Portret van een rebellenbeweging

Lees verder in deze reportage van Tim Van Steendam ook:

• De koorknapen van M23

• Rwandese pionnen op het Congolese schaakbord

Kolonel Kazarama kijkt vanop een houten dakterras uit over Rubare, het dorpje op 70 kilometer ten noorden van Goma dat M23 tijdens een ware veldslag eind juli 2012 op het Congolese regeringsleger heeft veroverd.

‘Dat was een geweldige strijd,’ herinnert de militaire woordvoerder van de rebellenbeweging zich, de handen nonchalant in de zakken van zijn camouflagekleurige uniform. ‘Daar hebben we bewezen dat M23 een echte rebellie is, met strijders die bereid zijn om te sterven voor hun idealen. De FARDC (Forces Armées de la République Démocratique du Congo, het Congolese regeringsleger, nvdr) schrok van onze grote militaire kracht en is op de vlucht geslagen. We hebben wapens en voertuigen in beslag genomen en honderden FARDC-soldaten zijn naar ons kamp overgelopen. Zo zijn we nog sterker geworden.’

Van het wapengekletter dat hij zich herinnert is vandaag nog weinig te merken. De rebellen en de regering respecteren een voorlopig staakt-het-vuren terwijl leiders en bemiddelaars van alle betrokken partijen in de Oegandese hoofdstad Kampala zich een weg uit de impasse trachten te palaveren. Alsof hij de vredigheid extra wil benadrukken, stuurt Kazarama een van zijn loopjongens om een bak drank en even later worden de grote bruine flessen Guinness en Primusbier, ondanks het vroege ochtenduur, vlotjes ontkurkt.

Vanop het terras waar we zitten ziet de sfeer er inderdaad vrij relaxed uit, althans aan de zijde van de rebellen. Ze banjeren lachend in zwarte gummilaarzen en uniform door de modderige hoofdstraat of springen fluks uit de laadbak van een Toyota Prado, hun Kalasjnikov losjes over de schouder gedrapeerd. De dorpelingen zelf schuilen onder rieten afdaken voor de eerste buien van het regenseizoen en kijken gelaten naar de zoveelste militaire bezettingsmacht in de afgelopen twintig jaar..

Ook al controleert M23 maar een minieme fractie van het immense Congolese grondgebied – een strookje van ongeveer 45 kilometer op 30 kilometer tegen de Rwandese en Oegandese grens, in een land van bijna 2,5 miljoen vierkante kilometer – toch heeft de groep in binnen- en buitenland al flink wat herrie veroorzaakt. In augustus bracht de VN Group of Experts een rapport uit waarin aan de hand van getuigenissen, observatie en informatie van inlichtingendiensten werd aangetoond dat M23 wordt aangestuurd en bevoorraad vanuit Rwanda, de naburige dwergstaat die in het verleden door de VN al meermaals officieel op de vingers werd getikt vanwege haar bemoeienis in het eindeloze Oost-Congolese conflict. Het is echter geen thema waar Kazarama veel aandacht aan wil besteden. Hij ontkent alle beschuldigingen uit het verre buitenland en vindt daarbij volmondige steun bij de andere officieren die rondom hem wat op een plastic tuinstoel zitten te suffen of zelfgenoegzaam hun bier met cola naar binnen klokken.

‘Al die zogenaamde ngo’s hebben hun eigen agenda,’ beweert hij. ‘Wij zijn een beweging vóór en dóór Congolezen. Dat M23 de bevolking zou terroriseren, zoals we overal mogen lezen, is nog zo een leugen. Wij hebben de bevolking net bevrijd van de terroristen uit Kinshasa (de Congolese hoofdstad waar president Kabila zetelt, tweeduizend kilometer meer naar het oosten, nvdr). Dat kan u toch zelf met eigen ogen vaststellen? Kijk naar al die mensen daar op straat. Mochten wij zulke bandieten zijn, dan zou je hier toch niemand zien? Non, monsieur, wij zijn de goeden in dit verhaal.’

Jaren van moord en brand

Het verhaal van Kazarama begon officieel begin april 2012 toen een 300-tal militairen uit het FARDC aan het muiten sloeg, maar eigenlijk moeten we veel verder terug in de tijd. M23, le Mouvement du 23 mars, verwijst met haar naam naar het vredesakkoord van 23 maart 2009. Toen sloot de Congolese regering een vredesakkoord met de rebellen van CNDP, de terreur zaaiende rebellen onder leiding van de door het Internationaal Strafhof in Den Haag gezochte warlords Bosco Ntaganda en Laurent Nkunda. Volgens het plan zou onder andere de militaire vleugel van CNDP (Congrès National pour la Défence du Peuple) in het FARDC worden opgenomen. Niet toevallig behoren de soldaten die M23 hebben opgestart allemaal tot het (ex-)CNDP.

Sinds de genocide in 1994 in buurland Rwanda uitbrak is het nooit echt meer stil geweest in Oost-Congo. Kris Berwouts (49) werkte 25 jaar lang voor diverse ngo’s in Oost- en Centraal-Afrika en is tegenwoordig actief als onafhankelijk Afrika-expert. Hij slaat het conflict al jaren vanop de eerste rij gade.

Berwouts: ‘M23 is in de eerste plaats ontstaan uit een deel van het militaire leiderschap van het CNDP van Laurent Nkunda. Na de akkoorden van 23 maart 2009 en de integratie in het leger is het CNDP veel groter en machtiger geworden dan het daarvoor was. Van een echte integratie was eigenlijk nooit sprake. Hun leiders voerden legereenheden in Noord- en Zuid-Kivu aan, terwijl CNDP daarvoor alleen in delen van Noord-Kivu opereerde. CNDP-officieren kregen plots controle over meer manschappen en meer strategische mijnsites. Omdat hun chain of command intact bleef, werden ze een soort leger binnen het leger.’

De officiële verklaring van Kolonel Kazarama luidt dat de M23-rebellie enkel en alleen is opgericht omdat de regering haar beloftes uit 2009 niet is nagekomen, maar die argumentatie vindt Berwouts ongeloofwaardig: ‘Integendeel, die onderhandelingen in 2009 hebben het CNDP alleen maar sterker gemaakt. Het is mijn analyse dat M23 is ontstaan omdat president Kabila op het punt stond het parallelle commando van CNDP binnen het regeringsleger te ontmantelen. Ik weet dat mensen uit de kring rond Kabila stappen ondernamen om Bosco Ntaganda in Oost-Congo te vervangen door een loyaler iemand. Het feit dat men toen effectief begon met het overplaatsen van CNDP-troepen naar andere provincies, weg van de Kivu’s, was vermoedelijk de druppel die de emmer deed overlopen.’

Iedereen heeft schrik

Ook Alain Cuma gelooft dat er veel meer schuilgaat achter de rebellenbeweging dan ze wil laten uitschijnen. De 24-jarige radiojournalist van Radio Kivu 1, een lokale radiozender die nogal wat populariteit geniet onder de bevolking omdat ze haar kritiek op de rebellen niet spaart, schudt het hoofd wanneer we hem vertellen over Kazarama’s uitspraken dat M23 een beweging voor en door Congolezen is.

‘Het militaire en politieke kader wordt misschien bevolkt door Congolezen maar dat is slechts uiterlijke schijn,’ zegt hij. ‘Het politieke kader bestaat uit poppen. En van het militair kader weet iedereen weet dat het wordt gestuurd vanuit Rwanda en Oeganda. Dat wisten wij al voor het rapport van de Verenigde Naties verscheen. Onze bronnen op het terrein zien al maanden beweging aan de grens. M23 is dus misschien een beweging door Congolezen maar alleszins niet vóór de Congolezen.’

Hoewel M23 zelf beweert dat ze ‘de Congolezen bevrijdt en de mensenrechten verdedigt’ berichten ngo’s, VN en lokale media voortdurend over plundering, verkrachting en moord.

‘Het zijn ordinaire criminelen,’ zegt Cuma. ‘Enkele dagen geleden heb ik op onze website het bericht geplaatst dat M23 de chef de localité van Rumangabo heeft gemarteld en vermoord. Ze hebben hem nadien teruggevonden in de brousse, met zijn tong aan een stoel genageld. Enkele dagen later, op zijn begrafenis, hebben ze nog eens drie leden van zijn familie opgepakt. Zij zijn voorlopig vermist maar ik twijfel er niet aan dat ze binnenkort ergens worden gevonden.’

Aan het eind van het gesprek geeft Cuma toe dat hij zich ernstige zorgen maakt. Onlangs hebben ze op de website een foto van een ontmoeting met M23-leider Sultani Makenga geplaatst met daaronder de boodschap ‘J’ai serré la main du diable’ – ‘Ik heb de hand van de duivel geschud’. Sindsdien krijgt hij telefoons van M23 om te melden dat zijn berichtgeving hen niet bevalt. Een kritische houding kan ernstige gevolgen hebben in Congo, getuige de vele moorden en verdwijningen van criticasters de afgelopen jaren. In augustus riep Amnesty International zowel M23 als de Congolese regering nog op om een einde te maken aan de aanhoudende intimidaties en bedreigingen van mensenrechtenactivisten en journalisten. “Natuurlijk heb ik schrik,” zegt Cuma. “Maar iedereen heeft schrik. Niemand is te vertrouwen, niet de rebellen maar ook niet de regering. Het gevaar kan echt van alle kanten komen.”

Kabila is slecht, wij zijn goed

De rebellen nodigen ons uit om aanwezig te zijn bij de inhuldiging van een nieuwe chef de localité in Rubare. Volgens Kazarama zullen we met eigen ogen kunnen vaststellen dat de Congolese bevolking aan hun kant staat. Wanneer we hem het verhaal van Cuma over de doodgemartelde chef in Rumangabo onder de neus schuiven haalt hij, zoals steeds wanneer er een heikel thema opduikt, de schouders op. ‘Dat gelooft u toch zelf niet, monsieur? Ik kan u met de hand op het hart zeggen dat wij geen geweld toestaan en dat soldaten die zich misdragen worden gestraft.’

De protserige aanstelling van de nieuwe chef de localité, een pion van M23 uiteraard, lijkt een strategie om de hearts and minds van de lokale bevolking te veroveren. Alle dorpelingen worden met een megafoon uit velden en huizen gebruld om te verzamelen onder het golfplaten afdak voor wat ooit kruidenierszaak Alimentation Bethlehem was. Op een rij plastic tuinstoelen zit een tiental kaderleden van M23 naast elkaar, stuk voor stuk figuren die voor god weet welke functies zijn aangesteld.

Nzabirinda Ntambara is aanwezig. Hij behoorde als sécrétaire exécutif tot de politieke hofhouding van CNDP en volgens een van de vele perscommuniqués die de beweging online heeft gezet is hij binnen M23 aangesteld als minister van Visserij, nota bene in een gebied waar geen enkele vis zwemt. Ali Musagara is er ook. Hij is minister van Jeugd, Sport en Ontspanning, en dat in een oorlogszone waar kinderen bij daglicht in de bananenplantage werken.

Het volk, voornamelijk Hutu’s die in de jaren zestig vanuit Rwanda zijn geëmigreerd, staat in een halve cirkel voor dat geïmproviseerde podium en wordt op afstand gehouden door jonge soldaten die hun Kalasjnikov kruiselings tegen de borst gedrukt houden.

Een na een mogen de aanwezige kaderleden hun zegje doen en dat lukt de ene al wat beter dan de andere. Terwijl hij in een privégesprek vooral een stonede indruk nalaat blijkt Kazarama zich voor een publiek tot een gepassioneerd spreker te ontpoppen. Hij oogst hier en daar wat bijval met zijn kritiek op het (non-)beleid van president Kabila. Er valt ook wat over te zeggen. In Goma, een stad van goed een half miljoen inwoners, ligt werkelijk geen meter asfalt; arbeidsbeleid is onbestaande; de drinkwater- en elektriciteitsvoorziening zijn problematisch; ziektes als cholera en malaria zijn vruchtbaar in de vluchtelingenkampen rondom de stad; de Oost-Congolees wordt door de regering simpelweg aan zijn lot overgelaten – maar wanneer hij het over de eigen nobele motieven van M23 heeft valt er een ongemakkelijke stilte over de menigte. Kazarama probeert middels een vraag-en-antwoord-spel wat enthousiasme op te wekken maar enkel diegenen die het dichtst bij de soldaten staan laten wat vaag gemompel horen.

De hele ceremonie wordt vastgelegd op twee digitale camera’s, bediend door twee jonge snaken die zich de hele dag in het spoor van de woordvoerder ophouden. Hij zegt hen wat en waar ze moeten filmen. Het was opvallend dat ze tijdens de speeches niet een keer het volk in beeld namen. Achteraf wordt het beeldmateriaal op de laadbak van een Toyota Jeep geknipt en geplakt en meteen op een laptop geüpload. Bij navraag blijkt het te gaan om de mensen die ook soleildugraben.com beheren, de website via dewelke M23 elke zoveel dagen haar propaganda in woord en beeld verspreidt. Op de website staat een telefoonnummer van een persverantwoordelijke in Europa, Canada en Amerika. Ze zijn ook actief op facebook en andere sociale media. Deze jongens hebben het belang van public relations en imagovorming in een wereld die veel verder reikt dan de boorden van het Kivumeer alvast goed begrepen. Het is de modus operandi van een moderne Congolese rebellenbeweging. Wat een verschil met de tientallen andere gewapende groeperingen (Mai-Mai, FDLR, Raia Mutomboki, Pareco, LRA, …) in de regio die vooralsnog het imago van primitieve krijgers in de brousse cultiveren.