Politieke crisis in Bolivia: tijdelijke regering komt steeds meer in het nauw

Gezondheidswerkers van ‘Hospital del Norte’ nemen deel aan een protestactie om meer personeel en bescherming te vragen. Bolivia kampt met systeem van publieke gezondheidszorg dat jarenlang verwaarloosd werd.

© Reuters David Mercado

In Bolivia zorgt de aanslepende lockdown voor extra druk op de interimregering van presidente Jeanine Añez. Die had op 3 mei presidentsverkiezingen moeten organiseren, maar de pandemie gooide roet in het eten. Het gebrekkige crisismanagement en een nieuw corruptieschandaal vreten intussen aan de populariteit van Añez.

Op 10 maart werden de eerste gevallen van COVID-19 vastgesteld in Bolivia. De regering Añez was er als de kippen bij om sterke maatregelen af te kondigen. Het luchtruim werd afgesloten voor vluchten van en naar Europa – de eerste besmettingen werden vastgesteld bij twee dames die terugkeerden uit Italië. En op 22 maart ging een algemene lockdown van kracht die ook de Bolivianen in huis moest houden.

De maatregel speelde overigens in de kaart van de arbitraire regering van Añez. Straatprotesten werden er mee lamgelegd en verkiezingscampagnes opgeschort. Daardoor kan de regering – vooralsnog voor onbepaalde tijd- haar gang gaan.

Santa Cruz, corona-hotspot

Op 24 mei stond de coronateller in Bolivia op 5579 besmettingen en 230 doden, met 575 mensen die van de ziekte herstelden. Vooral de dichtbevolkte regio van Santa Cruz is zwaar getroffen, met 67 procent van de besmettingen en 60 procent van de overlijdens.

Santa Cruz groeide van 50.000 inwoners in de jaren 1950 tot meer dan twee miljoen vandaag. Het is de grootste stad van Bolivia. Het gelijknamige departement is het grootste van het land en meer dan tien keer zo groot als België.

Meer dan een derde van het bruto nationaal product (bnp) wordt in Santa Cruz gegenereerd. Hier ligt het hart van Bolivia’s agro-industrie. Meer dan zeventig procent van het voedsel van de Bolivianen komt uit deze streek. Santa Cruz heeft ook de grootste olieontginning van het land en levert hout voor de export. Het was ook in dit departement dat vorige zomer maanden lang hevige bosbranden woedden.

De hoofdstad La Paz, die 3600 meter hoog ligt, lijkt minder vatbaar voor het virus. De Boliviaanse arts en expert hoogtegeneeskunde Gustavo Zubieta verklaart dat onder meer door de overvloedige UV-stralen op die hoogte.

‘De mensen houden het niet langer vol, vooral de meest kwetsbare groepen raken financieel in de problemen.’

Wanneer ik Gustavo Pedraza, kandidaat-vicepresident voor Carlos Mesa, contacteer voor een interview, vraagt hij een dagje uitstel. ‘Vandaag mag ik mijn huis uit’, laat hij via WhatsApp weten. Één voormiddag in de week mogen de Bolivianen naar buiten. Wie wanneer, dat bepaalt het laatste cijfer op hun identiteitskaart.

‘De voorbije twee maanden heeft de bevolking de lockdown bijzonder goed nageleefd en zich aan de richtlijnen gehouden,’ zegt Pedraza, ‘maar we zitten op een kantelpunt. De mensen houden het niet langer vol, vooral de meest kwetsbare groepen raken financieel in de problemen. Als we ons door de corona-infecties laten leiden, ziet het er slecht uit. De piek wordt in juni verwacht, maar zolang kunnen de mensen gewoon niet thuisblijven.’

Kampioen van informeel werk

Bolivia is wereldleider in de informele economie. Volgens een studie van het Internationaal Monetair Fonds (IMF) uit 2018 komt 62,3 procent van het bruto nationaal product uit informeel werk. 70 tot 80 procent van de bevolking verdient zijn/haar brood met straatverkoop of andere informele jobs.

Door de lockdown hebben die informele werkers allemaal huisarrest. In Santa Cruz brokkelt het draagvlak voor de maatregel met de dag af. Zo’n 30 procent van de bevolking zegt er zich niet langer te willen houden aan de lockdown. Mensen willen weer aan het werk. Maar burgemeester Sosa stelt pas vanaf 1 juni een lichte versoepeling in het vooruitzicht.

In La Paz en El Alto werd de lockdown-stilte wel erg rumoerig doorbroken op de vooravond van 1 mei, de Dag van de Arbeid, maar ook in aanloop naar 3 mei, de datum van de geplande maar door corona opgeschorte presidentsverkiezingen. Tegenstanders van de regering protesteerden met potten- en pannengerammel en voetzoekers, tegen de honger en vóór een nieuwe datum voor de presidentsverkiezingen.

Ook op zondag 10 mei werd er in een aantal steden geprotesteerd tegen de lockdown, uit honger en uit algemeen ongenoegen met de regering-Añez.

Het vuilnis van K’ara K’ara

In Cochabamba woont een harde kern van MAS-aanhangers, de partij van ex-president Evo Morales (Movimiento al Socialismo). Die vluchtte vorig jaar het land uit. Vooral in de wijk K’ara K’ara is het onrustig.

Wat voorafging:

• Het begon veelbelovend: Evo Morales werd in 2005 de eerste inheemse president van Bolivia.

• Hij maakte drie ambtstermijnen rond (terwijl een president er maar twee kan aanblijven volgens de grondwet).

• In 2016 vraagt Morales in een referendum om de grondwet aan te passen voor een extra ambtstermijn. Het resultaat is een ‘neen’, maar Morales negeert de uitkomst.

• Op 20 oktober 2019 waren er opnieuw presidentsverkiezingen.

• Morales moest in november 2019 de vlucht nemen naar Mexico, vergezeld van zijn vicepresident, voorzitter én vicevoorzitter van de Senaat.

• Een interim-regering, onder leiding van Jeanine Añez, vulde het vacuüm op.

• Op 3 mei 2020 zou Bolivia de verkiezingen nog eens overdoen, maar daar stak de coronacrisis een stokje voor.

De inwoners van K’ara K’ara , gedreven door honger en armoede en boos op de regering, lappen de lockdown aan hun laars en willen opnieuw aan de slag. ‘De regering belooft ons water en voedselpakketten, maar we zien niets, het blijft bij loze beloftes’, zo klinkt het.

Een aantal inwoners werpt al bijna twee weken wegblokkades op en verhindert de toegang tot de stortplaats van de stad. Daardoor ligt intussen meer dan 6000 ton afval opgehoopt in de straten en de ziekenhuizen, uitgerekend tijdens deze pandemie. De actievoerders leggen de regering Añez een eisenpakket voor van veertien punten. Ze vragen onder meer gratis water- en voedselbedeling, minstens zes maanden uitstel van terugbetaling van schulden aan de banken, een opschorting van de lockdown, een duidelijke datum voor de verkiezingen en uiteindelijk het aftreden van presidente Añez en haar regering.

De gezondheidszorg in Bolivia is historisch verwaarloosd. Eerst door de neoliberale regeringen en vervolgens ook door Evo Morales.

De protesterende bevolking speelt het hard en neemt geen genoegen met een overleg met de plaatselijke gezagdragers. Ze eist een gesprek met directe afgevaardigden van de regering. Maar die heeft al laten weten dat er niet te onderhandelen valt over het opheffen van de lockdown of over het ontslag van de regering. Al die protesten zijn volgens deze regering ingegeven door MAS-activisten die de mensen betalen om herrie te schoppen.

In de chaos van de protesten is ook de extreem-rechtse groep Resistencia Juvenil Cochala (RJC) opnieuw opgedoken tijdens confrontaties met actievoerders. De leden zijn berucht om hun optreden tijdens de controversiële verkiezingen van oktober vorig jaar, waarbij ze het ontslag van Evo Morales vroegen. Daarmee steekt de polarisering van voor de pandemie weer helemaal de kop op.

Frustratie en verontwaardiging

De bevolking is niet alleen hongerig en lockdown-moe. Ze is ook gefrustreerd over de aanpak van de gezondheidscrisis door deze regering. Volgens Miguel Crespo, directeur van de ngo Probioma in Santa Cruz, is die aanpak volkomen geïmproviseerd en wordt er gespeeld met de gezondheid van de Bolivianen.

Jeanine Añez zelf toont zich aan het publiek met een plaatje om de hals dat het virus zou tegenhouden, maar experten spreken met klem tegen dat zo’n plaatje effectief is. En een priester in Cochabamba strooide op Witte Donderdag wijwater vanuit een helikopter om de inwoners te beschermen.

Maar op een meer structureel niveau kampt Bolivia met een systeem van publieke gezondheidszorg dat heel erg te wensen overlaat. De wortels daarvan liggen in een historische verwaarlozing, eerst door de neoliberale regeringen en vervolgens ook door Morales. In de publieke ziekenhuizen is er gebrek aan beschermend materiaal, testcapaciteit en uitrusting voor intensieve zorgen. Verzorging in de privéziekenhuizen is voor de doorsnee Boliviaan onbetaalbaar.

Door dit alles laten heel wat mensen die medische zorgen nodig hebben zich niet behandelen en kan het nieuwe coronavirus zich verder verspreiden.

Corruptieschandaal met medische toestellen

De frustratie over die situatie steeg vorige week ten top, toen er een gigantisch corruptieschandaal aan het licht kwam bij de aankoop van 170 beademingstoestellen. Het bleken om te beginnen de foute toestellen te zijn: ze waren alleen geschikt voor het beademen in ambulances tijdens het overbrengen naar het ziekenhuis, maar niet voor beademing op intensieve zorgen.

De toestellen waren bovendien ook nog eens extreem duur betaald. Bolivia zou met geld van de Interamerikaanse Ontwikkelingsbank 4,7 miljoen dollar hebben betaald voor 170 toestellen, aan 27.683 dollar per stuk. Terwijl volgens de Spaanse leverancier elk toestel om en bij de 10.000 dollar kostte.

Om haar imago niet nog meer te beschadigen en elke persoonlijke verantwoordelijkheid af te wimpelen besloot presidente Añez meteen om haar minister van Gezondheid, Marcelo Navajas, te ontslaan. Ze stelde ook onverwijld een onderzoek in naar de verantwoordelijken. Navajas was nog maar sinds begin april minister van Gezondheid. De vorige, Aníbal Cruz, was opgestapt omwille van een intern conflict over de aanpak van de crisis.

Inmiddels zijn door het corruptieschandaal een handvol betrokken personen van het ministerie van Gezondheid aangehouden voor verhoor. Er is ook een kroongetuige, Fernando Humerez, die verder onderzocht wordt.

Terwijl iedereen in de ban van corona is, vaardigde de interimregering een omstreden ggo-decreet uit.

Humerez is zakenman en manager van de voetbalclub Wilstermann en de vroegere profliga van het Boliviaanse voetbal. De man is een uitgesproken supporter van Evo Morales. Humerez heeft zich vrijwillig aangegeven bij de onderzoekers omdat hij, naar eigen zeggen, in het bezit is van belangrijke informatie. Volgens hem heeft de Spaanse leverancier de Boliviaanse staat bedrogen.

Intussen is al gebleken dat heel wat tussenpersonen betrokken waren bij de afhandeling van de zaak. Elk van die tussenpersonen zou meer dan een miljoen dollar opgestreken hebben bij de transactie. Gewezen minister Navajas, kroongetuige Humeres en een derde betrokkene blijven alvast in voorlopige hechtenis. ‘Dit corruptieschandaal heeft het vertrouwen in deze regering nog verder ondermijnd’, zegt kandidaat-vicepresident Pedraza. ‘Het dreigt de gespannen situatie nog erger te maken.’

De agro-industrie regeert het land

En terwijl iedereen in de ban is van de coronagolf maakte de interimregering van de gelegenheid gebruik om een omstreden decreet uit te vaardigen. Dat decreet geeft het fiat voor het gebruik van genetisch gemanipuleerde zaden voor tarwe, maïs, katoen, suikerriet en andere gewassen op Boliviaans grondgebied.

Eerder al had oud-president Evo Morales de deur opengezet voor ggo-soja. Probioma-directeur Miguel Crespo, is verontwaardigd: ‘Het is de agro-industrie die deze regering aanstuurt.’ Zijn ngo legt zich toe op duurzame landbouw met respect voor de lokale biodiversiteit.

Het decreet lokte onmiddellijk heftig protest uit. In een publieke verklaring, onderschreven door 14.000 burgers en 300 organisaties, waaronder ook Probioma, worden elf bezwarende argumenten opgesomd. De ondertekenaars stellen onder meer dat het decreet ingaat tegen de grondwet, waarin ggo’s expliciet worden verboden. Het vormt een bedreiging voor de voedselzekerheid en de voedselveiligheid van de bevolking, het stimuleert het gebruik van herbiciden, wat een gevaar is voor de volksgezondheid, en het verhoogt de afhankelijkheid van de agro-industrie.

Ook de Senaat vaardigde een document uit waarin hij aanklaagt dat het decreet vooral de belangen van de agro-industrie veiligstelt en niet de volksgezondheid.

De organisaties die de verklaring ondertekenden vragen nu aan het parlement, waar MAS in de meerderheid is, om de afschaffing van dit nieuwe decreet.

Aftellen naar nieuwe verkiezingen

Met dit alles neemt de druk op de regering-Añez elke dag toe. De voedingsbodem voor het ongenoegen is het ontoereikende management van de coronacrisis, maar ook de vaststelling dat deze regering haar boekje van interimbevoegdheden te buiten gaat.

Nu met een decreet over de ggo’s, dat ingaat tegen de grondwet, maar eerder al door de banden met Venezuela en Cuba op te zeggen en de Cubaanse dokters in Bolivia weer naar huis te sturen.

Een breed cluster van sociale en economische sectoren gaf vorige week in La Paz een persconferentie met drie expliciete eisen:

• een versoepeling van de quarantaine,

• het afvoeren van het decreet 4232 over de nieuwe ggo-wetgeving

• en een duidelijke datum voor de uitgestelde presidentsverkiezingen.

Eerder al stelde het parlement voor om die verkiezingen te laten doorgaan op 2 augustus, 90 dagen na de eerder vastgelegde datum van 3 mei. Maar de definitieve beslissing is nu in handen van het kiestribunaal.

Welk Bolivia dan?

Naar aanleiding van de onzekere verkiezingsdatum en de corruptieaffaire stelde de feministische en anarchistische columniste Maria Galinda haar landgenoten op Facebook de vraag om intussen eens na te denken: ‘Welk Bolivia willen we eigenlijk?’

Op dit eigenste moment bevinden we ons tussen twee vuren, stelt Galinda. ‘De regering-Añez is het helemaal niet te doen om het belang van de Bolivianen. Deze oligarchische, racistische regering heeft een traditie van persoonlijke verrijking en ze vindt bovendien dat ze daar recht op heeft.’

‘Ex-minister van Gezondheid Marcelo Navajas is zich wellicht van geen kwaad bewust,’ aldus Galinda. ‘Hij heeft gehandeld zoals zovelen in de Boliviaanse politiek, vanuit de belangen van zijn eigen hacienda. Maar gezondheidszorg is een recht en geen koopwaar. De affaire met de beademingstoestellen is slechts het topje van de ijsberg.’

Maar ook de regering van Evo Morales was in hetzelfde bedje ziek, vindt Galinda. Het was een volkse regering, maar die vond evengoed dat het haar beurt was om te profiteren , eenmaal ze aan de macht was. Ook de Masistas (MAS-aanhangers, red.) hebben zich verrijkt op kosten van de staat. Het is dezelfde koloniale mentaliteit, schrijft Galinda. ‘Laat ons dus eens goed nadenken: welk Bolivia willen we?’