Stilzwijgen van de EU maakt van migranten-pushbacks een standaardprocedure

Aan de grens met Griekenland

© Toon Lambrechts

Terwijl de ogen van de wereld op de coronacrisis gericht waren, scherpten Griekenland en andere landen op de Balkanroute hun migratiebeleid aan. Vooral met de illegale praktijk van zogenaamde pushbacks: vluchtelingen en andere migranten terugsturen zonder hen de kans te geven bescherming aan te vragen in Europa. ‘Er is niemand die de politiek verantwoordelijken op de vingers tikt.’

Februari van dit jaar lijkt een eeuwigheid geleden. Aan de landsgrens tussen Griekenland en Turkije escaleerde toen de situatie aan de grens van Europa. De Turkse president Erdogan had aangekondigd dat Turkije ‘de grens opent’, en daarop verzamelden zo’n 12.000 vluchtelingen en migranten zich aan de Turkse zijde van die grens. Sommige op eigen kracht, anderen met bussen ingelegd door de Turkse autoriteiten.

Erdogan was misnoegd over de gang van zaken in Syrië, over de spanningen met Griekenland omtrent Cyprus en over het gebrek aan Europees geld om Turkije te helpen met de opvang van vluchtelingen. Hij besluit om die vluchtelingen in te schakelen als drukkingsmiddel. Het komt tot hevige rellen met de Griekse ordetroepen. Minstens twee mensen verliezen daarbij het leven. De beelden zorgen voor angstzweet in de Europese hoofdsteden. Een perfecte crisis leek zich aan te kondigen.

De coronacrisis bood Griekenland de gelegenheid om bootvluchtelingen strenger aan te pakken.

En toen werd het stil. De coronacrisis hield het nieuws en de samenleving in een houdgreep, en zelfs voor een crisis aan de Europese buitengrens was er geen aandacht meer. De Turkse leiders beseften dat het momentum verloren gegaan was en evacueerden de vluchtelingen aan de grens. Griekenland ging in lockdown: iedereen Menoume Spiti, de Griekse versie van ‘Blijf in uw kot’.

Uit de kampen geplukt

Niet alles viel stil. Integendeel: de Griekse autoriteiten zagen mogelijkheden. De aandacht van de publieke opinie en media lag nu elders, en ngo’s, juridische organisaties en journalisten hadden geen toegang meer tot de vluchtelingenkampen. De vluchtelingenkwestie stond al op scherp door de situatie op de grens met Turkije en op de Egeïsche eilanden.

De coronacrisis bood de gelegenheid om bootvluchtelingen strenger aan te pakken en vooral om de pushbacks zienderogen te doen toenemen.

Zo arriveerde op 30 maart de politie in vol ornaat in Diavata, een opvangkamp even buiten Thessaloniki. De ordediensten namen een dertigtal vluchtelingen mee uit het kamp. Ze kregen te horen dat hun documenten vernieuwd zouden worden, maar in werkelijkheid zou de politie hen in busjes stoppen en hen naar de grens met Turkije rijden.

In het detentiecentrum van Paranesti gebeurt hetzelfde. De nacht erop worden beide groepen de grens overgezet, terug naar Turkije. In de maanden erop herhalen dergelijke pushbacks zich verschillende keren. Ook op straat in Thessaloniki en bij de voedselbedeling pakt de politie mensen op en zet ze hen de grens over.

Alexandra Bogos volgde die situatie de voorbije maanden op de voet. Ze maakt deelt uit van het Border Violence Monitoring Network, een organisatie die pushbacks en geweld op de Balkanroute in kaart brengt. ‘Pushbacks gebeuren al jaren aan de Grieks-Turkse grens, maar zodra de lockdown begon, liepen onrustwekkende berichten binnen over pushbacks vanop het vasteland.’

‘De eerste raid op het kamp in Diavata,’ verduidelijkt ze, ‘was vooral gericht op mensen die niet geregistreerd waren en die in tentjes buiten de containerwoningen leefden. Of op mensen die geen geldige papieren meer hadden omdat ze moeilijk toegang krijgen tot de asieldiensten.’

‘Het handhaven van coronamaatregelen bood een gedroomd excuus om dakloze vluchtelingen op te pakken en uit te wijzen.’

De eerste politierazzia in Diavata was misschien geïmproviseerd, de daaropvolgende raids waren dat duidelijk minder, vertelt Bogos. ‘Ook de arrestaties in Thessaloniki leken steeds systematischer te worden. Het handhaven van de maatregelen bood een gedroomd excuus om dakloze vluchtelingen op te pakken en uit te wijzen.'

De Griekse overheid ontkent dat er pushbacks plaatsvonden. Zelfs na bezorgde reacties van internationale organisaties zoals het Vluchtelingencommissariaat van de Verenigde Naties (UNHCR) en de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) zwegen de Griekse autoriteiten.

‘Toch lijkt het dat pushbacks vanuit het binnenland stopten na de vernieuwde media-aandacht en de reacties van UNHCR en IOM. Wie nu gearresteerd wordt zonder geldige papieren, wordt opgesloten in een detentiecentrum in Xanthi of Paranesti. Maar de pushbacks aan de grens gaan gewoon door.’

Lockdown als buitenkans

Bogos is er zeker van dat de illegale deporaties in de hand werden gewerkt door de lockdown. ‘Dat speelde een rol, net als de massale aanwezigheid van politie op straat om coronamaatregelen te handhaven. Net als het feit dat ngo’s, journalisten en advocaten geen toegang tot de kampen meer kregen. Er was een mogelijkheid om van een aantal vluchtelingen af te raken en de autoriteiten maakten daar dankbaar gebruik van. Hoeveel mensen er tussen maart en juni illegaal de grens zijn overgezet vanuit Thessaloniki, weten we niet, maar het zijn er zeker honderden. Sommige onder hen leefden al jaren in Griekenland.’

‘Een aantal van de mensen die we juridisch begeleidden, bleken plots in Turkije te zitten.’

Ook Dimitris Koros, advocaat en coördinator juridische dienst van de Greek Council for Refugees, volgde de situatie in Thessaloniki zo goed en kwaad als het kon op tijdens de lockdown. ‘Maar tussenkomen konden we niet.’

‘Het gebrek aan zichtbaarheid kwam de autoriteiten erg handig uit’, bevestigt ook Koros. ‘Hoe minder zichtbaar, des te minder controle. De coronamaatregelen waren zeker noodzakelijk, maar wakkerden een erg autoritaire aanpak aan. De grens werd de facto verlegd naar Thessaloniki. We konden niet tussenkomen zoals voor de pandemie, en een aantal van de mensen die we juridisch begeleidden, bleek plots in Turkije te zitten.’

Ook het Griekse parlement zat thuis door de coronacrisis, en dat leek voor minister van Migratie Notis Mitarachi een goede gelegenheid om nieuwe regelgeving door te duwen. Die zou zijn diensten in staat stellen om een pot met ‘zwart geld’ te creëren, met als argument dat de situatie ‘flexibiliteit’ vraagt.

Onder druk van de oppositie moest Mitarachi zijn voorstel afzwakken. Maar er ligt nog wel een voorstel op tafel dat voorziet dat het ministerie van Migratie officiële documenten na zes maanden mag vernietigen.

Intussen zet de Griekse overheid in op een verdere versterking van de landsgrens met Turkije. Het lijkt erg waarschijnlijk dat er een herhaling volgt van de Grieks-Turkse grenscrisis van februari, gezien de spanningen tussen beide landen.

Honderden politieagenten werden in de regio gestationeerd en er werd een hele bewakingsinfrastructuur uitgerold. Een extra hek, thermische camera’s, afluisterapparatuur… Zelfs de orthodoxe kerk deed een duit in het zakje en doneerde nachtkijkers aan de ordediensten. Ook Frontex, het Europees grensbewakingsagentschap, blijft aanwezig in de regio.

Levensgevaarlijk spel op zee

Eind april pochte minister voor Migratie Mitarachi dat er die maand geen nieuwe vluchtelingen op de eilanden waren gestrand. Dat was al jaren niet meer gebeurd.

‘Op dit moment eindigt haast iedere poging om de Egeïsche Zee over te steken in een pushback. Zelfs wie de eilanden bereikt, is niet veilig’, weet Nathalie Gruber. Ze werkt voor Josoor, een organisatie die de situatie aan de Griekse buitengrens opvolgt vanaf de Turkse kant. ‘We hebben weet van een aantal gevallen waarin vluchtelingen na hun aankomst verdwijnen en later weer in Turkije opduiken.’

‘Op dit moment eindigt haast iedere poging om de Egeïsche Zee over te steken in een pushback.’

Voordien kwamen berichten over dergelijke pushbacks op zee ook door, maar volgens Gruber is er nu sprake van een patroon. Sinds maart drijft de Griekse kustwacht systematisch vluchtelingen terug naar Turkse wateren.

Dat gebeurt op twee manieren. De kustwacht benadert soms een boot, maakt de motor onklaar en prikt de boten lek. Daarna worden de stuurloze bootjes naar de Turkse kant gesleept. De andere tactiek: nadat ze de motor hebben gesaboteerd varen de schepen van de kustwacht zo dicht bij de rubberbootjes dat die geen andere keuze hebben dan rechtsomkeer te maken.

‘Wat we ook zien is dat mensen die erin slagen de kust te bereiken “verdwijnen” en opnieuw opduiken in Turkije. Ze worden opgepakt en op reddingsboten terug naar de Turkse wateren gesleept. Dat gebeurt vooral op het eiland Samos, maar ook elders. In het algemeen lijkt het erop dat de Griekse kustwacht er alles aan doet om boten terug te drijven, en daar slagen ze behoorlijk goed in’, aldus Gruber.

Achtergelaten reddingsvest op Lesbos

© Toon Lambrechts

Eind februari, tijdens de grenscrisis van Turkije en Griekenland, werd een boot met vluchtelingen aangevallen door gemaskerde mannen. Ze maakten de motor onklaar en lieten de boot achter op zee. ‘Soms zijn het de boten van de Griekse kustwacht die de pushbacks uitvoeren, soms boten met in het zwart geklede, gemaskerde mannen’, vertelt Gruber. ‘We nemen aan dat ook zij tot de kustwacht behoren.’

‘Wanneer de boot te veel beschadigd werd, of wanneer vluchtelingen toch de kust bereiken, zet de Griekse kustwacht de mensen op reddingsvlotten en slepen hen terug richting Turkije. In alle gevallen observeert de Turkse kustwacht vanaf de zijlijn. Zij grijpen in wanneer een boot in ernstige moeilijkheden komt, en brengt het vaartuig dan terug naar de Turkse kust.’

‘Pushbacks zijn nu standaardprocedure. De Griekse overheid voelt zich gesterkt door de stilzwijgende steun van de EU.’

Zowel in de Griekse als in de internationale media doken foto’s en video’s op van pushbacks op zee. Toch ontkennen de Griekse autoriteiten opnieuw dat er iets aan de hand is. ‘Pushbacks zijn nu de facto de standaardprocedure, zowel op zee als aan de landsgrens. De Griekse overheid voelt zich gesterkt door de stilzwijgende steun van de EU en de goedkeuring van de eigen bevolking.’

‘De coronacrisis creëerde een momentum. Maar het beleid is evenzeer een reactie van Griekenland op de gebeurtenissen van februari en maart toen Turkije de grenzen voor open verklaarde’, weet Gruber verde. ‘Ook het feit dat de publieke opinie achter dit beleid staat speelt een rol. Turkije wordt gezien als een bedreiging, en vluchtelingen worden afgeschilderd als handlangers van dat land.’

‘Wat me erg schokt, is dat er getuigenissen opduiken over hoe de Griekse kustwacht vluchtelingen dwingt om hun reddingsvesten uit te doen. Dat brengt mensen moedwillig in gevaar’, vertelt Gruber.

De pushbacks op zee kosten mensenlevens, zo bleek eind juni. Een boot verdween volledig van de radar. Een andere werd opgepikt door de Turkse kustwacht, maar pas nadat vier mensen overboord waren gevallen. Eén daarvan kon zwemmend de kust bereiken, de drie anderen zijn nog steeds vermist.

Gruber verwacht dat er de komende maanden nog pushbacks volgen. ‘De situatie in Turkije is sterk verslechterd. Voor de coronacrisis zat zo’n 18 procent van de vluchtelingen in Turkije zonder inkomen, nu zou dat 88 procent zijn volgens een recente studie. Door de economische gevolgen van de pandemie speelden de meeste vluchtelingen hun toch al magere inkomen kwijt.’

‘Tegelijk valt de Turkse politie vooral Afghaanse vluchtelingen lastig,’ gaat Gruber verder, ‘en werden Syriërs tegen hun wil gedeporteerd naar Syrië. Veel andere opties dan te vertrekken resten er dan niet. Zowel Griekenland als Turkije doen er alles aan om van vluchtelingen af te raken.’

Kruizen tegen corona

Ook elders op de Balkanroute zijn pushbacks een gangbare praktijk geworden. Zowat alle landen sturen vluchtelingen die gevat worden aan de grens terug naar af.

Het is in de eerste plaats de Kroatische grens met Servië en Bosnië die vluchtelingen angst aanjaagt. In de nasleep van de vluchtelingencrisis van 2015 begon de Kroatische politie met het systematisch terugsturen van vluchtelingen, ook wie elders in het land opgepakt werd. De pushbacks verlopen bovendien erg bruut, als afschrikking voor andere vluchtelingen.

Het geweld aan de Kroatische grens escaleerde de afgelopen jaren al, maar nam tijdens de lockdown nog toe. Amnesty International meldde dat een groep van 16 Pakistanen en Afghanen in de nacht van 26 mei gevat werd door de ordediensten. De mannen werden vastgebonden en afgetuigd met metalen staven, hun verwondingen werden ingesmeerd met etenswaren. Bij een andere pushback spoot de politie oranje kruizen op de hoofden van vluchtelingen, als ‘medicijn tegen corona’.

‘Wat vluchtelingen aan de grens meemaken, is niets anders dan foltering.’

Gorana Mlinarević hoort die getuigenissen haast dagelijks. Mlinarević is mensenrechtenadvocaat en maakt deel uit van het Transbalkan Solidarity Network. ‘De grenspolitie is, hoe zou ik het zeggen, vindingrijker geworden. Ik kan niet zeggen of het door de pandemie komt, maar de pushbacks gebeuren op een steeds brutalere manier. Wat vluchtelingen aan de grens meemaken, is niets anders dan foltering.’

Nog zorgwekkend is dat ook Italië vluchtelingen de grens over zet. ‘Voor de lockdown gebeurden dergelijke kettingpushbacks waarbij mensen van Slovenië over Kroatië terug naar Bosnië of Servië werden gebracht. Nu vervoegde Italië dat rijtje.’

Ook de Bosnische autoriteiten bezondigen zich aan pushbacks, vertelt Mlinarević. ‘De laatste jaren kloppen onze politici zich regelmatig op de borst met cijfers over “illegale grensovergangen”, pushbacks dus. Die cijfers dienen een politiek doel: politici willen de publieke opinie tonen dat ze migratie stevig aanpakken.’

‘Het is ons niet zo duidelijk in welke mate er een systematiek inzit. We weten dat er aan de grens met Montenegro geweld gebruikt werd, en er is beeldmateriaal van mensen die opgesloten werden in kooien, al wordt dat ontkend door de autoriteiten. Van gewelddadige incidenten aan de grens met Servië hebben we geen weet.’

‘Er is niemand die de politiek verantwoordelijken op de vingers tikt.’

De voorbije jaren is het geweld aan de grens tussen Bosnië en Kroatië uitgebreid gedocumenteerd door zowel lokale ngo’s als internationale organisaties zoals Amnesty International en Human Rights Watch. Maar de EU sloot tot nu toe de ogen voor de mensenrechtenschendingen aan de buitengrens, stelt Mlinarević.

‘Hoewel de autoriteiten ook elders in de Balkan vluchtelingen terugsturen, gebeurt dat nergens zo gewelddadig als aan de Kroatische grens. Ik kan niet zeggen of de escalatie van de laatste maanden het gevolg is van de coronapandemie of van het feit dat Kroatië zich wil bewijzen aan de EU, nu het mag toetreden tot de Schengenzone. Beiden waarschijnlijk, want er is niemand die de politiek verantwoordelijken op de vingers tikt.’

Misschien dat daar verandering in komt, nu de zaak bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens is beland. Drie Syriërs, gesteund door de Duitse organisatie Pro Asyl, dienden vorig jaar een klacht in bij het Hof. In maart vroeg dat de Kroatische overheid om verduidelijking over de pushbacks en de behandeling van vluchtelingen in de grenszone.

Ook de Europese Commissie heeft het steeds moeilijker om te doen alsof er niets aan de hand is, te meer omdat er behoorlijk wat EU-geld naar de Kroatische grenspolitie vloeit.

Na de laatste reeks getuigenissen en aantijgingen aan het adres van de Kroatische politie had een woordvoerder van de Commissie het begin juni over het uitsturen van een missie. Die zou moeten nagaan of de mensenrechten wel degelijk gerespecteerd worden. Het is nog onduidelijk wanneer die missie eropuit zou trekken. Volgens de Commissie kan het pas als de coronapandemie gaat liggen.

Vast in Bosnië

© Toon Lambrechts

Stilzwijgende steun uit Brussel

Pushbacks zijn geen nieuw gegeven op de Balkanroute. Maar het is duidelijk dat de overheden in verschillende landen de noodtoestand als gevolg van de coronapandemie gretig gebruikt hebben. Om de rechten van vluchtelingen stevig in te perken, en om buiten de juridische regels voor migratie om zoveel mogelijk mensen terug te sturen.

‘Als von der Leyen en Michel Griekenland prijzen als “schild voor Europa”, mag het niet verwonderen dat Athene zich gesterkt voelt in haar harder beleid.’

Dat groeiende juridisch vacuüm is erg verontrustend, zegt Alexandra Bogos van het Border Violence Monitoring Network. ‘Het lijkt er sterk op dat er steeds meer en meer buiten het juridisch kader gehandeld wordt door overheden, in Griekenland en elders op de Balkanroute.’

‘De EU zwijgt in alle talen, rapporten worden onder de mat geveegd. Tijdens de grenscrisis hebben zowel Commissievoorzitter Ursula von der Leyen als EU-president Charles Michel Griekenland geprezen als “schild voor Europa”. Dan mag het niet verwonderen dat de regering in Athene zich gesterkt voelt in haar steeds hardere beleid.’

Ook Dimitris Koros van de Greek Council for Refugees is diep bezorgd over de escalatie van de pushbacks tijdens en na de lockdown. ‘Pushbacks zijn niet alleen een schending van Europese en internationale verdragen, de praktijk brengt ook een aantal schendingen van het strafrecht met zich mee. De ordediensten ontnemen bijvoorbeeld persoonlijke bezittingen van vluchtelingen, of brengen hen doelbewust in gevaar.’

‘Maar de enige juridische vervolging die gebeurt,’ ziet Koros, ‘is die van vluchtelingen zelf, voor het overschrijden van illegale grensovergangen. De overheid kan dus straffeloos de wet overtreden. Dat zien we ook elders: detentie wordt steeds meer de regel, terwijl internationaal recht duidelijk stelt dat het een uitzondering zou moeten zijn. Dat gevoel van straffeloosheid baart ons zorgen. Er lijken donkere tijden aan te komen.’