incasseren die het ontvangt van banken die gecontroleerd worden door de Russische regering.

De gelekte documenten komen uit de administratie van Monsack Fonseca, een Panamees advocatenkantoor waarbij enkele van Roldoegins bedrijven geregistreerd staan. Ze hielpen ook met het beheer van bedrijven op de Britse Maagdeneilanden en andere offshorebestemmingen.

Klokkenluiders berichten al jaren over Poetins verdoken rijkdom. Er zijn geruchten over offshorebedrijven, een paleis en een megajacht. Verschillende media hebben eerder al opgemerkt dat de kring van vertrouwelingen rond Poetin sinds zijn machtsovername extreem rijk is geworden. Maar een gedetailleerd beeld van de verborgen businessdeals van Poetins vriendenkring kon nooit hard gemaakt worden.

De gelekte bestanden tonen hoe Poetins kornuiten in het geheim hun zaakjes runnen. De boekhouding van het advocatenkantoor toont hoe gunstelingen en naasten structuren creëerden om hun bezittingen te verbergen en te verplaatsen. Het gaat over emailcorrespondenties, bankafschriften, leningen, aandeeltransacties en paspoortscans. Er zijn gedetailleerde data, cash geld en contractvoorwaarden.

Het netwerk is gebaseerd op loyauteit en langetermijnrelaties. Het is een broederschap die volledig uit Poetins vertrouwelingen bestaat. Met veel mannen wier namen verschijnen in de gelekte bestanden is Poetin al jarenlang geleden bevriend. Zo is Roldoegin de peetvader van Poetins oudste dochter. Een andere naam die prominent aanwezig is, is die van Joeri Kovaltsjoek, een bankier die Poetin leerde kennen in zijn periode op de gemeenteadministratie in Leningrad. En er is Arkadi Rotenberg, een jeugdvriend die als eigenaar van het grootste oliepijplijnconstructiebedrijf van Rusland miljardair is geworden op basis van door de staat gesponsorde projecten.

Veel mannen in het netwerk hebben naast ver teruggaande vriendschapsbanden met Poetin nog iets anders gemeen. Ze zijn allemaal verbonden aan de in Sint-Petersburg gevestigde Bank Rossija, die door de Amerikaanse regering bestempeld wordt als Poetins persoonlijke geldlade. Uit de gelekte bestanden blijkt dat de staatsbank het netwerk op poten heeft gezet. Personeelsleden van Bank Rossija zetten de offshoreconstructies op poten, maakten Roldoegin eigenaar en sluisden transacties langs banken in Rusland, Cyprus en Zwitserland.

Het economische model waarmee de leden van Poetins entourage hun winsten onder elkaar verdelen stamt eveneens uit Sint-Peterburg. In de jaren 90 creëerden Poetin en de eigenaars van Bank Rossija een coöperatieve om een gated community voor hun vakantiehuisjes te financieren. De coöperatieve had een gemeenschappelijke bankrekening, vanwaar iedereen geld kon storten en afhalen.

Poetins naam wordt in de bestanden van Monsack Fonseca nergens genoemd. Uit geluidsopnames en getuigenverslagen blijkt dat zelfs zijn dichtste vertrouwelingen hem nooit bij naam noemen wanneer ze financiële deals bespreken. Doorgaans gebruiken ze pseudoniemen, of wijzen ze naar de hemel om aan hem te refereren. Toch is het onmogelijk dat het netwerk zonder kennis en steun van Poetin kon hebben bestaan, zegt Karen Dawisha, een Amerikaanse politicologe die al jaren uitgebreid publiceert over Poetin en zijn regime. ‘Hij pakt wat hij wil,’ zegt Dawisha. ‘Als president van Rusland heb je geen contract op papier nodig. Je staat niet boven de wet; je bént de wet.’

Na een reeks gedetailleerde vragen van ICIJ te hebben ontvangen, noemde Poetins woorvoerder Dmitri Peskov de artikels ‘een aanval’ en ‘een reeks leugens’. Volgens Russische media zei Peskov dat de vragen gingen over ‘een grote verzameling zakenmensen die Poetin zelfs nog nooit ontmoet heeft’. ‘Het is gewoon te belachelijk om commentaar te geven op iets dat met ons geen uitstaans heeft,’ aldus Peskov.

Vriendschapsbanden

Op Youtube is een video terug te vinden van Arkadi Rotenberg, een voormalig judoleraar die dankzij Poetin miljardair werd. In het filmpje staat hij met een groep mannen te praten, terwijl Poetin met zijn bodyguards voorbijloopt. Rotenberg ziet hem niet passeren, maar krijgt in het voorbijgaan een liefkozende aai over de bol van Poetin, op de manier waarop je normaliter een hond of een kind aait.

Arkadi en zijn broer Boris Rotenberg zijn binnen Poetins intieme kring zijn oudste vrienden. Hun vriendschap dateert van de jaren zestig, toen ze als jongelingen judosparringpartners waren. De vriendschapsbanden bloeiden, hun zakenbelangen eveneens. Na Poetins invasie van de Krim vaardigden de Europese Unie en de Amerikaanse regering sancties uit tegen Arkadi Rotenberg. De Verenigde Staten namen ook actie tegen zijn broer Boris. Het Amerikaanse ministerie van Financiën merkte dat het tweetal tijdens Poetins periode aan de macht enorme hoeveelheden rijkdom heeft vergaard uit overheidscontracten. Zo incasseerden de broers ongeveer 7 miljard euro aan overheidsgeld voor de olympische winterspelen in Sotsji.

Dankzij zijn vriendschap met Poetin kon Roldoegin toetreden tot de exclusieve club van aandeelhouders van Bank Rossija.

In 2013, het jaar voor de sancties werden uitgevaardigd, ontving een van Arkadi Rotenbergs bedrijven enkele lucratieve overheidscontracten voor de aanleg van een gasleiding tussen Europa en Rusland ter waarde van 40 miljard dollar. Rond ongeveer hetzelfde ogenblik maakten drie anonieme bedrijven gigantische sommen geld over aan het netwerk van Poetin. Volgens de bestanden van Mossack Fonseca werden minstens twee en waarschijnlijk alle drie bedrijven gecontroleerd door Arkadi Rotenberg. Leningen van in totaal meer dan 231 miljoen dollar gingen naar Sunbarn Limited, een door de Bank Rossija gecreëerd bedrijf op de Britse Maagdeneilanden. De leningen hadden geen schema van terugbetaling. Arkadi Rotenberg weigert alle commentaar.

De Mossack Fonseca-documenten suggereren dat er verborgen zakendeals bestaan tussen Poetin en zijn oude vrienden. De documenten beweren ook ten onrechte dat Sergei Roldoegin geen politieke connecties heeft en verduisteren zijn rol in het proces. Het valt onmogelijk te ontkennen dat Roldoegin en Poetin nauwe banden hebben. Sommige experts beschouwen hem als Poetins beste vriend. In de jaren tachtig regelde Roldoegin het eerste afspraakje tussen Poetin en zijn toekomstige vrouw Ljoedmila. Poetin koos Roldoegin als de peetvader van zijn eerste kind Marija, een heilige rol in de Russische orthodoxe traditie. Op internet is het niet moeilijk om een foto te vinden van Roldoegin en Poetin die de pasgeboren Maria in zijn armen houdt.

Mossack Fonseca en een aantal Zwitserse bankiers lijken dat gemakkelijk te verkrijgen bewijs van Roldoegins banden met Poetin te negeren. Zwitserse banken zijn wettelijk verplicht te melden of hun rekeninghouders banden hebben met politici, om oneigenlijk gebruik van de rekening te voorkomen. In het jargon heten zij PEPs: ‘politically exposed persons’. De Mossack Fonseca-bestanden bevatten een aanvraag van de Zwitserse afdeling van Gazprombank om in Roldoegins naam een rekening te openen. Het aanvraagformulier vraagt expliciet of de eigenaar van het bedrijf ‘enige connecties’ heeft met PEPs of VIPs. Het antwoord, volgens de aanvraag: ‘nee.’

Nochtans had de bank de wettelijke verplichting om die verklaringen te checken, zegt Mark Pieth, voormalig hoofd van de sectie georganiseerde criminaliteit van het Zwitserse ministerie van justitie. ‘Door zijn nauwe relatie met een zittend staatshoofd is Roldoegin duidelijk een PEP.’ Gazprombank weigerde commentaar te geven. In een brief aan ICIJ antwoordt Mossack Fonseca dat het bedrijf ‘duidelijk omlijnde regels en procedures’ heeft voor politici en personen die dicht bij politici staan. Gevallen waarvan geacht wordt dat ze een verhoogd risico vertonen, vereisen intensere controles en periodieke opvolging. ‘We onderwerpen alle nieuwe en mogelijke klanten aan een rigoureuze achtergrondcheck, die vaak strenger is dan de bestaande regels en standaarden waaraan andere kantoren gebonden zijn.’

Dankzij zijn vriendschap met Poetin kon Roldoegin toetreden tot de exclusieve club van aandeelhouders van Bank Rossija. In 2010 meldde een Russische nieuwsdienst dat Roldoegin meer dan drie procent van de bank bezat. De cellist gaf in 2014 toe aan de New York Times dat hij ‘jaren geleden’ geld nodig had gehad en dat er toen maatregelen werden genomen om hem een participatie te bezorgen. Wat hij in ruil voor die aandelen moest doen, werd niet gespecifieerd.

Een meer van geld

Joeri Kovaltsjoek en Poetin vestigden hun aandacht op Bank Rossija in 1991, toen de Communistische partij van Leningrad nog zijn voornaamste aandeelhouder was. Op dat moment was Poetin als vice-burgemeester verantwoordelijk om buitenlandse investeerders aan te trekken en publiek-private samenwerkingen op te zetten.

Na de val van de Sovjetunie in december 1991 ondertekende Poetin documenten waardoor de bank eigendom werd van een nieuw opgerichte joint venture. Volgens Karen Dawisha stond dat nieuwe vehikel onder controle van onder andere Joeri Kovaltsjoek. ‘Poetins functie bestond erin om legaal te maken wat anders illegaal zou geweest zijn,’ aldus Dawisha. Kovaltsjoek werd meerderheidsaandeelhouder en voorzitter van het nieuwe Bank Rossija. Wanneer de Amerikaanse overheid hem in 2014 sancties oplegde, werd hij beschreven als een van Poetins “kassiers”.

‘Poetins functie bestond erin om legaal te maken wat anders illegaal zou geweest zijn.’

In het midden van de jaren negentig hielden Kovaltsjoek en enkele andere aandeelhouders van de bank er enkele datsja’s op na. De vakantiehuisjes lagen enkele uren buiten Sint-Petersburg, op de oostelijke oever van het Komsomolmeer. Ook Poetin had er een datsja. De mannen vormden een coöperatieve om de kosten voor de gated community te delen. De club zou later bekend worden als Ozero, het Russische woord voor ‘meer’. Uit de Mossack Fonseca gegevens blijkt dat de algemene principes van de Ozero-club tien jaar later ook bij het runnen van Bank Rossija van toepassing waren.

Op een uur rijden van de plaats waar de Ozero-coöperatieve gevestigd is, ligt het skiresort Igora. Het chique resort is naar verluidt Poetins favoriete skiverblijf. Bank Rossija financierde openlijk de constructie. Volgens het persagentschap Reuters vond het huwelijk van Poetins jongste dochter Katerina Tichonova er plaats in februari 2013. Tichonova trouwde met Kirill Sjamalov, de zoon van Ozero-lid en oorspronkelijk Bank Rossija-aandeelhouder Nikolaj Sjalamov. Nauwelijks anderhalf jaar getrouwd slaagde Kirill er als jonge dertiger in om 1,3 miljard dollar te lenen van Gazprombank. Met dat geld verwierf hij 21 procent van Sibur, een van de grootste petrochemische bedrijven van Rusland. Nauwelijks een jaar later was zijn belang al 2 miljard dollar waard.

Het skiresort is in handen van het bedrijf Ozon. Bank Rossija-voorzitter Kovaltsjoek is eveneens mede-eigenaar van Ozon. Het bedrijf ontving vanaf eind 2009 voor totaal 11,3 miljoen leningen van een offshore bedrijf in het Poetinnetwerk, zo blijkt uit de Mossack Fonseca-bestanden. De leningen werden verstrekt aan een intrest van 1 procent. Een lening van 5 miljoen werd herzien, meermaals aangepast en ten slotte in roebels omgezet. Door de wisselkoers en de aanpassingen zakte de waarde en uiteindelijk ook het verschuldigd bedrag.

Een van Kovaltsjoeks advocaten verklaarde dat informatie over Bank Rossija publiek raadpleegbaar is. ‘Wij begrijpen niet waarom u deze vragen zo nodig aan mijnheer Kovaltsjoek dient te stellen.’ Bank Rossija wenst niet te reageren op onze vragen over zijn exacte rol in het netwerk.

Oorlog en vrede

Begin augustus 2008 vallen Russische troepen Georgië binnen voor wat een vijf dagen durende oorlog zou blijken. Ze werden vervoerd met Kamaz-trucks. Poetin is een langdurige voorvechter van het bedrijf en bezocht als president geregeld de fabrieken. Hij kroop voor een publiciteitsstunt zelfs zelf eens achter het stuur van een Kamaz racemodel.

Vijf maanden later verwierf Sergei Roldoegin op heimelijke manier gedeeltelijke controle over het management van Kamaz, een bedrijf dat in 2007 een begroting van 3,51 miljard dollar liet optekenen. Volgens de Mossack Fonseca-bestanden kreeg een van Roldoegins bedrijven een geheime optie om een minderheidsaandeel in Kamaz te kopen via het bedrijf Avtoinvest.

Poetins adviseur Ruben Vardanjan was de voorzitter van de raad van bestuur en hoofdeigenaar van de bank die Avtoinvest runde. In 2008 wilde Vardanjan zijn meerderheidsbelang in Kamaz consolideren. Hij kreeg daarbij hulp van de regering van de Russische republiek Tatarstan, die overtuigd werd een significante portie van hun aandelen in het bedrijf aan hem te verkopen. In ruil kreeg Roldoegins bedrijf beslissingsrecht over hoe Kamaz gerund werd. Zo kon het beslissen over het businessplan en het budget, en kon het beslissen over welke buitenlandse bedrijven de kans zouden krijgen om in Kamaz te investeren.

Roldoegin betaalde 1,5 miljoen voor de optie en de potentiële rechten. In ruil werd van Roldoegins bedrijf verwacht dat het zou lobbyen voor het ‘project’: ervoor zorgen dat Avtoinvest een meerderheidsbelang verwierf. In april 2008 ging Tatarstan ermee akkoord om zijn aandelen in Avtoinvest onder de marktprijs te verkopen. Een maand later liet Poetin het presidentschap over aan premier Dmitri Medvedev, eveneens een vertrouweling die hij kende uit zijn Petersburgse jaren. Ondanks de officiële machtswissel lijdt het geen twijfel dat Poetin de controle bewaarde.

Tijdens zijn afwezigheid van het presidentschap steeg Bank Rossija’s balans van minder dan 4 miljard tot meer dan 8 miljard. Bovendien schakelde het netwerk van Poetingetrouwen een versnelling hoger. Op het moment waarop Poetin aftrad, was Kamaz aan het boomen en werden er grootse plannen gemaakt. Het zou de komende vier jaar anderhalf miljard dollar uitgeven om zijn productie te moderniseren en te verdubbelen. Er waren ook plannen om tot 42 procent van de aandelen aan buitenlandse investeerders te verkopen.

Maar de globale financiële crisis verlamde de Russische automobielsector. Kamaz was genoodzaakt zijn werkweek te reduceren naar vier dagen. De productie werd teruggeschroefd. Roldoegins bedrijf lichtte nooit de optie om de aandelen te kopen. In december 2008 kocht de Duitse autoconstructeur Daimler tien procent van de aandelen. Daarvoor betaalde het 250 miljoen dollar aan Vardanjans investeringsbank, de eigenaar van Avtoinvest. Vardanjan weigerde specifieke vragen te beantwoorden omdat het om vertrouwelijke informatie gaat waarover hij naar eigen zeggen niet mag spreken. ‘Het project werd uitgevoerd na een uitgebreide consultatie met juridische diensten en zakenpartners, om zeker in orde te zijn met de bestaande regulaties,’ aldus Vardanjan. Kamaz weigerde alle commentaar.

Verborgen deals

In september 2009 markeerde een complicance officer van Mossack Fonseca een transactie van het bedrijf Sandalwood Continental Limited als verdacht. De manager die voor Bank Rossija de transactie probeerde rond te krijgen, drong erop aan dat de directie van Mossack Fonseca de deal zou goedkeuren. Met een waarde van 103 miljoen dollar leek de deal te groot om zomaar te laten passeren.

Sandalwood was het scharnier van het Poetinnetwerk. Het werd voornamelijk gebruikt om geld te lenen van de Russian Commercial Bank (RCB) in Cyprus, die op zijn beurt gesteund werd door de in Moskou gelegen, door de overheid gecontroleerde VTB-bank. De lening van 103 miljoen begon als een lening van RCB aan Sandalwood. De eigenaar van RCB was Oleg Gordin, een kleine zakenman die volgens het formulier waarmee de rekening bij RCB geopend werd een achtergrond had in ‘ordehandhavingsagentschappen’. Gordin had eveneens toegang tot sommige bankrekeningen van Roldoegins bedrijf. Gordon weigert alle commentaar.

Tussen 2009 en 2012 had Sandalwood kredietlijnen bij RCB ter waarde van 800 miljoen dollar. In 2009 en 2010 leende Sandalwood voor respectievelijk 600 miljoen en 350 miljoen dollar uit. De RCB-leningen aan Sandalwood zijn hoogst ongebruikelijk voor een bank. Ze werden toegekend aan een bedrijf zonder duidelijk businessmodel waarmee het geleende geld terugbetaald kon worden. De leningen waren hoogst onzeker. Er werden geen maandelijkse afbetalingen afgesproken. Er werden enkel vage beloftes gedaan dat het verschuldigde bedrag na een zekere tijdspanne zou terugbetaald worden.

‘De aanname dat RCB een zogenaamde ‘pocket’ is voor Russische hoogwaardigheidsbekleders is volslagen ongefundeerd en heeft werkelijk niets te maken met de huidige toestand, schrijft Michael Maratheftis, communicatieverantwoordelijke bij RCB in een antwoord per e-mail na gedetailleerde vragen van ICIJ. Maratheftis zegt ook dat de bank wettelijk niet verplicht is vragen over derden te beantwoorden, maar wel altijd ‘op transparante manier’ heeft gehandeld. Hij zegt ook dat de bank ICIJ’s bevindingen heeft doorgegeven aan de wettelijke autoriteiten van Cyprus, teneinde een onafhankelijk onderzoek in te stellen.

Sandalwood fungeerde ook als link in een keten van schaduwbedrijven die onderling leningen uitwisselden. Zo kende Sandalwood aan verschillende bedrijven rechten toe. Zo ontving een van Roldoegins bedrijven voor 1 dollar maar liefst 8 miljoen dollar per jaar als intrest. Twee bankexperts die de lening van Sandalwood en een lening van RCB onder de loupe namen, zeggen dat de documenten economisch geen enkele steek houden. ‘Het lijkt erop dat deze transacties dienen om belastingen te ontduiken, te frauderen of geld wit te wassen,’ oordeelt David Weber, academisch directeur van het antifraudeprogramma aan de Universiteit van Maryland. Hij is eveneens voormalig raadslid van het toezichtsorgaan op de banken van het Amerikaanse ministerie van financiën. Volgens RCB-woordvoerder Maratheftis is de bank ‘altijd volledig in orde met de wettelijke regulaties om witwassen tegen te gaan’.

Volgens een analyse van de Mossack Fonseca-gegevens zou tussen 2008 en 2013 ongeveer twee miljard dollar door het netwerk gepasseerd zijn, het meeste daarvan via Sandalwoord Continental. Sandalwood diende ook als een soort creditcard, die aan meer dan twintig dozijnen leende. Wanneer Sandalwood uitleende aan andere offshorebedrijven, gebeurde dat met terugbetalingstermijnen van soms wel twintig jaar.

Bij de lening van 103 miljoen had Sandalwood het bedrag van RCB geleend en onmiddellijk doorgegeven aan het Cypriotische bedrijf Horwich Trading. De Bank Rossija-manager die de transactie hoopte rond te krijgen, wilde dat de verantwoordelijken van Mossack Fonseca de leenovereenkomst tussen Sandalwood en Horwich Trading snel zouden afhandelen. Een van de vennoten van Mossack Fonseca suggereerde dat het beter was een brief op te stellen die het advocatenkantoor bij voorbaat vrijpleit van enige betrokkenheid, waarschijnlijk om te vermijden verantwoordelijk gehouden te worden voor eventuele plunderingen van de RCB-rekeningen. Op dat moment mengde medeoprichter Jurgen Mossack zich in de discussie. ‘Ik vind dit delicaat,’ schreef hij in een in het Spaans opgestelde mail. Hij was ongerust dat ze getuige zouden zijn van betalingen waarvan de oorsprong en de bestemming van twijfelachtig allooi waren.

De Bank Rossija-manager legde uit dat de lening opgevat was om voordeel te spinnen bij een belastingverdrag tussen Cyprus en Rusland. Om goedkeuring te krijgen bezorgde hij een brief die schadeloosstelling garandeerde en een regulier terugbetalingsschema voor de lening. Het is de enige lening van de RCB aan Sandalwood met een afbetalingsschema. Het is ook de enige keer dat de leiding van Mossack Fonseca voorbehoud schijnt aangetekend te hebben.

De aanpassingen bleken voldoende voor Mossack Fonseca. De Panamezen namen ook genoegen met het feit dat het Zwitserse advocatenbureau Dietrich Baumgartner & Partners hielp met het papierwerk van het Rossijanetwerk. ‘Aangezien we al jaren met deze cliënt van een gereputeerde Russische bank werken en onze juridische referentie een zeer bekend Zwitsers advocatenkantoor is, denk ik dat we de verklaringen kunnen aanvaarden en groen licht geven,’ schreef een advocaat van Mossack Fonseca’s kantoor in Liechtenstein. Dietrich Baumgartner & Partners laten weten geen commentaar te willen geven. Een latere mail verduidelijkt hoeveel Mossack Fonseca Sandalwood voor zijn diensten aanrekende. In ruil voor het papierwerk om de lening van 103 miljoen dollar veilig te stellen, verdiende het advocatenkantoor 2030 dollar.

Mediageheimen

Michaïl Lesin was een spilfiguur in de pogingen van Poetin en Bank Rossija om de Russische media te controleren. Hij was Poetins eerste mediaminister, werd tijdens zijn tweede ambtstermijn presidentieel adviseur en verzorgde het propagandaprogramma van het regime. Lesins betrokkenheid in het beleid loopt parallel met de aangroei van het media-imperium dat Bank Rossija uitbouwde. Als minister speelde Lesin een sleutelrol in het beleid om al te kritische media in handen te brengen van eigenaars die de lijn van het Kremlin genegen waren. Door deze aanpak werden alle stemmen die zich kritisch toonden voor het regime gaandeweg gemuilkorfd.

Nadat Medvedev Poetin als president afloste, verliet Lesin de regering en ging hij aan de slag bij het door Bank Rossija gerunde Gazprom-media, de grootste private mediagroep van het moment. Gazprom-Media was deel van het mediaconglomeraat dat Bank Rossija uitbouwde. Als voorzitter van de raad van bestuur stond Joeri Kovaltsjoek in die tijd bekend als ‘de Russische Rupert Murdoch’. In 2005 kocht Bank Rossija een aandeel in een bescheiden televisienetwerk, dat Poetin vervolgens als nationale zender aanwees, waardoor het bereik en de winst gevoelig toenam. Gazprom-Media nam ook de kritische zender RTV over, die na de overname terug in de pas liep.

Lesin was Poetins eerste mediaminister, werd tijdens zijn tweede ambtstermijn presidentieel adviseur en verzorgde het propagandaprogramma van het regime.

Uit de Mossack Fonseca-bestanden blijkt dat zowel Lesins als Bank Rossija’s mediadeals een verborgen dimensie hadden. Ook Lesin had met Gloria Market Ltd. sinds 2011 een bedrijf op de Britse Maagdeneilanden. Hij creëerde het om geld te verzamelen uit advertising. In de jaren 90 had Lesin met Video International al een adverteerdersbureau op poten gezet dat op een bepaald moment twee derde van de nationale tv-adverteerdersmarkt in handen had. Hoewel Bank Rossija publiekelijk 16 procent van Video International in handen had, beschikte het via een van Roldoegins offshorebedrijven over een extra 12,5 procent. Volgens de boekhouding van 2014 tekende het bedrijf in kwestie een inkomen op van ongeveer 10 miljoen. Een advocaat van Video International weigerde om gedetailleerde vragen te beantwoorden, omdat de informatie volgens hem niet openbaar is in Rusland.

Roldoegins bedrijf hield er meer op na dan louter aandelen in bedrijven. In 2011 sloot het bedrijf een geantidateerd akkoord met een offshorebedrijf op de Kaaimaneilanden. De inkomsten gingen naar Zwitserland, waar antidateren legaal is. Er werden identieke hoeveelheden aandelen verhandeld tussen beide partijen, zodat er de factor geen aandelen uitgewisseld hoefden te worden. De bedrijven betaalden de winst uit alsof de deals daadwerkelijk hadden plaatsgevonden. In 2011 verdiende Roldoegins bedrijf op die manier 436.800 dollar. Sandalwood verdiende tussen 2008 en 2011 bijna vier miljoen dollar.

Crisismanagement

Poetins kring van vrienden en zakenpartners wordt gedreven door twee principes: vertrouwelijkheid en controle. Ze hebben een hekel aan risico’s. Poetin heeft in het verleden al getoond dat hij bereid is agressieve stappen te ondernemen om geheimhouding te garanderen en de gemeenschappelijke fondsen te beschermen.

In december 2011 was het Cypriotische financiële systeem, waar Sandalwood het gros van zijn zaken deed, in zware problemen gekomen. Het land moest onderhandelen met Rusland over een noodlening. Naar het eind van het jaar toe begon Sandalwood in samenwerking met RCB zijn leningen naar Ove Central over te zetten, een ander bedrijf op de Britse Maagdeneilanden. In 2012 droeg Sandalwood tientallen leningen over aan Ove Financial. De leningen waren soms honderden miljoenen dollars waard, maar werden doorgaans voor 1 dollar overgeheveld, soms zelfs gratis.

Ove Financial diende ook als een van de aandeelhouders van Michaïl Lesins Gloria Market. Ove Financial was werkzaam in Luxemburg, waar het tumult dat op dat moment in Cyprus heerste ondenkbaar was. Het bedrijf maakte ook gebruik van het in Panama gelegen offshorebedrijf Morgan & Morgan. Uit de vele protesten in het emailverkeer blijkt dat de managers van Bank Rossija allesbehalve gelukkig waren met de dienstverlening van Mossack Fonseca, omdat het kantoor te lang talmde om documenten in orde te brengen, of ze niet op de gevraagde manier presenteerde.

Nadien bleef het netwerk bleef bestaan, maar dan zonder Mossack Fonseca of Sandalwood Continental. Bijgevolg was Sandalwood in 2013 genoodzaakt de deuren te sluiten. Poetins partners wijzigden nog andere dingen om het netwerk te vergrendelen. Een nieuwe vertrouweling nam Roldoegins plaats in als eigenaar van het bedrijf dat in Kanmaz actief was geweest. Roldoegin toonde zich niet altijd de meest meegaande stroman. Op een bepaald moment beklaagde een van de Bank Rossija-officials zich in een e-mail aan Mossack Fonseca dat het vaak moeilijk was om hem bepaalde documenten te doen ondertekenen. Op die manier werd dat probleem omzeild.

Hoeveel geheimen over het Poetinnetwerk Michaïl Lesin meenam in zijn graf, zullen we waarschijnlijk nooit weten.

Terzelfdertijd begonnen de leden van de Ozero-groep een deel van hun massale rijkdom over te hevelen naar hun kinderen. Arkadi Rotenberg benoemde zijn zoon Igor als eigenaar van zijn geheime offshorebedrijfjes. Die generationele transfers zijn een teken van het ontstaan van een nieuwe Russische aristocratie.

De Rotenbergs en andere miljardairs die floreren onder Poetins bescherming hebben een heuse impact op de Russische economie. Volgens een Credit Suisse-rapport uit 2014 bezit de toptien van rijkste Russen 85 procent van alle rijkdom in het land. 83 procent van de bevolking moet het stellen met een persoonlijk vermogen van minder dan 10.000 dollar. Ongelijkheid in Rusland is zo erg dat het een eigen categorie verdient, aldus het rapport.

Link

Lees meer over #PanamaPapers

In 2014 nam Lesin ontslag bij Gazprom-Media. De Russische pers wijt zijn afscheid aan een conflict tussen hem en Rossija Bank-voorzitter Kovaltsjoek. Lesin verhuisde naar de Verenigde Staten, waar hij naar verluidt voor miljoenen dollars in vastgoed bezat, wat hem verdacht maakte bij de Amerikaanse autoriteiten. In november 2015 stierf Lesin aan een hartaanval in een hotel in Washington. Vier maanden later verkondigde de forensisch patholoog in Washington dat zijn dood niet natuurlijk was. Volgens de autopsie stierf Lesin aan een stomptrauma en had hij blauwe plekken op zijn nek, borst en ledematen. Zijn dood wordt momenteel onderzocht door de politie.

Hoeveel geheimen over het Poetinnetwerk Michaïl Lesin meenam in zijn graf, zullen we waarschijnlijk nooit weten.

Met dank aan Olesya Shmagun and Roman Anin van het Organized Crime and Corruption Reporting Project.