Bouwt Polen dodelijke migratiemuren aan de grenzen voor politiek gewin?

December 2021: in de Pools-Belarussische bossen overnachten migranten en vluchtelingen in de winterse kou.

© Kacper Pempel / Reuters

De Poolse regering bouwt een nieuwe muur op de grens met de Russische exclave Kaliningrad, die ingesloten ligt tussen Polen en Litouwen. Via de oostelijke landsgrens, die met Belarus, proberen vluchtelingen en andere migranten intussen nog steeds de Europese Unie binnen te komen. ‘Het zullen opnieuw schrijnende taferelen worden’, waarschuwen lokale hulpverleners nu de winter er weer aan komt.

‘Vanwege de verontrustende informatie over de lancering van vluchten uit het Midden-Oosten en Noord-Afrika naar Kaliningrad heb ik besloten maatregelen te nemen om de veiligheid aan de Poolse grens met de oblast (bestuursregio, red.) Kaliningrad te versterken door deze grens af te sluiten.’

Zo kondigde de Poolse minister van Defensie Mariusz Blaszczak (PiS) begin november aan dat er een nieuwe grensafsluiting zou komen tussen Polen en de Russische stad Kaliningrad (zie kaart). Die exclave bevindt zich ten westen van het Russische moederland, tussen Polen en Litouwen.

De muur moet 2,5 meter hoog en 3 meter breed worden, gemaakt van drie rijen prikkeldraad en voorzien van elektronische bewakingssystemen en camera’s. De bouw is ondertussen volop aan de gang. In de omgeving van Dubeninki en Gołdap werd al een prikkeldraadsysteem geplaatst. Andere locaties zullen snel volgen.

“Migratiemuur”

De nieuwe “migratiemuur” moet een crisis zoals in 2021 voorkomen. Toen probeerden duizenden vluchtelingen de Pools-Belarussische grens over te steken. Poolse en andere EU-leiders beschuldigden de Belarussische regering er toen van de migratie te organiseren om druk te zetten op de EU. Dat zou die doen als reactie op de sancties omwille van de staatsrepressie in Belarus. De Belarussische president Loekasjenko is een belangrijke bondgenoot van Russisch president Poetin.

Om gelijkaardige redenen bouwt Polen nu een muur met de grens van Kaliningrad. De Poolse defensieminister meent dat het hek aan de Belarussische grens ‘een hybride aanval vanuit Belarus heeft voorkomen’. Daarmee doelt hij op de zogenaamde poging van Rusland en Belarus om Polen, maar ook de EU, te destabiliseren.

De directeur van Khrabrovo Airport in Kaliningrad gaf in een interview met het Russische persbureau Interfax aan dat de luchthaven zou proberen luchtvaartmaatschappijen uit de Perzische Golf en Azië aan te trekken. Maar verder zijn er maar weinig aanwijzingen dat Poetin migranten en vluchtelingen, net als de Belarussische president, effectief zou gebruiken als drukkingsmiddel.

Poetin zit in nauwe schoentjes nu het Oekraïense leger er steeds beter in slaagt Russische troepen terug te dringen uit het Oekraïense grondgebied. Maar of het bewust overbrengen van migranten en vluchtelingen om ze de grens met de Europese Unie over te zetten impact zal hebben op het verloop van de oorlog, is nog maar de vraag.

‘De situatie is stabiel, zowel aan de grens als aan de grensovergangen met Kaliningrad.’

Ook spreken de cijfers tegen dat meer mensen de grens tussen Kaliningrad en Polen zouden proberen oversteken. ‘Sinds begin 2022 staken 11 mensen de grens tussen Rusland en Polen illegaal over’, vertelt Mirosława Aleksandrowicz, woordvoerder van de grenswacht in de regio Warmińsko-Mazurskiego.

De laatste keer dat mensen aan de grens onderschept werden, was in september, gaat Aleksandrowicz verder. Toen werden vier Tadzjieken opgepakt door officieren van de grenswachteenheid Warmińsko-Mazurskiego. ‘Ze wilden naar Duitsland reizen’, verduidelijkt de woordvoerder van de grenswacht. ‘In oktober registreerden we geen gebeurtenissen met betrekking tot het overschrijden van de grens van Rusland met Polen. De situatie is stabiel, zowel aan de grens als aan de grensovergangen met de oblast Kaliningrad.’

Politieke strategie

De keuze om een nieuwe migrantenmuur op te trekken maakt deel uit van een paradoxale houding van Polen ten opzichte van migranten en vluchtelingen, klinkt het bij hulporganisaties en vrijwilligers in Polen.

‘Er heerst een discours waarbij Oekraïense vluchtelingen als oorlogsslachtoffers gezien worden die recht hebben op opvang, terwijl migranten aan de Belarussische grens afgeschilderd worden als gelukzoekers die best worden tegengehouden’, verklaart Aleksandra Loboda van Grupa Granica, een Poolse burgergroepencoalitie die migranten en vluchtelingen ondersteunt. ‘Dat ook zij vaak uit oorlogsgebieden komen, wordt daarbij wijselijk verzwegen.’

De Poolse regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) heeft zich altijd openlijk uitgesproken tegen migratie. ‘Het politieke discours van “wij versus zij” vond ingang in de Poolse regering in 2015’, zegt criminoloog en jurist Witold Klaus. Klaus leidt het departement Criminologie en het Centrum voor Migratierecht aan de Polish Academy of Sciences. Daarnaast is hij bestuurslid van een organisatie die juridische bijstand verleent aan vluchtelingen en migranten in Polen.

‘Op dat moment, in 2015, bereikte de migratiecrisis in de EU zijn hoogtepunt, maar tegelijk kwamen er maar weinig vluchtelingen effectief naar Polen. De zogenoemde “dreiging” kreeg wel een centrale plaats in de verkiezingsstrategie van politieke partijen. Die antivluchtelingenretoriek hielp PiS aan de overwinning en werd nadien verder uitgedragen binnen de regering. Met de crisis aan de Belarussische grens in 2021 stak die retoriek opnieuw de kop op.’

‘Uit het engagement aan de grens en de massale opvang van Oekraïense vluchtelingen blijkt alleszins niet dat Polen tegen hulp aan mensen in nood zouden zijn.’

Dat Polen ook nu een grensmuur optrekt aan de grens met Kaliningrad, lijkt daarom meer op een politiek-strategische zet, denkt ook Loboda. ‘Het past in het politieke plaatje. De militarisering van de Poolse grenzen, het aansturen van illegale acties door de grenswachten en het negeren van internationale humanitaire verdragen: het zijn instrumenten om verkozen te worden. Net als lgbtqi+-rechten wordt migratie gebruikt voor populistische doeleinden.’

‘Migranten worden als een bedreiging voor Polen voorgesteld. Waardoor het sluiten van de grenzen als een goede, doortastende en beschermende maatregel gezien wordt, die op de goedkeuring van het electoraat kan rekenen.’

Onderzoek uit 2021 van het peilingsinstituut Centrum for Public Opinion Research (CBOS) toont aan dat 48% van de bevraagden tegen opvang van vluchtelingen uit conflictgebieden is. Maar het is nog maar de vraag of de volledige publieke opinie zich achter een beleid van strenger bewaakte grenzen stelt.

‘Het lijkt inderdaad zo dat de publieke opinie overwegend positief staat tegenover een strenger bewaakte grens met Kalinigrad’, zegt Klaus. ‘Maar wellicht is dat eerder uit vrees voor Rusland, dat zich de afgelopen maanden toonde als een gevaarlijk land dat conflict niet schuwt, en niet noodzakelijk omdat de Polen tegen hulp aan mensen in nood zijn. Uit het engagement van hulporganisaties aan de grens en de massale opvang van Oekraïense vluchtelingen blijkt dat alleszins niet.’

Legale acties

Een reactie van de Europese Unie op de bouw van de nieuwe Poolse grensmuur is er vooralsnog niet. ‘De Europese houding is dezelfde als die op de Belarussische grens, de Grieks-Turkse grens en het grensbeleid in Italië: stilzwijgend navelstaren’, stelt Klaus. ‘De Unie steunt de bouw niet, maar veroordeelt die ook niet. Migratie ligt gewoon te gevoelig.’

Nochtans, zegt de jurist en criminoloog, is er het risico dat aan de Pools-Russische grensmuur wel degelijk Europese migratiewetten geschonden zullen worden. Dat is het geval als er pushbacks gebeuren, collectieve uitzetting en refoulement (ofwel: het terugzenden van vluchtelingen naar hun land van herkomst terwijl ze vervolging vrezen, wat verboden is binnen het VN-Vluchtelingenverdrag). Daarnaast gaan grensmuren ook vaak gepaard met mensenhandel wat mee opgenomen is in het Europese verbod op dwangarbeid. Bovendien moeten EU-lidstaten het recht op vrijheid en non-discriminatie garanderen.

Mensenrechtenorganisaties spanden omwille van de situatie aan de Belarussische grens al een vijftigtal rechtszaken aan bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens. Dat deden ze vooral op basis van artikel 3 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, dat foltering, onmenselijke of vernederende behandeling en onmenselijke of vernederende bestraffing verbiedt.

Recent oordeelde een provinciale rechtbank in de Poolse stad Bialystok dat de pushback van een Irakese familie door Poolse grenswachten in september vorig jaar illegaal gebeurde. De zogenaamde pushbacks zijn een illegale praktijk, waarbij overheden vluchtelingen en andere migranten terugsturen zonder hen de kans te geven bescherming aan te vragen in Europa.

Maar dat zo’n rechtszaken ook effectief leiden tot een vervolging, acht Klaus weinig waarschijnlijk. ‘In theorie is het mogelijk om individuele grenswachters te vervolgen. Maar het aspect van individuele verantwoordelijkheid is moeilijk aan te tonen. Bovendien zullen die vervolgingen niet voorkomen dat pushbacks gebeuren, omdat de opdracht van hogerop komt.’

Zinloos

De grensmuur aan de Belarussische grens kostte Polen ruim 500.000 euro. Toch heeft hij geen ontradend effect, blijkt uit het aantal migranten en vluchtelingen dat de grens toch probeert over te steken. De afgelopen weken probeerden dagelijks ruim 100 mensen de muur over te klimmen.

Die pogingen hebben niet zelden fatale gevolgen. In juli verdronk ook een Egyptische man in de rivier Świsłocz. Begin oktober merkte de Poolse grenswacht het levenloze lichaam van een man aan de Belarussische zijde van de grens op. Eind oktober nog werd het lichaam van een Soedanese man gevonden in een rivier in de grensregio. De Helsinki Foundation for Human Rights maakt melding van zeker 200 mensen die aan de grens verdwenen zouden zijn.

‘In de winter worden de bossen ijskoud met zware onderkoeling, voedseltekort en sterfte als gevolg.’

‘Mensen zijn hopeloos en kunnen geen kant op’, legt Loboda uit. ‘De situatie in Belarus is onveilig. Migranten worden er door honden achterna gezeten en mishandeld door grenswachten. Ze wagen zich daarom toch aan de oversteek, met het risico op illegale pushbacks of gevaar voor eigen leven.’

Hoeveel migranten en vluchtelingen vastzitten ergens aan de Pools-Belarussische grens is onbekend. Maar mensenrechtenorganisaties en vrijwilligers weten dat de situatie waarin deze mensen verkeren precair is. ‘Vorige week alleen kregen we al 160 verzoeken voor humanitaire hulp binnen’, klinkt het bij Loboda.

‘Dat zijn alleen verzoeken die naar ons gericht zijn. Andere organisaties krijgen net dezelfde aanvragen. Dat aantal zal blijven stijgen, zeker nu de temperaturen dalen. In de winter worden de bossen ijskoud met zware onderkoeling, voedseltekort en sterfte als gevolg.’

Klaus beaamt. ‘De situatie aan de Pools-Belarussische grens is ten opzichte van vorig jaar nauwelijks veranderd. Misschien worden mensen die vastzitten aan de grens niet meer rechtstreeks door Loekasjenko gestuurd of gesponsord, maar ze worden nog steeds gemarteld, mishandeld en opgejaagd door de Belarussische grenswachten. En hun Poolse grenswachters blijven pushbacks uitvoeren. Het blijven schrijnende taferelen.’